Jeksenbi, 19 Mamyr 2024
Tarih 2578 5 pikir 5 Shilde, 2023 saghat 13:20

Patshalyq Reseymen soghysqan qazaqtar: Tazabek batyr

Tazabek batyr jәne Ile oqighasy

Tazabek Púsyrmanúly 1800 (1805 j...?) jyly Almaty oblysy, Enbekshiqazaq audanynda ómirge kelgen. 1872 jyly Vernyy (Almaty) týrmesinde qaytys bolghan. Sýiegi Enbekshiqazaq audanynyng Qoram auylyna jerlengen. Tazabek patshalyq Reseyding otarlyq ezgisine qarsy kýresken batyr, el basqarghan bi. Shoqan Uәlihanov XIX ghasyrdyng ortasynda Alban taypasynyng 24 biyi, 2 súltany bar ekenin (nemese bolghanyn) aita kelip, biylerding ishinde Tazabek Púsyrmanov, dep atyn ataydy.

XIX ghasyrdyng birinshi jartysynda Jetisudyng sayasy jaghdayy asa kýrdeli kezende boldy. Búl ólkening basym bóligi eshkimge tikeley baghynbaghan beytarap aimaq bolghandyqtan, Resey, Qoqan, Qytay qatarly ýsh ýlken imperiyanyng talasyna týsti. 1842 jyldan bastap Orman han bastaghan qyrghyzdar da Jetisugha kóz alartty. Qarapayym halyq qyspaqta qaldy. Qoqandyqtar Úzynaghashqa deyin jetip, Qaskeleng ózenining jaghasyna Taushýbek bekinisin saldy. Resey kýshteri Semeyden Qapalgha deyin bekinis salyp, tútas Jetisudy ózine qaratugha úmtyldy. Al, shyghystan qytaylarda qazaqtyng tóre-súltan, biylerine shekpen jauyp, shen berip, ózine baghyndyrugha jantalasty. Qytay shekarasyn kýzetetin qarauyl qalmaqtar ara-túra qazaq auyldaryn shauyp, eldi tonady. El men jerding taghdyry sheshilgeli túrghan qiyn sәtte, biylerding biylik aitatyn sheshushi kezeni tudy. Osy tústa qazaq jerining tútastyghyn saqtap qalu eng manyzdy is boldy. Otarlaushy ýsh elmen birdey til tabysyp kelisimge kelu de, soghysu da mýmkin emes edi. Ógizdi de óltirmey, arbany da syndyrmay, aydy aldap, aidahardy arbap, qoqangha ózgening qolymen qol júmsap, bir oqpen eki qoyan atatyn aila kerek boldy. Tazabek batyr jәne ózge de biy-súltandar halyq ýshin basqa shyghar jol tappaghandyqtan eki jaqty kelisim arqyly patshalyq Reseyding biyligin moyyndap, Qytay men Qoqangha qarsy Reseyding kýshin paydalanudy kózdeydi. Osynday qiyn-qystau kezende qazaqtyng biy-súltandary aqyldasyp, 1846 jyly Lepside Úly jýz qazaqtarynyng qúryltayynda manyzdy sheshimder jasaydy. Tazabek batyr da osy jolghy qúryltaygha qatysyp, patshalyq Reseymen bolghan aradaghy sayasy qarym-qatynastar turaly qújatqa mór basady. Al, Jetisugha ayaghy jetken Resey kýshteri ózine qaraghan elding basshylaryna shen berip, qyzmet úsynady. Olar Tazabek batyrdy Batys Sibir әskery korpusynyng Jetisu bólimshesine qyzmetke ornalastyryp, 1859 jyly 19 qyrkýiekte praporshik shenin úsynyp, podporuchik shenin beredi. Tezek tórege kapitan shenin berip, shekpen jauyp, Batys Sibir general-gubernatorynyng úigharymymen albandardyng agha súltany etip taghayyndaydy.

Resey 1851 jyly 25 shildede Qytaymen Qúlja sauda kelisimin jasaydy. Qazaqtardan qoldau tapqan patshalyq Resey 1851 jyly mamyrdyng ortasynda Qoqangha qarasty Taushýbek (Almatynyng batys jaghynda) bekinisin alu tapsyrmasyn Qapaldan attanghan podpolkovnik Karbyshev tobyna jýkteydi. 26 mamyrda Qapaldan attanghan podpolkovnik Karbyshev tobyna joldan Jalayyr tóresi Sókting balalary óz qosynymen ilesedi. Otryad Talghar ózenining Ilege qúighan jerine kelgende, Alban tóresi Hakimbekting balasy Núrәli men Suannan Ibaq balasy Adamsart qalyng qolymen qosyldy. 1851 jyly shildening 7 kýni Taushýbek bekinisi soghyssyz berildi.

Resey Qytaymen bolghan sauda joldarynyng qauipsizdigin qorghaudy syltauratyp, ózderi taghayyndaghan Úly jýz pristavy mayor M.D Peremysheliskiyding otryady 1853 jyly Talghar ózenining Ilege qúyar jerine «Ile beketin» saldy. 1854 jyly kóktemde sol otryad Vernyy dep atalghan bekinisting irgetasyn kóterdi. Jetisuda týiilisken Resey men Qytay jana shegara aiyru mәselesin kóterip, birneshe kelisimder jasady.

1855 jyly Úly jýz pristavynyng reziydensiyasy Qapaldan Vernyigha auystyryldy. Qazaq biyleri Resey kýshin Qytay men Qoqangha qarsy útymdy paydalana aldy. 1860 jyly kýzde patshalyq Reseydyng qaruly jasaghy Úzynaghashta Qoqan handyghynyng 10 myng sarbazyn oisyrata jenedi. Alayda, patshalyq Resey biyligi bastapqy kelisimdi búzyp, ózine qaraghan halyqty sýliktey soryp, zorlyqty kýsh qoldandy. Olardyng ozbyrlyghyna shydamaghan qazaqtar Qapal uezdik bastyghynyng agha kómekshisi Zdorenkogha shabuyl jasap, 18 jerin jaraqattap, 15 jylqysy men qomaqty aqshasyn tartyp alady. Jetisudyng әr jerinde otarlyq ezgige qarsy bas kóteruler bastalady. Halqynyng auyr jaghdayyn kózimen kórip, odan ary tózbegen Tazabek batyr Reseyding sheninen bas tartyp, olargha baghynbay, qarasylyq kórsetedi. Ol búrynnan Sauyryq batyrdy astyrtyn qoldap, birneshe ret Ilege ótken. Al, Sauryq, Jeten, Esper, Qasabolat, Dýrәli bastaghan batyrlar 1864-1865 jyldary qalyng jasaqpen Qytaygha qarasty Iledegi shekarany qorghap túrghan azuly óóld, shahar, torghauyt qalmaqtaryna shabuyl jasap, tas-talqan etip jenedi de, taranshy, dýngenderding bas kóteruine jol ashady. Iledegi taranshy, dýngender 1864-1866 jyldary Ching biyligine qarsy kóterilis jasap, 1866 jyly Ile general mekemesin audaryp, Ile súltandyghyn qúrady.

Iledegi qalmaqtar degenimiz: 1771 jyly Edil boyynan auyp kelgen 15 myng týtin torghauyt qalmaqtarymen 1760-1766 jyldary Chiynhay, Ishki mongholdan әkelingen shahar qalmaqtary edi. Sonymen birge Óóld qalmaqtary Jonghar handyghynan qalghan júrt bolatyn. Búlar keyin Ching patshalyghyna shekara kýzetetin aranayy kýsh retinde qyzmet atqarghan.

Sh. Uәlihanov qazaqtar men qyrghyzdardyng dýngenderge at jәne jigit berip kómektesip jatqanyn aita kelip, Jeten batyr, Dýrәli súltan, Kezenqara jәne qyrghyzdardyn búghylary kóterilisshilerdi qoldap jatqanyn kórsetken bolatyn (Kolpakovskiy G. A. Vospominaniya Valihanova Ch.Ch. // Sobr. soch.: T. 5. Alma-Ata, 1985, ss.172) – dese, taghy bir derekte Sauryq batyr men Balbay batyr Iledegi Qytaylyq Ching biyligine qarsy úighyr-dýngen kóterilisine qatysuyn jalghastyryp jatqany aitylady.

1864 jyly 6 mausymda Iledegi úighyr, qazaq, dýngen qatarly últtar Ching imperiyasynyng ýstemdigine qarsy kóterilis jasap, Qúlja qalasyn basyp alady. Kóterilis 1864-1866 jyldar aralyghynda boldy. Úighyr jasaghyn Ilening alghashqy súltany Abdurasul-bek, Sadyr paluan jәne Álahan basqardy. Qazaq jasaghyn Sauryq, Jeten, Kezenqara jәne Dýrәli súltan basqarady. Qazaq jasaghy Ching (Siyn) imperiyasyna jaqtasqan qalmaqtargha soqqy jasap, taranshy men dýngenderge atty jasaqpen kómek berdi jәne at-kólikpen qamdady. Al, dýngen jasaghyn Achjy ahun úiymdastyrady. Ile súltandyghyn 1864-1865 jyldary Mazamzat, 1865 jyly Múhambet poshy Qoja, 1865-1867 jyldary Shaukat ahun, 1867-1871 jyldary Álahan Ábilúly biyleydi. 1867 jyly Qúlja manynda Jeten batyr bastaghan qazaqtar jәne Álahan bastaghan taranshy-úighyrlar kýsh biriktirip, Áji-ahun bastaghan dýngendermen soghysady, Áji-ahun mert bolady, jasaghynyng toz-tozy shyghady. Qaytadan saylanghan dýngen qolbasshysy Hiuasa Ýrimjiden taghy da qaruly kýshterin әkelgenimen, Bayanday manynda Jeten batyr bastaghan qazaq jasaghy jәne Álahan men Sadyr paluannyng jasaghynan oisyray jeniledi.

Ile súltandyghynyng jer kólemi (Búratalany qosa eseptegende) 85 myng sharshy shaqyrym, jan sany 130 mynnan astam. 1876 jylghy statistikagha sýiene otyryp, Ilede taranshylar (úighyr) 51 819 adam, qazaqtar 33 828 adam, sibeler 18 318 adam, dýngender 4031 adam, qytaylar (hanzu) 2847 adam, torghauyt-oyrat qalmaqtary 15 940 adam, solondar 767 adam bolyp, jalpy halyq sany 82 142 adam otyryqshy halyq retinde tirkelse, 49 786 adam kóshpeli retinde tirkelgen (Svedeniya o Kulidjinskom rayone za 1871-1877 gody, sobrannye N. N. Pantusovym, Kazani: v Uniyversiytetskoy tipografiiy).

Múndaghy kóshpeli halyq retinde tirkelgen 49 myng 786 adam qazaq, qalmaq jәne qyrghyzdardan qúram tapqan. Sózimizding dәleli retinde jazbasha derekke qarayyq: 1865–1866 jyldary, orys әkimshigining 1866 jylghy resmy mәlimetine qaraghanda, Alatau okrugynan 841 týtin Qytaygha ótken. Olardyng arasynda albannyng Sauryq, Malabay, Jeten (500 týtinmen ótken) siyaqty batyrlary, Esber (Ispiyr), Qasabolat, Álike biyi, suannyng Óstemir biyi, Tezek tórening bauyry Dýrәli súltan, qyrghyzdyn búghy ruynyng Sabatar moldasy bolghan. Qúljagha qaray ótkenderding jalpy sany 5500-dey týtindi, 22 340 adamdy qúraghan  (Aristov N. O Kulidje // Turkestanskie vedomosti. 15 maya 1871 g. 208 s.). Qalghanyn Ilening soltýstigindegi tauly ólke men Búratala (ol kezde Búratala Ilege qarasty bolghan) betinde kóship-konyp jýrgen naymannyng Qyzay ruy men Bayjigit ruynyng adamdary tolyqtyrghan.  Qazaqtar Ilening dalaly ólkesin emin-erkin biylegen.

Ching patshalyghy Chiyanlúnnyng 33 jyly (1768 jyl) Ontýstik Shynjannan egin egetin 6 myng 383 týtin úighyrdy Ilege kýshpen alyp kelip, Jamanty, Qaraýsten, Qonaqay, Qorghas, Chúlúqay, Qas, Sýptay, Úlantay qatarly jerlerge ornalastyryp, egin ektiredi. Ár týtinge jylyna 148 pút biday, bir qoy salyghyn jýrgizedi. Onyng syrtynda Qytay әskerlerin otynmen jәne kórpe, kiyim-keshekpen qamdau mindetteledi. Qashqandaryna ólim jazasyn kesedi. Iledegi jerlik qalmaqtar olardy TARANShY (eginshi) dep atasa, Qytaylar ChANTU (oralghan bas) dep atady. Osylaysha Ilede taranshy qauymy qalyptasty.

Tazabek batyr 1870-1871 jyldar aralyghynda bolystyq saylaugha týsedi. Biraq, Resey biyligi Tazabekti Sauryq, Jeten batyrlarmen birge Resey jasaqtaryna qarsylyq kórsetkeni, Ilege baryp, qalmaqtarmen soghysqany jәne qalmaqtardy qyrghan qylmyskerlerdi ústap bermegenin aiyptap, onyng kandidaturasyn ótkizbey tastaydy. Biraq, dәl osy túsqa deyin de Tazabek batyr men patshalyq Resey ýkimetining arasy ushyghyp túrghan edi. Olar Tazabekti Angliyanyng qoldauyndaghy Jetishar memleketining basshysy Jaqypbekpen biriguinen qatty qauiptenip, әr basqan qadamyn andidy.

Alda-jalda Tazabek batyr Ilege ótse, ondaghy Sauryq batyr, Jeten batyr bastaghan qalyng qazaghyn bastap, taranshy jәne ontýstiktegi Jaqypbektermen kýsh biriktirip qayta tap berui mýmkin ekenin patshalyq Resey erte bastan sezip, 1868 jyly-aq shekaralas ónirlerge, Borohudzira (Buraqojyr) ózenine jәne Múzart asuynyng soltýstigine 1 jayau әsker, 1 kazak jýzdik jәne 1 artilleriyalyq vzvodtan túratyn ýsh túraqty otryadty ornalastyrghan. Sonymen birge Shonjy men Qaptanay ónirine 100 kazaktan túratyn uaqytsha beket qoyady.

Tazabek batyrmen patshalyq Resey jasaghy betpe-bet talay mәrte soghysqan. Hatqa týsken derekte bylay aitylady: 1871 jyly 18 sәuirde esaul Gerasimov 32 kazak jәne 1 uryadnikten, 100 kazaktan túratyn otryadty bastap, Aqtoghay ózeni manynda, Qúlyqtaudyng (Kuluktau, Kegen audany. - avtor) etegindegi Moynaq degen jerde ornalasqan Tazabek auylyna jaqyndap kelip, Tazabekting otryadqa óz erkimen keluin talap etedi. Tazabek batyr jigitterimen atqa qonyp, orys otryadyna qarsy shabuylgha shyghady. Alghashqy kezdesude Tazabek batyrdyng jigitteri basym týsedi. Tazabek batyrdyng jasaghy kórine sala otryad qúramyndaghy әr bolystan jinalghan 300 alban jigiti attaryna mine sala әr jaqqa bytyray qashyp ketti. Auylynay Jaqypty quyp jetkender oghan qylyshpen jәne nayzamen 13 jerden jaraqat saldy… Tazabekting jayauly-atty 140 jigiti tangha deyin jasaghan 3 shabuylyna toytarys berildi (Perecheni sobytiy na Syr-Dariinskoy linii, so vremeny eya uchrejdeniya po 1860 g. // Russkiy Turkestan / pod red. V. N. Troskogo. Sankt-Peterburg, 1877, Vyp.3. 219 s.).

Tang atqannan keyin Tazabek auyly tenderi men maldaryn tastap, Qúljagha qaray qashady. Orys әskerleri qolyna Tazabek batyrdyng 1 tuysy jәne auyldasy tútqyngha týsip qalady. Tazabekpen birge Shonja (Segizsary - avtor) jәne Temir-Qútylyq (Ayt-Bozym - avtor) bolystarynyng 1000-nan asa týtini ketedi. Tazabek bastaghan qazaqtardyng jolyn tosyp, jibermeu ýshin soltýstik jaqtan horunjiy Kopsov otryady jiberiledi. Tazabekke Qúlja súltanynyng 200 adamdyq qoly kómekke keledi. Qúlja súltany Álihan Tazabekti Toghyztoraugha, qyrghyzdar arasyna ornalastyrghan bolatyn. Tazabekting 1000 týtinmen Qúljagha ótui Kolpakovskiyding joryqqa shyghuyna sebep boldy (A. I. Maksheeev. Maksheev A. I. Istoricheskiy obzor Turkestana iy nastupatelinogo dviyjeniya v nego russkiyh. Sankt-Peterburg, 1890, 286 s.).

Iliyas Jansýgirov bylay deydi: «Qytaygha shektes eldegi Búghy qyrghyzdary, qazaqtyng Alban ruy orysqa kópke sheyin ornyqpay, kerqayzandyq qyldy. Múnyng biri – Alban Tazabek. Tazabaek Taranshy hanymen sózdes bolyp, orysqa baghynghysy kelmeydi... (Iliyas Jansýgirov. Almaty: 2001. 50-bet).

Patshalyq Reseymen soghysyp Ilege ótken Tazabekke 200 adammen Álahannyng kómekke kelui tegin bolmaghan. Sebebi, Álahannyng jayau әskeri kóp bolghanymen, atty әskeri tym az edi. Onyng ýstine Ching imperiyasy qarymta shabuyl jasasa, Tazabek basqarghan qazaq jasaqtarymen birigip qarsy túrudy kózdedi.

1871 jyly Jetisu oblysynyng әskery gubernatory Kolpakovskiy Týrkistan general-gubernatory Kaufmannan Tazabekti jazalau ýshin rúqsat súrap, әskery kýsh beruin ótinedi. Kaufman Peterburgke esep berip, Tazabekti jazalau isin kýzge qaldyrady. Alayda Tazabek pen Álahannyng birikken jasaqtary Resey baqylauyndaghy bekinisterge shabuyl jasap, qiratady. Jetisudaghy orys bekinisterine qater tóndirgeni turaly habardy estigen Kaufman Peterburgten núsqaulyq alyp, jedel búiryq shygharyp, Kolpakovskiyge iriktelgen arnayy jasaq beredi.

Jetisu oblysynyng әskery gubernatory general-leytenant Kolpakovskiy Ile súltany Álahangha 7 kýn ishinde yaghny 1871 jyldyng 3 mamyryna deyin Tazabekti ústap berudi talap etip, hat jazady. Ilege birneshe myng týtinmen ótken Tazabek batyr qarapayym halyqty Toghyztarau men Kýneske ornalastyryp, ózi oghysqa jaramdy jigitterdi iriktep, 500 atty jasaqpen Álahan bastaghan taranshy jasaghymen birge Kolpakovskiyge qarsy kýreske dayyndalady.

Kolpakovskiy 3 mamyrda Álahannan jauap bolmaghan song podpolkovnik Elinskiy men Jdan-Pushkinning jasaqtaryn jabdyqtap, soghysqa dayyndaydy. Al, 6 mamyrda Jdan-Pushkin 140 kazak jasaghymen Ketpen asuyn barlap, onyng ertesi kýni Tazabekti artynan qughan podpolkovnik Elinskiy basqarghan bir rota jayau әsker jәne eki zenbirekpen 270 kazak jasaghy Ketpen asuynyng tar shatqalynda qazaq-taranshy (2,5 myng adam) birikken jasaghymen betpe-bet kezigedi. Qazaq-taranshy jasaghy olardy qorshaugha alyp soqqy berip, keri shegindiredi. Búl jolghy soghysta Resey әskerinen 3 adam qaza tauyp, 8 adam jaralanghan.

Elinskiy men Jdan-Pushkin Tazabek jasaghyn quudy toqtatyp, 10 mamyrda otryadty Shalqansu (Chalqandysu) angharyna shygharugha mәjbýr bolady.

Kolpakovskiy Tazabekting artynan podpolkovnik Jdan-Pushkin bastaghan 40 kazaktan túratyn múzday qarulanghan otryadyn Ilege jibergenimen, onysynan týk shyqpady. Yzagha bulyqqan Kolpakovskiy zenbirekterimen 3 otryadty alyp, ózi attanady. Baliskiy basqarghan otryad Ile súltandyghyna qarasty Mazar bekinisine shabuyl jasap, qiratady. Alayda, qazaq-taranshy jasaqtary Mazargha baratyn aghyn sulardy basqa jaqqa búryp, olardy susyz qaldyrady. Ábden dinkesi qúryghan orys әskerlerin qazaq-taranshy jasaqtary taghy da qorshaugha alyp, soqqy berip, artqa sheginer joldaryn jauyp tastaydy. Baliskiy otryadty aldygha qaray 12 shaqyrym jyljyp, qaranghy týskende Qorghas auylyna jetedi. Biraq ol aradan taghy da qazaq-taranshynyng birikken ýsh myng qaruly jasaghy shabul jasaydy. Baliskiy otryadtyn Qorghastan Aqkentke qaray oiysaly. Búl retki shabuylda Resey әskerlerinen 3 adam jaralanyp, 1 kazak tútqyngha alynyp, 2 kazak habarsyz ketedi.

1871 jyly 14 mamyrda Tazabek batyr bastaghan qazaq-taranshy jasaghy Kolpakovskiy jasaghyn taghy da qorshaugha alady. Kolpakovskiy jasaghy artilleriyalyq qarularmen toytarys berip, biraz shyghyngha úshyratady. 1871 jyly 16 mamyrda qazaq-taranshy jasaghy Ketpen asuynan sheginedi. Kolpakovskiy jedel týrde Borohudzirde (Buraqojyr) negizgi otryadty, al Ketpen asuynda kómekshi jasaqtardy ornalastyrady. Podpolkovnik Jdan-Pushkin men podpolkovnik Elinskiyding otryadyna kómek kórsetu ýshin Shonjydan qosymsha kýshter jiberiledi. Olar: 2 jayau әsker rotasy, 2 jýz kazak, 4 zenbirek jәne polkovnik Mihaylovskiy basqarghan kazaktardyng oqu brigadasy. Sonyng ishinde eki jasaq (650 adam) birigip, 1871 jyly 28 mamyrda Ketpen asuynan týsip, ony qorghaghan taranshy-qazaq qolyna shabuyl jasaydy. Búl shayqasta Ketpendi Kolpakovskiy jasaghy basyp alady da, qazaq-taranshy jasaghy artqa sheginip, 31 mamyr kýni tanerteng 4 myng adammen kelip shabuyl jasaydy. Búl jolghy shabuylgha Tazabekpen birge Álahanda qatysady. Biraq, orystyng otty qaruyna nayza-qylyshpen qarsy túru mýmkin bolmaydy. Zenbirekting oqtary bet qaratpay, sheginuge mәjbýr etti. Búl retki soghysta Resey jasaghynan 35 adam ajal qúshqan.

Kolpakovskiy Tazabek pen Álahannyng ontýstiktegi Jetishar memleketin biylep otyrghan Jaqypbek kýshimen baylanys jasaytynyn aldyn ala sezip, podpolkovnik Elinskiyge endi Ór Tekes ónirindegi Múzart asuyn qatang baqylaudy tapsyrdy.

Soghys Ilening әr jerinde jýrip jatty. 1871 jyly 8 mausymda Aqkent manynda Tazabek batyr bastaghan qazaq-taranshy jasaghy orys gvardiyalyq bólimshelerine shabuyl jasaydy.

Qorghas ónirindegi Borohudzirge jinalghan Resey kýshterinin  barlyghy derlik: 6,5 rota jayau әsker, 8 rotadan astam atty әsker jәne 10 artilleriya boldy. 1871 jyly 16 mausymda tanerteng erte Kolpakovskiy basqarghan orys әskerlerining qúrama otryady Qorghas auyly baghytyna attandy. Qorghastyng arghy jaghynda qazaq-taranshynyng 4 mynnan astam jasaghy olargha shabuyl jasaydy. Alayda, songhy ýlgimen múzday qarulanghan Kolpakovskiyding jasaghyna olardyng kýshi jetpey, shegindi. Aqkent manynda qazaq-taranshy jasaghy auyr soqqynyng astynda qalyp, jeniliske úshyraydy. 1871 jyly 17 mausymda Kolpakovskiy jasaghy Shinshyhozy (Qing Shui He) qalasy baghytynda jolgha shyqty. Biraq qalanyng qorghanysy óte myqty bolyp, qala syrtyn biyiktigi 5 metr qorghanmen qorshaghan. Qala ishin qazaq-taranshy jasaqtary kýzetip túrghan edi. Eki kýndik shayqastan song Kolpakovskiy jasaghy 18 mausymda qalagha kirdi. Búl soghystyng shyghyny jayly aqparat tym az, biraq Kolpakovskiyding bir sarbazy qaza tauyp, 12 sarbazy men 1 ofiyseri jaralanghany turaly derek bar.

1871 jyly 19 mausymda Kolpakovskiy otryady Ile súltandyghyna qarasty Sýidin qalasyna jaqyndaydy. Qalanyng negizgi halqy dýngender bolghandyqtan, olar óz erkimen esh qarsylyqsyz beriledi.

1871 jyly 21 mausymda Álahan Bayandayda Kolpakovskiyding aldyna kelip tize býgip, Tazabekti ústap beruge uәde etedi. Sonymen birge «halqyna meyirim súrap, orys ýkimetining erkine baghyndym» dep habarlaydy. Ary qaray úrysty atty jasaqpen Tazabek batyr jalghastyrady. 1871 jyly 22 mausymda Kolpakovskiy jasaqtary Qúlja qalasyna basyp kiredi. Álahan súltan Tazabekti Kolpakovskiyge ústap beredi. Tazabek batyr men patshalyq Resey armiyasynyng generaly G.A.Kolpakovskiy arasyndaghy soghys 1871 jyldyng 18 sәuirinen, 1871 jyldyng 22 mausyna deyin 66 kýn bolyp, Tazabekting qolgha týsuimen soghys toqtaydy. Olar Tazabek batyrdy Almatygha әkep týrmege qamaydy. Tazabekpen birge Sauyryq batyrdyng inisi Shaltay da qolgha týsedi.

Búl jolghy soghysqa qatysqan Kolpakovskiyding jasaghy 1785 adam, Tazabek pen Álahannyng birikken jasaghy 4 mynnan astam adam bolghan. Ilege shabuyl jasaghan Reseyding әskery kýshteri bylay bólindi: Borohudzirde – Týrkistan liniyalyq batalionynyng 1 rotasy. Sibir 1 kazak jýzdigi. Jetisu 3 kazak jýzdigi. Týrkistan artilleriyalyq brigadasynyng №3 kazak jýzdigi, Jetisu №6 kazak jýzdigi, 1-shi batareyanyng 4 zenbiregi jәne 2-shi batareyanyng 4 zenbiregi. Ketpende – Týrkistan liniyalyq batalionynyng 2 rotasy, Jetisu kazak jýzdigi. Múzartta - Týrkistan liniyalyq batalionynyng 1 rotasy, Sibir №1 kazak jýzdigi, Týrkistan artilleriyalyq brigadasynyng 1-batareyasynyng 2 zenbiregi. Soghysta patshalyq Resey әskerlerinen 70 adam, Tazabek pen Álahannyng jasaghynan 500 adam mert bolghan.

Kolpakovskiy imperator II Aleksandrdyng tapsyrmasy boyynsha Álahan súltannyng jeke qauipsizdigine, onyng menshigine qol súghylmauyna jәne Qúlja túrghyndaryna «beybitshilik pen qauipsizdikke» kepildik berdi.

Patshalyq Resey Ileni bar kýshimen jaulap alghan song ony Týrkistan general-gubernatorlyghyna qarasty Jetisu oblysyna qosady. Ilening soltýstigine deyin asyp kelip, Qorghas taularynyng kýngeyi men teriskeyin meken etken (negizgi bólegi Búratala ónirinde otyrghan) qazaqtyng qyzay ruy Búratalagha qaray asyp, 1871 jyly 23 mausymda G.A.Kolpakovskiyden qatty eskertu alyp, moyyndap oraldy degen derekter kezigedi.

Ile aimaghynyng aumaghy 4 bólikke bólinip, ondaghy biylik Kolpakovskiy otryadynyng orys ofiyserlerine ótti. Kóshpeli halyqtardy jergilikti basqaruy olardyng taypa kósemderine qaldyryldy, jergilikti biyleushilerdi saylau qytaylar, úighyrlar, dýngender arasynda ótkizildi. Súltan Ábil-Oghly (Álahan) 1871 jyly 17 shildede Vernyigha auystyryldy (Moiyseev V. A. K istoriy zanyatiya Kulidjinskogo kraya russkimy y vopros o ego vozvrasheniy Kitai v 1870–1871 gg // Vostokovednye issledovaniya na Altae. Vyp. II. — Barnaul, 2000).

Dala sotyna kesilgen Tazabek Púsyrmanúly týrmede 1872 jyly nauryzda tergeu isi bitpey jatyp, qaza tabady (OMM. 825-qor, 1-tiz., 32-is, 11-p.). Al Tazabek batyrmen birge Qytaygha ketip, birge qolgha týsken Shaltabay Alparúly 10 jylgha Sibirge aidaldy.

1871 jyly Patshalyq Resey Ileni óz baqylauyna alghan song Iledegi búrynghy 5 bolys alban taypasyn qaytadan rettep, 3 bolysqa jinaqtady.

Patshalyq Resey Ileni úzaq jyl ústap túra almady. Ileni Qytaygha qaytaryp beru ýshin 1879 jyly 20 qazanda Livadiya kelisimin jasap, nәtiyjesinde qytaylar 4 million rubli ótemaqy tóleuge kelisedi. Kóp úzamay búl kelisimning kýshi joyylyp, 1881 jyly 12 aqpanda Resey men Qytay Peterburg kelisimin jasap, kelisimge sәikes Qytay Reseyge ótemaqy retinde 9 million rubli tólep, Ileni qaytaryp alady.

Tazabek by Sauryq, Jeten, Esper, Qojeke, Kezenqara, Qasabolat qatarly batyrlarmen tize qosyp, qazaq jerine kelgen otarlaushy imperiyalardyng eshqayyssyna da bas iymey, elining tendigi men bostandyghy ýshin azuly alyptarmen birde dostasyp, birde arpalysyp, azattyq jolynda janyn qúrban etken batyr, XIX ghasyrdyng ekinshi jartysynda Jetisu jerinde patshalyq Reseyge qarsy jasalghan últ-azattyq soghystyng qolbasshysy. Tazabek batyr bastaghan kóterilis Syrym batyr, Eset batyr, Janqoja batyr, Isatay men Mahambet, Kenesary han bastaghan últ-azattyq kóterilisterding jalghasy boldy.

Ertay Jomart,

Mәdeniyettanushy, tarihshy

Abai.kz

5 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2150
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2557
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2387
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1661