Oralda 1911-1913 jyldary jalpy sany 16 nómiri baspa betin kórgen «Qazaqstan» deytin gazet shyqqan. Sol gazetting 1912 jyldyng nauryzynda jaryq kórgen №8-9 sandarynda Teke sotynyng prokurory Delivig deytúghyn baronnyng «Kirgizskiy narodnyy sud v svyazy s pravovym polojeniyem inorodsev stepnogo kraya» atty materialyn audaryp basqan eken.

Osydan túp-tura bir ghasyr búrynghy gazet betine shyqqan maqala býgingi qazaq elinde keninen taraghan krediytqúmarlyqtyng tamyryn tap basyp tanytyp beredi. Bir ghasyr ótse de, riba-ósimge baylanudan qoghamnyng arylghysy kelmeytini, kredit alugha kelgende «kerek nәrsem kóbeygen» deytin syltauynyng esh ózgermegenin kóresin.

«Aqshany ósimge beru bú kýnde qazaq ishinde de jayyldy. Qanday ósimnen de jiyrenbeydi. Anyng ýshin qazaqtyng ghúryp-әdetinde aqshagha somyna pәlen tiynnan degen ólsheu joq. Bú shamasyz ósimning orys zakonine halaf ekendigi qazaq ishine әli jayylyp bitken joq». Qazir de sol. Ósimning sony qaydap aparyp soghatynyn týisinetin shyghar, biraq moyyndaghysy kelmeydi. Qazaq ishinde jayylghany jayylghan ba, el halqynyng bankter aldyndaghy kredittik qaryzy 1 700 000 000 (trillion jeti jýz milliard) (!) tengege shyqty. Delivigting zertteu jazbasynan úghynatyn taghy bir dýniyemiz – kredit qazaq ishine jayylghan ótken ghasyrgha deyingi uaqytta sharighatpen sabaqtasqan әdet-ghúrpymyzda ósim úghymy, onyng ólshemi deytin úghymnyng joqtyghy.

Oralda 1911-1913 jyldary jalpy sany 16 nómiri baspa betin kórgen «Qazaqstan» deytin gazet shyqqan. Sol gazetting 1912 jyldyng nauryzynda jaryq kórgen №8-9 sandarynda Teke sotynyng prokurory Delivig deytúghyn baronnyng «Kirgizskiy narodnyy sud v svyazy s pravovym polojeniyem inorodsev stepnogo kraya» atty materialyn audaryp basqan eken.

Osydan túp-tura bir ghasyr búrynghy gazet betine shyqqan maqala býgingi qazaq elinde keninen taraghan krediytqúmarlyqtyng tamyryn tap basyp tanytyp beredi. Bir ghasyr ótse de, riba-ósimge baylanudan qoghamnyng arylghysy kelmeytini, kredit alugha kelgende «kerek nәrsem kóbeygen» deytin syltauynyng esh ózgermegenin kóresin.

«Aqshany ósimge beru bú kýnde qazaq ishinde de jayyldy. Qanday ósimnen de jiyrenbeydi. Anyng ýshin qazaqtyng ghúryp-әdetinde aqshagha somyna pәlen tiynnan degen ólsheu joq. Bú shamasyz ósimning orys zakonine halaf ekendigi qazaq ishine әli jayylyp bitken joq». Qazir de sol. Ósimning sony qaydap aparyp soghatynyn týisinetin shyghar, biraq moyyndaghysy kelmeydi. Qazaq ishinde jayylghany jayylghan ba, el halqynyng bankter aldyndaghy kredittik qaryzy 1 700 000 000 (trillion jeti jýz milliard) (!) tengege shyqty. Delivigting zertteu jazbasynan úghynatyn taghy bir dýniyemiz – kredit qazaq ishine jayylghan ótken ghasyrgha deyingi uaqytta sharighatpen sabaqtasqan әdet-ghúrpymyzda ósim úghymy, onyng ólshemi deytin úghymnyng joqtyghy.

«Álhasyl qazaq ishi múnday ólsheusiz ribanyn, yaghni, ósimning tuyn tikken jeri. Qazaq ishinde aqsha qadirli, anyng ýshin qazaqtyng bú kýnde kerek nәrsesi kóbengli: shay alu kerek, sheker alu kerek, mata alu kerek, egin jyrtatyn aspaptar alu kerek hәm podati (alym) tóleu kerek. Sol sebepti aqshalaryn múqtaj adamdargha ólsheusiz-ólsheusiz ýlken ósimge berip qoyady. Bú kәsip qazaqtyng týsinuinshe paydaly hәm qadirli kәsip, bú kәsipti qazaqpen kórshiles qazaq-orystar da jasaydy». Qazir de osy. Ósimge kirgizip, kredit bergen bankin qadirli kóretinin qoyshy, nesiyege alghan túrmystyq búiymyn, kóligin, ýiin maqtan tútaryn qaytesin. Kerek nәrsesin ózi kóbeytip, joq jerden ósimge úrynatyn hali de ózgermegen. Bir ghasyr búryn tóleytin alym-salyghyna kredit alghan júrt, qazir de qaysybir qaryzdaryn sol kreditpen jauyp mәz.

«Bú jaqtaghy úryn baylarynyng bәri de әueli osy úyatsyz ósimnen aqsha jinady. Tómende baylyq joq, qazaq-orystar bú kýnde millioner bop jýr. Bú dәuletti olar  qaydan jidy dep qazaq-orys qarttarynan súrasanyz, qazaq tarapyn kórsetedi. Osy qazaq-orystar múqtaj qazaqtardan 1000 somgha 500 som alady. Sóitip qazaq jyldan jylgha ózi jarly bolyp, bireudi bayytyp túrady.» Qazir de túp-tura osy. Kreditti berushi qúrylymnyng ózgergeni bolmasa, kredit alushylar ósimning sebebimen berekesin qashyryp, qaryzgha belshesinen batyp, jarlylyghyn arttyryp jatqan jayy bar. Bir jyldyng ishinde tólenbegen kreditterding qúny 257 milliard tengege artyp, 2 trillion tengege jetken. Berilgen kreditter bir jylda 15%-gha, tólem uaqyty sozylyp ketken nesiyeler 13%-gha artqan. Al endi...

Nege «memleket rettemeydi?» Sebebi, naryqtyq qatynastar, banktik qarjylyq jýiede әlemdik sayasattyng yqpaly bar. Sondyqtan ósim qamytynan qútylu – әr adamnyng әreketinen.

«әlemde nesiyening payyzy tómen, bizde óte joghary? Problemamyz – sodan». Qate miyf. Nesiyening payyzy qaryz bolu mәselesin sheshpeydi. Eger adamdar ras ózderining barlyq qaryzdarynan qútylyp keter bolsa, tómen payyzdyq nesiyege ie AQSh halqy úzaq jyldar boyghy qaryzynan arylar edi. Kerisinshe, kreditke kirgen 40 million túrghyn ýi-kýisiz bosyp jýr. 

«kredit alamyz? Múqtajdyqpen ghana alamyz, әitpese almas edik». Rasynda solay ma? Ýiinde bar túrmystyq tehnikasyn da, shәinek-ýtigin de, tipti elden qalmaymyn dep telefonyna deyin kreditke alatyn halimiz shyn múqtajdyq pa? «Ózgede bar plazmalyq teledidar bizde nege joq?» deytin baqtalastyq ras múqtajdyq pa, «el-júrttan úyat bolmasyn, jerleuine kredit alayyq» deytin «kenes» shyn qamyqqan jannyng sózi me?

Osydan 100 jyl búrynghyday «shay alu kerek, sheker alu kerekke» kreditke jýgire beretin jaghdaygha keldik. Sondyqtan, moyyndau kerek: qazirgi bizding nesie alysymyzdyng kóbi – lajsyzdyq emes, dýniye-jarystan qalyp qoymaudyng qamy. Sosyn krediytqúmarlyq derti.

Derttimiz. Búl dertti jazudyng joly – mynau: Jaratushy jaratylghannyng jayyn jaratylghannan jaqsy biletinine ilansaq, Allah Taghala qasiyetti Qúranda ósimge tyiym salyp, saudagha rúqsat berdi. Kim Allah Taghalanyng iste degenin istep, tyiym salghanynan tyiylsa, baqyt ta, baylyq ta, bereke de sonda. Adam Allah Taghala búiyrghan nәrsesin oryndaumen, aitalyq, jan-jaghymyzda entelep túrghan nesiyeden bas tartumen sauap jiyady. Tegin aqshaday kórinet nesiyeden bas tartu qiyn, týsiniksizdeu, basqa sheshim joly joq siyaqty kóriner, biraq jaqsylyqqa bir adym kelesi jaqsylyqqa jol ashady. Kóz jetkizip kóriniz!

Abai.kz