Beysenbi, 9 Mamyr 2024
Jahan janghyryghy 3108 43 pikir 9 Qazan, 2023 saghat 12:04

Qúdystaghy dýrbelen: Izraili Ukrainanyng kebin kie me?

Qasiyetti Kitaptardyng bәrinde aty qúrmetpen atalyp, kiyeli jer sanalatyn Qúdysta taghy da dýrbeleng tuyndady.

Qarabaq jәne Orys-Ukrain soghystary adamzat balasynyng әskery ónerine týbegeyli ózgeris engizdi. Ekeui әlemdik jýksúryngha ainalyp oqushalanghan jәne al, songhysy sonyng sәl-aq aldynda túrghan Resey, Iran jәne Qytay barlauy men AQSh pen Újymdyq Batysqa qatysty jýrgizip otyrghan syrtqy sayasaty Tayau Shyghysta jana soghys órtin tútandyrdy. 80-shi jyldary Izrailiding Livangha әsker kirgizip, ondaghy azamat soghysynda hristiandar jaghynda bolghanyn jaqsy bilemiz.

Mine, osy Livan tarihyndaghy músylmandar ýshin qaraly kýnderdi Ýshtik odaq sәtimen paydalana bildi. Ondaghy Hazbollanyng qoltyghyna su býrkip, búrynnan Mәskeumen ym-jymy bir HAMAS-ty onyng odaqtasyna ainaldyra bildi. Álem AQSh odaqtastary men jaulary degen eki sanatqa naqty bólinip, onyng alghashqy belgisi Tayau Shyghysta kórinis tapty. Endi búl soghysqa kedeyshilikten kóz ashpaghan Afrikadaghy qara músylman júrtshylyghy qosylatyn bolsa, Izraili AQSh qansha jerden qoldasa da, ekinshi Ukrainanyng kebin kiyedi.

Gaza sektory Jerorta tenizining jaghalauynda ornalasqan ontýsik-batysynda Mysyrmen, soltýstik-shyghysynda Izrailimen shektesetin úzyndyghy – 40 shaqyrym, kóldeneni – 5.7-12.5 shaqyrym bolatyn 365 sharshy shaqyrymdyq 2 mln qúdystyq arab sýnitteri mekendegen aumaq.

BÚÚ úigharymymen 1947 jyly Qúdysty arab jәne evrey etnikalyq belgisi boyynsha bólgen shaqta ómirge kelgen aimaq. 1948-1967 jyldar aralyghynda Mysyrdyng qamqorlyghynda bolsa, 1967 jyly Izraili basyp alyp, keyin Izraili men Qúdysty Azat etu Úiymy arasyndaghy 1993-1995 jyldar arlyghynda qol jetkizilgen Oslo kelisimi boyynsha, Gazanyng basym bóligi FATH (Qúdys әkimshiligine) berildi. 2005 jyly Izraili óz betimen, eshbir sayasy kelisimsiz Gaza sektoryna óz әskerin engizdi. 2007 jyly búl jerdegi biylikti HAMAS (Harakat al-Muqawama al-Islamiya) óz qolyna aldy. Gaza sektorynda HAMAS әskery qúrylymyna qarsy 2006 jyly (mausym-qarasha), 2008-2009 jyldary (jeltoqsan-qantar), 2011 jyly (tamyz), 2012 jyly (әueli nauryz, keyin qarasha-jeltoqsan), 2014 jyly (sәuir-tamyz), 2018 jyly (sәuir-shilde), 2021 jyly (mamyr) jәne eng songhy ret biyl, yaghni, 2023 jyly mamyrda әskery qimyldar jasady.

Izrailidi jeke memleket etip qúru iydeyasyn Qyzyl Resey jýzege asyrdy. Áueli Qyrymda Evrey avtonomiyasy ómirge keldi. Biraq, onyng ghúmyry úzaq bolmay, keyin Sibirde Birbidjan ortalyghy bolyp tabylatyn etnikalyq aumaq ómirge keldi. Reseyding ómirlik baqtalastary AQSh pen Úlybritaniya Osman imperiyasy qúramynda bolghan birtútas Qúdysty bólshektep, evreylerding mәngilik armany jeke memleketin qúrugha mýmkindik bergen shaqta, qyzyl imperiyanyng jigeri qúm boldy.

Evreylerding tili de mýldem qúryp ketken edi. Biraq jankeshti últ әr tildi, әr dildi etnikalyq evreylerding basyn ghana qosyp qoyghan joq. Sonymen birge arbatargha tiyseli ónirlerdi de jaulap ala bastady. Sonday ónirding biri 1948-1967 jyldar arlyghynda Iordaniya qúramynda bolghan 2.6 mln qúdystyq arab pen jarty million evrey túratyn Iordan ózenining Batys jaghalauy (Samariya men Iudeya) bolyp tabylady.  Izraili men Qúdysty Azat etu Úiymy arasyndaghy 1993-1995 jyldar arlyghynda qol jetkizilgen Oslo kelisimi boyynsha FATH biyligine basqaru ortalyghy Ramalla qalasy berilip, Izraili olarmen birlese biylik jýrgizip keldi.

Biraq FATH-ty biyilikten HAMAS aiyrghan son, Osloda qol jetkizgen kelisimning qúny besh tiyn bolyp qaldy. Búny әueli Iran óz paydasyna jaratyp, barsha lankestik úiymdardy qoldaudy óz moyyna aldy. Endi QHR men RF Irannyng qolyndaghy osy kózirin sәtimen paydalanyp, onyng jaqtasyna ainalyp shygha keldi.

Iran 1987 jyly Gaza sektorynda ómirge kelgen mysyrlyq islam qozghalysyn (HAMAS Jamiyat al-Ikhwan al-Muslimin) birden qoldap, onyng Livanda әskeriy-sayasy infraqúrylymy bar iordandyq bólimshesining qúryluyna múryndyq boldyq. 2017-2018 jyldardan bastap, Iranmen tyghyz baylanys ornatyp, qarjylay kómek alyp keledi.

Irannyng da, HAMAS-tyng da algha qoyghan maqsattary Izrailidi memleket retinde týbegeyli joy. Onyng oryna Islam memleketin qúru. Búl baghytta Muhammad Deyf, Ihiya Sinuar, Maruan Isa basshylyghyndaghy 2021 jyly qúramynda 40 myng sarbazy bolghan Katayib al-shahid Izz ad-Din al-Qassam әskery qosyny men Gaza sektorynda bedelge iye, Iordan ózenining Batys jaghalauyndaghy  Djenin qalasyna irge tepken әri Livanda bólimsheleri bar 1981 jyl ómirge kelgen irangha ish tartatyn Islam djihady (Harakat al-Jihad al-Islami fi-Filastin) qoldaryn ysqylap soghysqa den qoydy. Búryn olardy tek Iran jalghyz ózi qarjylandyryp kelse, endi RF men QHR kómek qoldaryn soza bastady.

15 myngha juyq jauyngeri bar Saraya al-Quds-ty esten shygharmaugha tiyispiz. Bәrinen búryn Irannyng bel balasy sanalatyn 1982 jyly Izraili Livangha әsker kirgizgen shaqta qúrylghan 1992 jyldan beri Hasan Nasralla basqaratyn osy eldegi 100 mynnan asa qosyny bar shiittik baghyttaghy әskeriy-sayasy úiym Hizballanyng orny bólek.

Álem әskery tónkeris jaghdayynda diny soghysqa kiylikti arty qalay bolaryn eshkim bilmeydi. Tek demografiyasy qúldyraghan Batys pen 14-29 jastaghylarynyng boyyndaghy kýsh-quaty tasyghan Shyghys arasynda jana jalynnyng sharpuy qalay bolaryn eshkim boljap bilmeydi.

Abai.kz

43 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1820
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1831
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1540
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1428