1- suret: Últtar Baspasy Qazaq redaksiyasynyng jalpy újymy
2- suret: Últtar Baspasynyng Beyjindegi qyzmet ghimaraty
3- suret: Últtar Baspasy Qazaq redaksiyasynyng bastyghy Baqytbek Toqtasyn úly
4- suret: Beiyjindegi Tyan-anmyn qorghan minbesi

(Beyjing últtar baspasyna 60 jyl)

     Qay zamanda bolmasyn, adamzat aldynda túrghan  úly múrat-mindetterding eng bastysy ـــ  salauatty, sanaly úrpaq tәrbiyeleu. Jas úrpaqtyng óskeleng talabyn qanaghattandyruda, ruhany baylyghyn, ana tilin, jalpy oi-órisin damytuda, joghary estetikalyq talap-talghamyn qalyptastyruda eng ýlken de  úly tәrbie qúraly ــــ kitap. Kitapsyz tәlim-tәrbie men ilim-bilimning orny bos qalatyny beseneden belgili. «Kitap ـــ bilim búlaghy, bilim ـــ ómir shyraghy» degen dana sóz teginnen-tegin aitylmaghan bolsa kerek. Adamnyng oiyn bayytyp, sauatyn jogharylatyp, bilim nәrimen susyndatar qúral ــــ aluan mazmúndaghy kitaptar men týrli gәzet-jurnal bolsa, sol ruhany ónimderdi óndiretin oryn baspa nemese baspa ýii dep atalady. Osynday baspalardyng biri ــــ Qytay Halyq Respublikasynyng astanasy Beyjinde, Qazaq til-jazuynda júmys atqaratyn Últtar Baspasy edi.

1- suret: Últtar Baspasy Qazaq redaksiyasynyng jalpy újymy
2- suret: Últtar Baspasynyng Beyjindegi qyzmet ghimaraty
3- suret: Últtar Baspasy Qazaq redaksiyasynyng bastyghy Baqytbek Toqtasyn úly
4- suret: Beiyjindegi Tyan-anmyn qorghan minbesi

(Beyjing últtar baspasyna 60 jyl)

     Qay zamanda bolmasyn, adamzat aldynda túrghan  úly múrat-mindetterding eng bastysy ـــ  salauatty, sanaly úrpaq tәrbiyeleu. Jas úrpaqtyng óskeleng talabyn qanaghattandyruda, ruhany baylyghyn, ana tilin, jalpy oi-órisin damytuda, joghary estetikalyq talap-talghamyn qalyptastyruda eng ýlken de  úly tәrbie qúraly ــــ kitap. Kitapsyz tәlim-tәrbie men ilim-bilimning orny bos qalatyny beseneden belgili. «Kitap ـــ bilim búlaghy, bilim ـــ ómir shyraghy» degen dana sóz teginnen-tegin aitylmaghan bolsa kerek. Adamnyng oiyn bayytyp, sauatyn jogharylatyp, bilim nәrimen susyndatar qúral ــــ aluan mazmúndaghy kitaptar men týrli gәzet-jurnal bolsa, sol ruhany ónimderdi óndiretin oryn baspa nemese baspa ýii dep atalady. Osynday baspalardyng biri ــــ Qytay Halyq Respublikasynyng astanasy Beyjinde, Qazaq til-jazuynda júmys atqaratyn Últtar Baspasy edi.

      Qytaydaghy az últtar ýshin qyzmet atqaratyn memleket dәrejeli baspa orny ـــ Últtar Baspasy Beyjinde qúryldy. Qytay kompartiyasy men memleketining Últtar Baspasyn qúruy jana Qytay ókimetining mәdeniyet isterindegi tyng bastama boldy, búl Qytay tarihynda, qala berdi, dýnye tarihynda erekshe mәn aldy.

     Últtar Baspasy 1953-jyly 1-qantarda Qytay Halyq Respublikasynyng astanasy Beyjindegi Dún-anmyn qaqpasy Byihy-an kóshesi Izy hutúnynda (sholaq kóshesinde) resmy qúryldy. Últtar Baspasynyng qúryluy Qytay memleketining  últtyq sayasatynyng jemisi, sol eldegi az últ til-jazu sayasatynyng jandy beynelenui boldy. Últtar Baspasy 20 neshe últtan qúram tapqan, 300 den astam qyzmetshi-júmysshylardan qúralghan, az últtar til-jazuy men az últtar ereksheligin arqau etken, az últtardyng sayasi, ekonomika, dini, mәdeni, kórkemóner jaqtaryndaghy jetistikerin el ishi-syrtyna tanystyratyn, az últtar til-jazuyndaghy birden-bir memleket dәrejeli uniyversaldy baspa. Baspa qúrylghan tústa, onyng qaramaghynda Monghúl, Tiybet, Úighúr, Qazaq, Kórey últtary tilindegi redaksiya-audarma bólimderi birge qúryldy. Qazaq redaksiya-audarma bólimi osy atalghan redaksiya-audarma bólimderimen birge qúrylyp, júmys bastaghanymen, onyng alghashqy dayyndyq júmystary 1950-jyldyng basynan bastau alghan bolatyn.

    QHR qúrylghan 1949-jyldyng alghashqy jyldarynda, mәdeniyet-kórkemóner salasyn janadan qolgha alyp, mәdeniyet qúrylysy ýshin shart-jaghday әzirlep, el ishindegi az últtardyng til-jazuyn qalpyna keltiru maqsatynda 1950-jyly 15-qantarda QHR Últtyq Ister Komiytetining aqylshylar kensesi qúrylyp, az últ til-jazuyndaghy audarma júmysyn bastaghan edi. Kense júmys bastaghannan keyin, Maghauiya Jәkulin men Saghidolla Toqtasyn úly talap boyynsha osy kensening qyzmetkeri bolyp bekitiledi de, audarma qyzmetin isteydi. Búl saladan mýldem habarsyz olar, tynnan kirisip, qyzghyndy isteuding nәtiyjesinde, alghashqy enbekteri ـــ eki bólimdi «Qytay tónkerisi oqulyghy» atty kitapty audaryp, 1952-jyly basyp shygharady. Mine, búl Últtar Baspasy resmy qúryludan ilgeri, ortalyq qala Beyjinnen ana tilimizde basylym kórgen túnghysh basylym edi. Kitapting baspadan jaryq kórui olardyng audarma qizmetine degen talpynysyn, últtyq til-jazuda baspa qúru senimin tipti de bekemdey týsedi. Olar bir jaqtan joghary orynnyng búiryghy boyynsha memleketting manyzdy qújattaryn, qúryltay qújattaryn, jiyn ruhyn audarsa, endi bir jaqtan últymyzdyng әdebiyeti men mәdeniyetining damuyna tiyimdi sanalghan keybir sara tuyndylardy audaru júmystarymen de shúghyldanady. 1952-jyly qarashada, Shi-an qalasyndaghy QHR batys-teristik rayondyq últtyq ister komiytetinde júmys isteytin, audarmagha ysylghan, tәjiriybeli, kәsiptik qabileti joghary Nyghymet Mynjan úly Qytay memlekettik últtyq ister komiytetining aqylshylar kensesine almasyp keledi. Sonymen, 1953-jyly 15-qantarda Dún-anmyn qaqpasy Byihy-an kóshesi Izy hutynynda, Ortalyq Últtar Baspasyn qúru jiyny resmy shaqyrylady. Jiyngha ózge últ uәkilderinen tys, Nyghymet Mynjan, Balqash Bapindar qatynasyp, Nyghymet Mynjanúly Últtar Baspasy Qazaq redaksiya-audarma bólimining túnghysh mengerushiligine taghayyndalady. Mine, osylaysha, Últtar Baspasynyng Qazaq redaksiya bólimi, bolashaq saparynyng birinshi qadamyn, osy bir tarihy úzaq, kóne mәdeniyetting mәiegi bolghan, eski júrttyng ejelgi hutynynan bastaydy.

     Últtar Baspasy shanyraq kóterip, Qazaq redaksiyasy júmys bastaghanda, redaksiyamyzdyng qyzmet sipaty Qytay kompartiyasy men Marks, Engels, Leniyn, Staliyn, Mau zydúng qatarly tónkerisshil, kommunizmshil kósemderding tandauly tomdaryn, shygharmalaryn, sonday-aq Qytay kompartyasy men memleketting manyzdy qújattaryn, zan-jarlyqtaryn ana tilimizge yaghni, Qazaq tiline audaryp baspadan shygharudy ózining negizgi mindeti etti. Osy qyzmetterding negizgi jauapkershilik mindetin ýstine alghan Nyghmet Mynjan úly qasyndaghy qyzmettesteri Kәjey Jәmshitov, Balqash Bapin qatarly sanauly kisilerding sapaly qyzmeti arqasynda, redaksiya qúrylghannan keyingi túnghysh tapsyrystyq mindeti «Qytay Kommunistik Partiyasynyng negizgi zany» atty enbekti audaryp, sәtimen baspadan shygharady. Osydan bastap, 1957-jylgha deyin memleketting týrli sayasy zang basylymdaryn, manyzdy qújat ruhtaryn, qúryltay qújattaryn art-artynan basyp shygharyp, san men sapagha birdey mәn berip, óse týsedi. 1957-jylgha kelgende, baspamyz ózining ótken birneshe jylghy tәjiriybelerin qorytyndylay kelip, kileng audarmadan góri keybir shaghyn әdeby kitaptardy, sonday-aq tól tuyndylardy taldap basudy jospargha alady. Osy bir sheshimning nәtiyjesinde, Qytay Qazaq әdebiyet aidynynda qalam terbey bastaghan alghashqy kóshbasshylarymyzdan Rahymetolla Ápshe úlynyng «Ozghandar men tozghandar» atty әngimeler jinaghy men Qúrmanәli Ospan úlynyng «Shattyq jyrlary» atty ólender jinaghyn baspadan shygharyp, әdebiyet pen ónerge jol ashady da, sayasiy-zang kitaptaryn audaruday bir saryndylyqtan, әdeby tól tuyndylardy redaksiyalap, basyp shygharatyn uniyversaldy órege birtindep jol salady.

      1978-jylghy, QHR 11-kezekti ortalyq komiytetining ýshinshi jalpy mәjilisinen keyin, býkil memleket kóleminde qúrylymgha jappay reforma jasap, shet elge esik ashyq ústau sayasatynyng jeteginde, el ishinde barlyq sala óz arnasyna týse bastaghan, eldegi әr últ halqynyng ruhany jaqtaghy tyng serpilisi, әdebiyet-kórkemónerding qayta jandana bastauy ـــ últtar baspasynyng da damuyna týrli jaqtan tyng oraylar men tamasha shart-jaghday ala keldi. Baspamyzdyng dәuir talabyna say kóp salaly kitap-jurnal shygharatyn, memleket dәrejeli birden-bir uniyversaldy baspagha ainaluyna negiz qalandy. Búl tústa redaksiyamyz búrynghy redaksiya-audarma bóliminen, kileng redaksiya bólimine ózgerip, búrynghy audarmany negiz etuden qosymsha isteuge oiysyp, birte-birte ysylghan redaktorlyq qyzmetke mәn berip, kәsiptik funksiya jaghynda tyng bastamalar jasap, kitap shygharu kólemi jaghynan bolsyn, әlde taqyryp taldau jaghynan bolsyn órisin kenge jayyp, jan-jaqtyly damugha bet týzeiydi. Áne, sodan bastap Qazaq redaksiya bólimi de san aluan týrdegi kitaptardy neshe myn, neshe on myng tirajben shygharatyn dәrejege jetse, taqyryp taldauda tek el ishindegi avtorlarynyng tuyndylaryn basyp shygharyp qalmastan, shetel avtorlarynyng da tandauly tuyndylaryn basyp shygharudy jospargha alyp, aty men ataghy el ishi-syrtyna birdey tanyla bastaydy. Shetel avtorlarynyng shygharmalaryn, әsirese búrynghy Kenes odaghy jazushylarynyng enbekterin, sonyng ishinde Qazaqstan jazushylarynyng shygharmalaryn tandap shygharumen birge, atalmysh shygharmalardy janasha jazumen (latyn haripimen) basyp shygharu júmystaryn da istep keldi. Osy kezdegi, odan búryn da baspamyzdan shyqqan sayasi, klassik shygharmalardyng negizi ejelden tarihy baylanysy ýzilmegen Qazaqstan әdebiyetteri men audarmalary negizinde basylghan kitaptar men audarmalarynyng yqpaly, kómegi bolghanyn aitugha mindettimiz.

      Últtar Baspasy ózining 60 jyldyq sapary jolynda, kózdegen maqsatynda berik túryp, últymyz ýshin, últtyq órkeniyetimiz ben mәdeniyetimiz ýshin, ana tilindegi til-jazu ýshin ershimdi enbek etip, Qytaydaghy sanauly qauymgha sapaly ruhany azyq berip kelgeni barshagha ayan. Baspa  keyindep, auyl sharuashylyq, jaratylystyq ghylym jaqtarynda da birqydyru taqyryptyq josparlar jasap, qazaq últy qonystanghan rayondardyng naqtyly ahualyna say, auyl sharuashylyghy, ghylym-tehnikadan bilim beretin kitaptardy da shygharyp, qalyng oqyrman qauymnyng qajetinen shyghugha talpyndy. Aytalyq, «Shinjyannyng auyl sharuashylyq aua rayy», «Bizding densaulyghymyz», «Mal sharuashylyghynyng negizdik bilimderi», «Tórt mausym ózgerisi», «Najaghay jәne búrshaq», «Mal sharuashylyghynyng aqylshysy», «Mal dәrigerlik ilimi», «Qoy, siyr etin ghylmy jetildiru», t.b. syndy ghylym jalpylastyrugha qatysty audarma kitaptar men tól tuyndylardy basyp shyghardy.

      Ádeby tól tuyndylar men últtyq mәdeny múraghattargha qatysty shygharmalardy baspadan shygharu, Últtar Baspasynyng manyzdy bir jospary edi. 60 jyldan beri qaray búl jaghynda qyruar qyrpuly júmystar istegeni belgili. Áu basta qyzmet sipatynyng talaby boyynsha qytaydaghy tanymal jazushylardyng әdeby tuyndylaryn tandap audarudan bastap, shetel jazushylarynyng klassik әdeby shygharmalaryn da qytay tilinen ana tilimizge audaryp basyp, qalyng oqyrmandardyng әdeby kitapqa degen qyzghyndylyghy men qajetinen shyghyp keldi. Aytalyq, Chúy iuannyng «Múnmen qoshtasu», Ding liynnyng «Sanguan kóginen kóterilgen kýn», Gorkiyding «Balalyq shaq», «Mening uniyversiytetim», Tolstoydyng «Arylu», t.b. shygharmalary... Al, tól әdebiyetimizdegi últ múrasy jaghynda «Qazaq qisalary», «Oghyz qaghan turaly anyz», «Saliqa-sәmen», «Anar-sәule», «Arqalyq batyr», «Tyanshan jyry», «Qazaq halyq әnderi», «Qazaq anyz-ertegileri», «Qazaq maqal-mәtelderi», «Áset shygharmalary», «Qazaq by ónerining negizderi», «Eljau-kýnbi» (1-3 tom), «Qúran kәrim» qatarly kitaptar últymyzdyng mәdeniyet altyn qoryna qosylghan sara tuyndylar bolsa, qatpary qalyng tarihtan syr shertetin, últ tarihyna qatysty «Shinjyandaghy ýsh aimaq tónkeris tarihy», «Qazaq tarihyndaghy әigili adamdar» (36 kitap), «Qytay tarihnamalaryndaghy qazaqqa qatysty derekter» (1-3 tom), t.b. atty kitaptar da últymyzdyng ruhany ómirindegi kem bolsa bolmaytyn asyl múralaryna ainaldy. Búdan qala berse, el ishindegi tanymal qazaq әiel avtorlardyng «Jarty әlemning jaryq júldyzdary» atty jeliles әdeby kitaptari, jas aqyn-jazushylargha arnalghan «Jastyq jyry» atty jeliles jinaqtar, «20-ghasyr әdebiyet qambasy», Omarghazy Aytan úly, Qazymbek Arabiyn, Qúrmanәli Ospan úly, Qúrmanbek Zeytinghazy úly, Súltan Janbolat úly, Ákbar Mәjit úly, Balapan Rabat úly t.b. qatarly avtorlardyng tolyq jinaqtary men tuyndylary da qalyng oqyrmannyng jýregine jol tartty. Sonymen birge, ata júrt Qazaqstandaghy qazaq qalemgerlerining klassik tuyndylarynan «Abay joly», «Botagóz», «Abay ólenderi», «Qazaq soldaty», «Úlpan», «Alasapyran», «Qútty bilik», «Qaraghandy», «Mahabbat qyzyq, mol jyldar», «Amanat», «Jana qazaqtar», «Qalyng elim, qazaghym», «Tarih tolqynynda», «Euroaziya jýregindegi Astana», «Ýmit ýzgim kelmeydi», «Kýnshildik», «Qazaq órkeniyeti», «Soghystyng songhy bombasy», «Asyldarym», «Aynalayyndarym menin», t.b. qatarly kitaptardy basyp shygharyp, qytaydaghy oqyrmandardyng atameken Qazaqstan әdebiyetinen susyndauyna jol salyp keldi. Búl arada erekshe bir tilge tiyek etetinimiz, «Abay joly», «Abay ólenderi», «Abay ghaqyliyalary», «Qalyng elim, qazaghym», «Tarih tolqynynda», «Euroaziya jýregindegi Astana», «Ýmit ýzgim kelmeydi», «Kýnshildik», t.b. qatarly kitaptar Qytay tiline audarylyp, ózge últ oqyrmandaryna keninen tanystyryldy.

     Búdan syrt, baspamyz qos til týrindegi qoldanylmaly kitaptardy basyp shygharu qyzmetin myqty ústap, sózdik shygharu jaghynda tynbay qúlshynys jasap, ilgerindi-keyindi «Dýnie tarihyndaghy әigili adamdar» (qazaqsha-qytaysha), «Qytaysha-qazaqsha sóz tirkesi men idum sózdigi», «Qytaysha-qazaqsha idumdar sózdigi», «Qytaysha-qazaqsha diolog», «Qytaysha-qazaqsha sauattyq sózdik», «Qytaysha-qazaqsha til ghylymy sózdik qory», «Qazaqsha-qytaysha sózdik», «Qytaysha-qazaqsha zang atau-terminderi», «Qytaysha-qazaqsha salystyrmaly sózdik», «Qytaysha-qazaqsha hayuanattar sózdigi», «Qazaq dәstýrli mәdeniyetining týsindirme sózdigi», «Qazaqsha-qytaysha maqal-mәtelder shaghyn sózdigi», t.b. qatarly sózdikterdi redaksiyalap baspadan shyghardy. Búl qoldanylmaly kitaptar últtar ara mәdeniyet auystyru, últymyzdyng mәdeniyet óresi men qos til óresin jogharylatu jaghynda manyzdy rol atqaryp, qalyng oqyrman qauymnyng qyzu qarsy aluyna bólendi. Búdan qalsa, búlaq kórseng kózin ash, últtyng keleshegi úrpaqta demekshi, últ mәdeniyetining jalghasuy men damuy úrpaq tәrbiyesinen bóle qaralynbaytyndyqtan, balalargha arnalghan «Qytay qiyal-ghajayyp ertegileri» (1-4 tom), «Álemdegi әigili balalar ertegileri» (1-8 tom), «Qytay balalar ensklopedyasy» (bastauyshqa arnalghan 1-10 tom, orta mektepke arnalghan 1-10 tom), «Kel, balalar, oqylyq» (1-10 tom) qatarly ertengi kýn iyelerine arnalghan, jasóspirimderding sapa tәrbiyesine arnalghan jeliles kitaptarynan 120 týrge jaqyn kitap shygharyp, óspirimderding bilim nәrinen aqausyz susyndauyna mýmkindikter jasaldy.

      Syrtqa esik ashu men reformanyng jyly lebi ala kelgen, jalpy týziliske búrylys jasau baspamyzdyng el ishi-syrtymen qarym-qatynas jasau ayaq alysyn tipten tezdetip jiberdi. Baspamyzdan basylym kórgen týrli kitap-jurnaldar Qazaqstan, Germanya, Honkon, Japoniya, Russiya, Fransiya, Malayziya, Týrkiya qatarly elderde ótken halyqaralyq kitap kórmesine qatynasyp, keybir basylymdarymyz týrli joldarmen shetelge taratylyp, shetel oqyrmandarynyng nazaryn audarsa, keybir kitaptarymyz, aitalyq «Aqsaq qúlan», «Qytay tanu bilimderi» qatarly kitaptar shetelde basylyp, taratyldy. Kóptegen kitaptar el ishy-syrtyndaghy halyqaralyq, memlekettik, ólke-rayondyq kitap syilyqtaryn jenip aldy.

      Mine, býgin, últtar baspasy alpys qys, alpys jazdy artqa tastap, ózining tuylghan kýnin, torqaly toyyn tórt tónirekke at shaptyryp toylaghaly jatyr. Últtar Baspasynyng 60 jyldyq ghúmyrynda onda qyzmet etken birneshe úrpaq, últymyzdyng baspasóz mәdeniyetin kórkeytu, últtyq ruhaniyat pen mәdeniyetti nasihattau jolynda el esinde, tarih betterinde qalatynday ónimdi júmystar jasady dep aita alamyz. Áu basta Qazaq redaksiyasynyng kóshbasshysy bolyp, redaksiyanyng tórt ayaghynan tik basyp ketui jolynda kórnekti júmys istegen Nyghymet Mynjan úlynan tartyp, keyingi at túyaghyn tay basyp, búrynghygha múrager, keyingige búidager bolyp, Qazaq bólimining tútqasyn ústap, ystyghyna kýiip, suyghyna tonghan Múqash Jәke, Kәrmenbay, Ha huanjang (qabay), Abylash Qasymbek úly, Núrbek Ábiken úly, Qaharman Múqan úly, Qazymbek Arabiyn, Qúrmash Qaly úly, Qaliybek Kenje úly, Aqapbay Shoghan úly, Baqyt Tәlipbәy úly, Amantay Saghat úly, Álimjan Núrghazy úly, Múnay Ábilbay úly, Baqytbek Toqtasyn úly qatarly agha redaktorlarymyz ben baspagerlerimizding kýni býginge deyin istegen iygilikti júmystary el esinde dep senemiz.

      Últtar Baspasy býgin de sifyrly dәuirding dabyly qaghylghan 21-ghasyrdyng qaqpasyn aiqara ashyp, jahandanudyng salqar kóshinen qalmay, dәuirmen birge damudyng tyng jobalaryn jasap, sifyrly basylymnyng syndarly synaqtaryna sayys jariyalap, bәsekege toly damudyng qaynaghan ortasynda óz baghyn synauda. Jana zaman jastarynyng jana oi, tyng talghamymen, milliard Qytay elinde óz ana tilin qúrmettep, redaksiya újymyna kelip qosylyp, jýirik zamannyn, sifyrly dәuirding talabyna say mәdeniyetimizding kýnnen-kýnge qúlpyra týsui ýshin ayanbay ter tógip, jastyq ghúmyryn últtyng baspasóz mәdeniyetining damuy men gýldenuine arnap jatqany, baspanyng bolashaghynan zor ýmit kýttiredi.

       60 jyldan beri Últtar Baspasy 20 myng týrli, 200 millionnan astam әr últ til-jazuynda kitap-jurnal basyp taratty. Qazyr jylyna myng týrden astam әr últ til-jazuyndaghy kitap-jurnal basyp shygharady. Osynyng ishinde jylyna basylyp shyghatyn qazaq til-jazuyndaghy basylymdar 100 týrden asady. Sifrly basylymnyng damuyna ilese, Últtar Baspasynda kóp medialy dybys-beyne baspasy jәne shyghys últtary ghalamtor sayyty (www.e56.com.cn) júmys isteydi. Últ órkeniyeti men mәdeniyeti ýshin enbek etu sanaly úrpaqtardyng oiyndaghy tolghaqty týiin, әrbir azamattyng bas tartpas boryshy, ómirlik mindeti bolsa jón. Jolymyz bir, oiymyz ortaq, sanamyz ashyq bolsa mәdeniyetimiz mәiekti bolary dausyz. Al, sol mәdeniyetimizding jaqynnan jarshysy, alysta kóz-qúlaghy bolyp jýrgen Últtar Baspasy da dýniyedegi Qazaq órkeniyeti baghynda qúlpyra gýl ashyp, mәueli jemisin oqyrmandaryna molynan syilay bergey, illahiym. 

Dayyndaghan: Júmajan SÚLTANÁLIÚLY

Abai.kz