Dýisenbi, 20 Mamyr 2024
Bolghan oqigha 2341 2 pikir 31 Shilde, 2023 saghat 14:01

Jalanashkól janghyryghy: Úmyt bolghan úrys

Foto: ashyq derekkózden

1969 jyl, 13 tamyz. Búl Ýshinshi dýniyejýzilik soghystyng túsauy kesiluge sәl ghana qalghan kýn. Kenes Odaghy men AQSh ózara tiresip, «qyrghiy-qabaq soghystyn» qyzyp túrghan shaghynda oryn alghan búl oqighany býginde bireu bilse, bireu bilmes. Búl kýndi, búl oqighany adamzat esten shygharyp, әlem úmytsa da, qazaq jadynda saqtaugha tiyis, anyghy mindetti. Nege? Óitkeni ýshinshi dýniyejýzilik soghys jaghdayyna tirep qoyghan qaruly qaqtyghys elimizding shyghysyndaghy Jalanashkól dep atalatyn jerde oryn aldy, yaghny qazaq elinde boldy. 

1969 jyly 2 nauryzda Reseyding Qiyr Shyghysyndaghy Damansk araly ýshin Qytay-KSRO әskery qaqtyghysy oryn aldy. Eki taraptan qosqanda 400-dey adam qaza tapqanymen, әlemdik baspasóz qúraldary búl oqigha jayynda lәm-mim demegeni óte qyzyq. Sol kezde dәl osynday oqigha qaytalansa dep, ýlken әskery soghysqa baru jospary KSRO-da jasaqtalyp jatqan edi. Alayda osy joly Qytaydyng qaruly kýshteri, Qiyr Shyghystan emes Qazaqstan tarapynan kirudi jón kórdi. 1957 jyldan bastap kommunistik iydeologiyany ústanuyna qaramastan Qytay Halyq Respublikasy sol kezendegi Kenes Odaghynyng birneshe aimaghyna baylanysty jer dauyn kóterdi. Qytayda jer dauyna qatysty ýlken provokasiyalyq ýndeuler oryn alyp, tipti «Mao Sze Dun әielining qyryq jyldyghyna Almatyny syilamaq» degen oilar da aitylghan edi.

Atap aitqanda Qiyr Shyghystyng ýsh audanyn, Qazaqstannyng eki audany (Ýsharalgha deyingi aralyqty) jәne Qyrghyzstannyng eki audanyn óz tarapyna qosqysy keldi. 1969 jyldyng mamyr aiynan bastap KSRO-Qytay qatynasy qatty shiyelenisti. Mausym, shilde ailarynda Qytay tarapy elimizding shyghysyndaghy shekara aimaghyna әsker toptastyryp, týngi jәne kýndizgi әskery jattyghular úiymdastyrdy. 12 tamyzda Qytay tarapynyng shekarashylary «Jalanashkól» men «Rodnikovaya» әskery zastavasyna jaqyn aimaqqa toptastyryla bastady. Týni boyy shekara manyna toptasqan qytay shekarashylary, týngi saghat 3-4-ter shamasynda KSRO-nyng shekarasyn kesip ótip, shekara manyndaghy jartasty mekender men jotalargha okoptar qazyp, dayyndyq jýrgizdi. KSRO shekarashylarynyng memlekettik shekarany búzudy toqtatyp, óz elderine oralugha berilgen keneske qytay shekarashylary qúlaq aspady. Tipti birinshi bolyp shekarany búzyp ótken 17 qytay shekarashysyna kómekke artynsha 70-tey, odan keyin taghy da 100-dey qytay sarbazy keldi. Jalanashkól manynda avtomatpen jәne tankige qarsy qaru-jaraqpen jasaqtalghan  200-dey qytay  sarbazy toptastyryldy. Songhy mәrte berilgen eskertpege qytay tarapy atylghan oqpen jauap qatty.

Solaysha resmy týrde «Jalanashkól oqighasynyn» túsauy kýkirt iyisimen kesildi. Búl 1969 jyl, tanghy saghat 07:50-de oryn aldy. Jalanashkól manyndaghy qiyan keski úrys bir saghatqa sozyldy. 200 qytay sarbazyna 54 shekarashy qarsy túryp, úrys tanghy saghat 09:15-te KSRO shekarashylarynyng jenisimen ayaqtaldy. Úrys barysynda KSRO tarapynan 2 shekarashy qaza tauyp, 10-ny jaralandy, al qytay tarapy 19 jauyngerinen aiyrylyp, 3-i tútqyngha týsip (ekeui Ýsharalgha apara jatqan sәtte jaraqattan tikúshaqta qaza tapty), 40 sarbazy auyr jaralandy. Búl oqighadan keyin 1969 jyldyng 11 qyrkýieginde  Pekinde KSRO men Qytay taraptary kelissóz ótkizip, jaulastyqty dogharu jәne әskery qaqtyghysqa barmau jayly kelisimge keldi.

Bir ókinishtisi búl qaqtyghysta kóptegen qaysar qazaq úldarynyng qatysqandyghyna qaramastan, birde-bireuining aty atalyp, marapat berilmedi. 36 marapatqa ie bolyp, keudesine medali taghylghan shekarashylardyng ishinde birde-bir qazaq balasy bolmady. Jә-jә, jarar, ol qylyshynan qan tamghan Qyzyl imperiyanyng sayasaty edi. Endigi tanda tarihta úmyt bolghan, marapatqa layyq bolghanymen, shang basyp múraghatta jatqan qazaq úldarynyng esimin elge tanytyp, nasihattau bizding paryzymyz. 1997 jyly Qazaqstan men Qytay arasynda shekara mәselesin tolyqqandy sheshetin 11 qújatqa qol qoyyldy. Endigi tanda eshbir memleket tәuelsiz de azat Qazaqstangha territorialyq mәsele boyynsha talap qoya almaydy, óitkeni biz ony qújatpen rettep, BÚÚ-men moyyndattyq.

Alayda qújat - ol qaghaz. HHI ghasyr qújattyng ghasyry bolghanymen, KSRO-gha qaru kezengen Qytaydyng qújatqa qoldy bir siltep, Qazaqstangha qayta talap qoymasyna kim kepil?! Búl tek Qytaygha ghana qatysty aitylghan oy emes. Sondyqtan shekarany berik qylyp, ýnemi kýkirtti qúrghaq ústau mindetimiz. Sonda ghana «Jalanashkól oqighasy» tarihta ghana oqylyp, shynayy ómirde qaytalanbaytyn bolady. Layym, ýnemi solay bolghay.

Avtory belgisiz jazba

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2175
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2576
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2475
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1674