Senbi, 27 Sәuir 2024
Ádebiyet 2040 1 pikir 11 Jeltoqsan, 2023 saghat 11:45

Uaqyttyng tamyryn tap basqan tuyndylar

Kitap oqudyng adam ómirin ózgertetin, jana danghylgha jeteleytin kýshi bar ekeni әlmisaqtan belgili. Týrli taqyryptardy arqau etken týrli tuyndylardyng qoghamgha tiygizer yqpaly da bólek. Audarmashy, әdebiyetshi Zaure Tórehan tilge tiyek etken shygharmalar oy men sóz, is-әreket ýshtigine tereng boylatady.

Árbir jazushygha tәn erekshe qabilet bar, ol – qabyldaghyshtyq. Mәselen, kez kelgen qalam iyesi adamnyng jan-dýniyesin sezinip, baqyty men qayghysyn jýreginen ótkizu arqyly basqa adamnyng ómirin óz kózimen emes, sol adamnyng kózimen kórgendey bolady. Osylaysha kitap jazghanda búl qabileti keyipkerlerdi shynayy etip kórsetuge kómek beredi.

Sol qabilet­ting ekinshi qyry – elikteu, yaghny basqa qalamgerding kitabyn oqy otyryp, onyng shabyty men energiyasyn qabyldau óneri. Bir avtor kelesi bir avtordyng oilaryn ghana emes, sóz saptau mәnerin de ózine beyimdey alady. Tipti keybireuler baghy janghan kitaptyng sәt­tiligin de ózining kitabyna júqtyra alady. Ol qalay deysiz be? Suretshiler búrynghy zamandarda salynghan qylqalam sheberlerining suretin únatyp, sony qaytalaugha tyrysady. Sol suret­terge qaray otyryp, qolyn jýrgizdirip ýirenedi, nәtiyjeden shabyt alyp, ózining kartinasyn salady. Jazushylar da dәl solay, ózine deyingi ómir sýrgen nemese zamandas qalamgerlerge eliktep, qalamyn úshtap, keyin óz dýniyesin jaza alady.

Mysaly, Kassandra Kler student kezinde Djoan Rulingke eliktep, «Drako Malfoy» degen trilogiya jazyp shyghardy. Al býginde ol – әdebiyet­te de, kino salasynda da óz ornyn oiyp alghan ataqty amerikalyq jazushy. Sol sebepti qalamgerler basqa avtorlardyng kitaptaryn oqy jýrip, kitap trendterining tamyryn basyp kóru arqyly kóp nәrse ýirense, onda túrghan eshtene joq dep esepteymin.

Men de fentezy janryna qatysty әlem klassikasyn, sonymen birge zamandas qalamgerlerding kitaptaryn jýieli týrde oqyp otyramyn. Erekshe әser qaldyrghan tuyndylar retinde ýsh týrli elden shyqqan ýsh jazushynyng kitabyn atar edim. Ýsheui de әlemdegi milliondaghan oqyrmandardyng kónilinen shyqqan, jastar ghana emes, eresekter de sýisinip oqityn hikayalar. Tipti ataqty rejisserlerding nazaryna iligip, býginde kino-animasiya әlemin de ózine baghyndyryp ýlgerdi.

Úlybritaniyalyq Diana Djonstyng «Hauldyng jýre alatyn sarayy» romany – qiyal әlemin, siqyr men әserli oqighalardy ýilesimdi biriktirgen shygharma. Basty keyipker – Sofy Hat­ter esimdi tiginshi qyz. Birde onyng tikken qalpaghy kekshil mystangha jaqpay qalady da, ol jas qyzdy әp-sәt­te kәri kempirge ainaldyrady. Ózining әjimge toly jýzin ainadan kórgen ol bastapqyda qat­ty shoshyp ketedi. Sosyn beli syzdap, tipti ayaghy auyryp, jýre almaytynyn bayqaydy, bes minut­tan song әlsirep, otyryp qalady. Qarghystan qútyludyng jalghyz amaly – Haul esimdi myqty siqyrshyny izdep tauyp, odan kómek súrau. Alayda Hauldy ústau әste onay emes, sebebi ol ayaghy bar, jýre alatyn, bir ornynda túrmaytyn saraydyng iyesi edi. Dәm-túzy tausylmay túryp, Sofy tau-tasty aralap, júmbaq saraygha minip aluy kerek.

Osynau qiyn joldaghy Sofidyng erik-jigeri, qaytpas minezi, tabandylyghy oqyrmandy eriksiz shabyt­tandyrady. Sofy qart­tyqtyng barlyq qiyndyqtaryn әzilmen ensere otyryp, jýre alatyn saraydyng birtýrli túrghyndarymen til tabysyp ketedi. Basty keyip­kerding úyalshaq qyzdan ózine senimdi, qaysar minezdi adamgha ainaluy onyng túlgha retinde ósu barysyn, tabighy danalyghyn kórsetedi. Sofy aldyna qoyghan maqsatyna jetip, jas kelbetine oralyp qana qoymay, ýy iyesi men túrghyndardyng sýiispenshiligine, qúrmetine ie bola alady.

Diana Uinn Djonstyng romany әserli jazylghanynan bólek, jastar ýshin manyzdy bolyp esepteletin ózin-ózi tanu, ózin qabyldau taqyrybyn kóteredi. Avtor adamnyng syrtqy kelbeti onyng ómirge degen kózqarasyna qalay әser etetinin, adam tabighatynyn, sanasynyng qanshalyqty kýrdeli ekenin kórsetedi. Sofy ózgergen syrt kelbetin qabylday aldy, únjyrghasyn týsirmedi, ózine degen senimdiligin de joghaltqan joq. Osy qasiyetining arqasynda Haulmen de, saraydyng basqa túrghyndarymen de dostyq qarym-qatynas qúra aldy.

Demek, romannyng basty tújyrymy, syrt kelbet – aldamshy, adamnyng shynayy kýshi – onyng ishki jan-dýniyesi. Qoghamnyng qoyghan talaptary men adamgha artqan ýmitine kóp kónil bólgennen góri ózinning shynayy bolmysyndy izdep tauyp, ózindi baqytqa bóleu manyzdy. Kóniling jaylanghanda ghana qoghamgha paydandy tiygizu onaylana týspek. Yaghny óz erekshelikterin qabyldaghan, shart­tylyqtardan bas tartqan adam ósip-ónedi, qabilet­terin ashyp, damu jolyna bet búrady.

Germaniyalyq Korneliya Funkening «Siya aqqan jýrek» romanynda әdebiyet pen shynayy ómirding arajigi joyylady. Bas keyipker – Meggy Folchart esimdi jasóspirim qyz. Shygharmada onyng eseng shaghyndaghy qiyndyqtary men erekshe qabilet­ti iygeru kezindegi shym-shytyryq jaylar beynelengen. Búl erekshelik Folchartqa әkesi Modan daryghan. Mo kitap keyipkerlerin jandandyra alatyn qasiyetke iye, alayda múnday qasiyeti ýshin oghan qymbat aqy tóleuge tura keldi. Júbayy kitap әlemine enip, al kitaptyng jauyz keyipkeri Eshkimýiiz ertegi әleminen shynayy ómirge shyghyp ketedi de, әkesi men qyzy anasyn qaytarugha baryn salady. Keyipkerlerding oigha kirip-shyqpaytyn qiyndyqtardy enseru barysynda, oqyrman sóz qúdiretin tereng úghynyp, auyzdan shyqqan әrbir sózding qanday kýshke ie ekenin anyq sezinedi. Bir auyz sóz býkil ómirdi ózgerte alatynyna kóz jetkizedi.

Angharghanymyzday, «Siya aqqan jýrek» romany qiyal men sózding qasiyetin, әdebiyet pen shynayy ómirding baylanysyn ózek etken. Múnday mazmúndaghy hikayalar adamnyng әlemin qalyptastyryp, bizding tandauymyzgha әser etetini anyq.

Japoniyalyq Eyko Kadononyng «Kikiyding jetkizu qyzmeti» povesi – kәmelet jasqa tolu kezenindegi ómir, bolmys iyirimderin suret­teytin keremet tuyndy. Kiky esimdi jas qyzgha mystandardyng dәstýri boyynsha kәmelet jasqa tolghanda әlem aralap, óz betinshe ómir sýrip ýirenui kerek bolady. Osylaysha ózining ereksheligi nede ekenin týsinip, ómirdegi baghyt-baghdaryn anyqtaugha tiyis.

Kiky ózining ýii men otbasyn qaldyryp, jana qala izdeuge shyghady. Ol ózining úsha alatyn qabiletin eskerip, qonys audarghan mekeninde jetkizu qyzmetin ashady. Tauar jetkizu kәsibin dóngeletken jas qyz eresek ómirding qyzyqtary men qiyndyqtaryn kóredi, qala túrghyndarymen tanysady. Qoghamda ózin qalay ústau kerektigin, adamdarmen aralasu jýiesin mengeredi. Sóitip, jana dostar tabady, ómirlik baghytyn aishyqtap, jauapkershilikke әdet­tenedi.

Búnyng bәri – jastargha qajet­ti bilim men tәjiriybe, eseiydin, ómir filosofiyasyn qalyptastyrudyng mysaly. Eyko Kadono naghyz aziyalyq últ ókili retinde bәrin ret-retimen, asyqpay bayan­daydy, esesine eresek ómirding qyzyghy men shyjyghynyng dәmin tatqan Kikiyding jan dýniyesindegi arpalysty, oilardy sәt­ti jetkizedi.

Kiky turaly hikaya – jalpy adamzatqa týsinikti, sebebi ýirenshikti, qalypty ómirden bas tartyp, jana da beymәlim ómirge qadam basudyng qorqynyshy әr adamnyng basynan ótedi. Osynday kezde derbes ómir sýruge degen kýsh-jigering men qabiletindi asha bilu – óte manyzdy, odan da manyzdysy – kýndelikti ómirding qarapayym sәt­terine quana bilu jәne taghdyrdyng tosyn syilaryn qabylday alu.

Men ataghan avtorlardyng әrqaysysy ózining qaytalanbas jazu mәneri arqyly oqyrmandaryna tanghajayyp birneshe kýn syilap qana qoymay, manyzdy ýsh qasiyet­ti ashady. Olar bizding adamy bet-beynemizdi qúraydy. Birinshisi – bizding syrtqy kelbetimiz jәne biz ýshin onyng manyzy. Ekinshisi – oilarymyz ben aitatyn sózderimiz jәne olardyng ómirimizge, ainaladaghylargha әseri. Ýshinshisi – is-әreket­terimiz jәne olardyng saldary.

Diana Uinn Djonstyng kitabynan oqyp-toqitynymyz – syrt kelbet­ting ómirde asa manyzdy emestigi, oghan bola uayymdaudyn, uaqytyndy joghaltyp, qamyghudyng qajetsizdigi. Áp-sәt­te ajarynan aiyrylyp qalghan Sofy ózine degen qúrmet­ten airylmady, ainalasyndaghylar da ony minezi men aqyly ýshin jaqsy kórdi, tipti jas әri symbat­ty jigit Hauldyng ózi eshtenege qaramastan, oghan ghashyq boldy. Korneliya Funkening tuyndysy emosiyamen, erekshe jigermen aitylghan sózding alyp kýshke ie ekenin dәleldeydi. Balalyq shaqtan bastap, auyzdan shyqqan әr sózdi oilanyp aitudyng manyzdylyghy zor, sebebi jaman oilar men teris sózder ómirge qayghyly oqighalardy alyp kelui mýmkin. Al Eyko Kadono әrbir is-әreketimizdin, qabyldaghan sheshimimizding taghdyrymyzgha qanshalyqty yqpal etetinin menzeydi. Eresek ómirin endi ghana bastap otyrghan jas Kikiyding bastan keshken oqighalary maqsat qoya biluge talpyndyrady. Sol maqsatqa jetu ýshin ayanbay ter tókkende ómirding de óz arnasyna týsetinine sendiredi.

Ózindik jýgi, salmaghy, oilandyratyn, oilandyra otyryp, jol silteytin qasiyeti bar ýsh shygharma da býgingi oqyrmangha, jastar men jasóspirimderge qajet taqyrypty arqau etken. Sonysymen de qúndy.

Zaure Tórehan

Abai.kz

1 pikir