4.

Múhtardyng taghdyry haqynda tolghaghanda, búltartpaytyn, aitugha da, aitpaugha da bolmaytyn, biraq qalayda jauap beriluge tiyisti shyndyqtardyng úshyrasatynyn jasyryp qala almaysyn. Ýndemey ketu – shyndyqqa qiyanat.

1938 jyly qantarda B(b)KP Ortalyq Komiytetining plenumy «Partiya úiymynyng kommunisterdi partiyadan shygharudaghy qatelikteri, BK(b)P-den shygharylghandardyng shaghymdaryna formalidi-burokrattyq kózqaras turaly jәne kemshilikterdi jou jónindegi sharalar turaly» qaulysy shyghyp, sonyng negizinde jazalau nauqanynyng birinshi legin úiymdastyrghandardyng ózi «halyq jauy» bolyp jariyalanyp, Ejovtyng ózi de ústalyp, atylyp ketti. 1938 jylghy nauryzdaghy «SSR Odaghynyng Prokuraturasynyn» Buharin bastaghan onshyl-troskiyshil blogy turaly» shygharghan ýshinshi qaulygha sәikes Qazaqstandaghy songhy ýkim 1938 jyly tamyz aiynda Almaty qalalyq partiya jinalysynda shygharyldy. Onda Múhametjan Qarataev әshkerelendi. Ózin ústap bergen ózi odaqqa mýshe etip alghan eki adamnyng atyn bizge óz auyzymen aityp, olar turaly jaq ashpau jóninde uәde alyp edi. Biz sol uәdemizdi búzudy әdepsizdikke sanadyq. Al ýsh ret ýiirilip soqqan «qara dauyldan» Múhtar Áuezov jәne bir aqyn eshqanday qughyn kórmey aman qaldy. Qalay?

4.

Múhtardyng taghdyry haqynda tolghaghanda, búltartpaytyn, aitugha da, aitpaugha da bolmaytyn, biraq qalayda jauap beriluge tiyisti shyndyqtardyng úshyrasatynyn jasyryp qala almaysyn. Ýndemey ketu – shyndyqqa qiyanat.

1938 jyly qantarda B(b)KP Ortalyq Komiytetining plenumy «Partiya úiymynyng kommunisterdi partiyadan shygharudaghy qatelikteri, BK(b)P-den shygharylghandardyng shaghymdaryna formalidi-burokrattyq kózqaras turaly jәne kemshilikterdi jou jónindegi sharalar turaly» qaulysy shyghyp, sonyng negizinde jazalau nauqanynyng birinshi legin úiymdastyrghandardyng ózi «halyq jauy» bolyp jariyalanyp, Ejovtyng ózi de ústalyp, atylyp ketti. 1938 jylghy nauryzdaghy «SSR Odaghynyng Prokuraturasynyn» Buharin bastaghan onshyl-troskiyshil blogy turaly» shygharghan ýshinshi qaulygha sәikes Qazaqstandaghy songhy ýkim 1938 jyly tamyz aiynda Almaty qalalyq partiya jinalysynda shygharyldy. Onda Múhametjan Qarataev әshkerelendi. Ózin ústap bergen ózi odaqqa mýshe etip alghan eki adamnyng atyn bizge óz auyzymen aityp, olar turaly jaq ashpau jóninde uәde alyp edi. Biz sol uәdemizdi búzudy әdepsizdikke sanadyq. Al ýsh ret ýiirilip soqqan «qara dauyldan» Múhtar Áuezov jәne bir aqyn eshqanday qughyn kórmey aman qaldy. Qalay?

Kerisinshe, buharinshiler qughyndalghan tústa júrttyng bәri halyq jauy bolyp tútqyndalyp, atylyp, jer audarylyp jatqanda Múhtar Áuezov 1938 jyly 26-mausym kýni QSSR Ortalyq Atqaru Komiytetining prezidiumyna – joldas Ómirzaqovtyng atyna ózining «sottaldy» degen aiybyn joqqa shygharu turaly ótinishin joldady. Onda:

«1930 jyly qyrkýiek aiynda PP OGPU-ding Qaz SSR-degi ókildigining sheshimi boyynsha «Alashordashyl qazaq últshyldarynyn» isine baylanysty últshyldyq әreketim ýshin (58 baptyng 7, 10, 11 tarmaqtary boyynsha) tergeuge tartylyp, 1932 jyldyng kókek aiynda ýsh jylgha – 1930 jyldyng qazanynan bastap shartty kesimmen ýkim shygharyldy.

Mening tergeu isimdi ózge alashordashylardan bólip aluyna jәne shartty týrde sottaluyma ózimning búrynghy últshyl ótkenimdi shyn jýrekten aiyptauym, ony baspasóz arqyly («Kazpravda», 1932 jyl, 10 mausym kýngi №131 sany, «Enbekshi qazaqtyn» da («Sos.Qazaqstannyng – T.J.) da sol kýngi sany) ashyq mәlimdeuim sebep boldy. Revolusiya isine búdan әri shyn jýrekten berile qyzmet etu mening terennen týsingen ómirlik maqsatymnan tuyp edi. Sodan beri, 1932 jyldyng kókeginen beri men kenes jazushylarynyng qatarynda óner men әdebiyet maydanynda enbek etip kelemin.

Osy jyldardaghy mening atqarghan isterim kópshilikting kóz aldynda ótip keledi. Naghyz tónkerisshil jazushynyng maqsaty men mindetteri mening de iydeyalyq-sayasy jәne qoghamdyq-shygharmashylyq isimning mazmúnyna ainaldy. Men óz boyymnan proletarlyq tónkeris isine degen qúshtarlyq pen senimdi oyattym (taptym). Men ózimning isim arqyly kenestik sosialistik mәdeniyetting qúrylysshylary qataryna nyq qadammen jәne mәngilik qosyldym.

Sondyqtan da OAK-nen (Ortalyq atqaru komiytetinen – T.J.): endi menen 1932 jyly sottalghanym turaly aiypty alyp tastaularynyzdy ótinemin.

Sol ýshin: 1/ Qazaqstan jazushylar odaghy basqarmasynyng minezdemesin 2/ Ótkendegi sottalghanym turaly anyqtamany úsynyp otyrmyn. Áuezov M. (qoly). 26 /ÝI -38 j.»,– depjazghan.

Orys jazushylarynyng ishinde Stalinning ózi únatyp-únatpaghan, iydirip-tartyp jýrgen Mihail Bulgakov ta múnday tәuekelge bara almaghan. Sonymen qosa qaryndashpen jazylghan:

«1932 jyldan bastap mening qalamymnan ondaghan kenestik (taqyryptaghy – T.J.) piesalar, birqatar әngimeler, zertteuler jazyldy. Sonymen qatar mektepterde qazaq әdebiyetin oqytugha arnalghan men jazghan 6-klass oqulyghy da bar. Qazaq akademiyalyq teatrynda jәne oblystyq teatrlarda menin: 1/ «Enlik-Kebek», 2/ «Tas týlek», 3/ «Oktyabri ýshin», 4/ «Týngi saryn», 5/ «Shekarada» (qorghanys taqyrybyna arnalghan), 6/ Mening audarmam arqyly: «Revizor», 7/ «Aqsýiekter», 8/ «Lubovi Yarovaya», 9/ Qazaqstannyng opera teatrynda «Ayman – Sholpan», 10/ «Qalqaman – Mamyr» – atty piesalarym qoyylyp jatyr. «Qalqaman – Mamyrdyn» librettosy arqyly Qazaq opera jәne balet teatrynyng túnghysh balettik qoyylymynyng shymyldyghy ashylmaq»,– degen anyqtamasy da bar.

Shyndyghynda da, aqylgha siymsyz qarama-qayshylyq. Ajal oghyna keudesin tósep kenes ókimetin qúrghandar atylyp jatyr. Al «naghyz alashordashyl, últshyl, astyrtyn úiymnyng belsendi qayratkeri» ózin aqtaudy úsynady. Múnyng sebebin, ilgeride M.Qarataev aitqan Stalinning keshirimimen ghana baylanystyrugha bolady. Tura sol kýnderi Mirzoyannyng ózi de «German-japon shpiony bolyp әshkerelenip», ony moyyndap jauap berip, ýkimi shygharylyp jatqan. Tura sol kýni keshegi jas aqyndar Dihan Ábilev pen Ábdilda Tәjibaev odaqtyng tórine shyqty. Búl ekeuining ójettigi me, jastyghy ma, joq býiirden týrtken týlen boldy ma, әiteuir M.Áuezovting jogharydaghy ótinishin qanaghattandyrudy súraghan anyqtama joldaydy. Búl ótinishti jauapty hatshy Ómirzaqov: «Beysenovke», al Beysenov «3/ÝII-38 kýni qorytyndy pikir beru ýshin QSSR-ning Ishki ister komissariatyna» joldaghan. Áriyne, «halyq jauyn» әshkereleuden jәne ózderi «әshkerelenuden» qoldary tiymey jatqan Ishki ister Halyq Komissariatynyng jaghymdy jauap beruge dәti shydamaytyn. Dauyldan keyingi tynyshtyq ornap, el esin jiya bastaghanda 1939 jyly 5-tamyzda Qazaqstan Jazushylar odaghy tóraghasynyng hatshysy Á.Tәjibaev Qazaq SSR Jogharghy kenesining tóraghasy joldas Qazaqbaevqa:

«Qazaqstan Jazushylar odaghynyng tóralqasy (prezidiumy – T.J.) osy jyldyng 2/ÝII – kýngi otyrysynda 1932 jyly PP OGPU-ding ýkimimen 3 jylgha shartty týrde sottalghan j.Áuezovting moynynan «sottalghan» degen aiypty alyp tastau turaly Qazaq SSR Jogharghy Kenesining Prezidiumyna úsynys jasau turaly sheshim qabyldady.

Jazushylar odaghynyng mýshesi jәne jazushy-dramaturg, prozashy jәne qazaq әdebiyetining tarihyn zertteushi retindegi jold. Áuezovting enbegi Qazaqstan júrtyna barynsha tolyq әri keninen belgili.

J.Áuezov ózining ótkendegi kinәsin songhy 7,5 jyldyng ishindegi kenes jazushysy retindegi qoghamdyq paydaly qyzmetimen tolyq joydy.

Jogharydaghyny eskere kelip Qazaqstan Jazushylar odaghynyng tóralqasy Qazaq SSR Jogharghy kenesining prezidiumynan Múhtar Áuezovting «sottalghany» turaly aiybyn alyp tastau turaly úsynys jasaydy.

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng tóralqasynyng hatshysy – Á.Tәjibaev»,– dep M.Áuezovting ótinishine qosa ilespe hat joldady.

Sonymen qatar 1939 jyly 13 tamyz kýni Ishki ister komissariatyna:

«1938 jyly 3 tamyz kýni №129 qatynaspen joldanghan ... Múhtar Áuezovting ótinishine oray beretin jauaptarynyzdy tezdetudi súraymyz»,– depsúrau salghan.

Ol jyly da búl mәsele keyinge ysyrylghan. Osy jyldary Múhtar Áuezov pen Ábdilda Tәjibaevting arasyndaghy týsinistik barynsha qalyptanyp, bir arnagha toghysyp, «Aq qayyn» atty piesany birlese jazugha alyp kelgen. Aragha tórt ay salyp baryp, yaghni, 1940 jyly 20-qantarda Qazaq SSR Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng hatshysy T.Tәjibaev (mәtinde Á.Tәjibaev dep qate ketken. Sirә, Tólegen Tәjibaev shyghar, óitkeni aqyn Á.Tәjibaev onday lauazymdy qyzmetti atqarmaghan) Qaz SSR ishki ister Halyq Komissariatynyng orynbasary jold. Chirkovqa:

«Qazaqstan jazushylar odaghy basqarmasynyng prezidiumynynan jazushy, dramaturg Múhtar Áuezovten «sottalghan» degen aiypty alu turaly úsynystyng kelip týsuine baylanysty bizding sizderge qarata 3/ÝII-38 j. joldaghan №129 jәne 13/HII-39 j. joldaghan №273 súrauymyzgha әli eshqanday jauap qayyrylmaghandyqtan da, tezdetip jauap berulerinizdi ótinemiz»,– degen qatynas jibergen.

Memlekettik biylikting ynta kórsetui oryndy bolatyn. Óitkeni «Abay» spektakli asa joghary dengeyde ótti. «Abay» romanynyng birinshi kitabi jazylyp bitti. Múhtar Áuezovting esimi býkil odaq dengeyinde tanylyp, bedeli kóterildi. Al ony «sottalghan» jazushy retinde tanystyrugha eshkimning batyly barmaytyn. Sonday-aq tiyesili ataq-abyroy da búiyrmaytyn, saylau jәne saylanu qúqy da joq, sol tústaghy bir qushykesh tauyp aitqanday, «mýsәpir jazushy» bolatyn. «Abay» spektaklining abyroyymen qanattanghan Múhtar Áuezov endi búrynghyday tartynshaqtamay, qalamyn batyra qayyra ótinish jazdy.

«Qazaq SSR Jogharghy kenesining tóraghasy j. Qazaqpaevqa

Kenes jazushylar odaghynyng mýshesi Múhtar Áuezovten ótinish

«1930 jyly qyrkýiek aiynda men OGPU mekemesi tarapynan «Qazaq últshyldarynyn» isine baylanysty tergeuge tartylyp, 1932 jyldyng kókek aiynda tergeu ayaqtalghan song ýsh jylgha shartty týrde ýkim kesilip, bostandyqqa shygharyldym. Búl ýkimning kesimdi uaqyty 1933 jyly qyrkýiekte ayaqtaldy. Al men 1932 jyly Qazaqstan kenestik jazushylarynyng qataryna óttim.

Mine, 24-jyldan beri dramaturg, prozashy jәne әdebiyet tarihyn zertteushi retinde әdebiyet maydanynda enbek etip kelemin. 1921 jyly jazylghan mening «Enlik-Kebek» atty tarihy piesam osy kýnge deyin barlyq qazaq teatrlarynda (akademiyalyq jәne oblystyq teatrlarda) qoyylyp keledi. Mening búrynghy әdeby shygharmalarymdy bylay qoyghanda, songhy toghyz jyldaghy men atqarghan ister partiya-kenes júrtshylyghyna jaqsy mәlim.

1926 jyly Qazaq memlekettik drama (qazir akademiyalyq) teatry mening «Enlik-Kebek» piesammen ózining shymyldyghyn ashty, al 1934 jyly qazirgi Memlekettik opera teatry ózining shymyldyghyn mening «Ayman-Sholpan» atty piesammen ashty. Ózderi júmys istegennen beri osy teatrlar jәne oblystyq teatrlar mening tarihy jәne qazirgi taqyryptargha jazylghan kóptegen piesalarymdy qoyyp keledi. Ótken 1940 jyly respublikanyng jiyrma jyldyq merekesin akademiyalyq drama teatry L.Sobolevpen birigip jazghan mening «Abay» atty piesammen atap ótti. Osy toghyz jyldyng ishinde men kóptegen әngimeler men povester, oqu qúraldaryn jazdym. Qazir qazaq әdebiyetining klassiygi turaly «Abay» atty kólemdi roman jazyp bitirip, baspagha úsynbaqshymyn. Sonymen qatar men audarghan batys Europa men orys әdebiyetining klassikteri Shekspirding «Otello», Gogolding «Revizor», qazirgi kenes jazushylary Pogodinning «Aqsýiekter», Trenevting «Lubovi Yarovaya» t.b. piesalary Qazaq teatrlarynyng repertuarynan oryn alghan.

Osylargha qosa men qazaq әdebiyetining tarihy turaly túraqty týrde ghylymiy-zertteu júmystaryn jýrgizip kelemin.

Jogharyda kórsetilgen ózimning qoghamgha paydaly iygi isterimdi atap óte kele, Qazaq SSR Jogharghy Kenesining Prezidiumynan – mening azamattyq aryma týsken qara daq bolghan «Sottalghan» degen aiypty alyp tastaularynyzdy ótinemin.

M.Áuezov. 1941 j., 21 qantar.

Eskertu: menen sottalghanym turaly aiypty alyp tastau turaly Jazushylar odaghynyng birinshi úsynysy men minezdemesi jәne 1932 jyly shartty týrde kesilgen ýkimning anyqtamasy QSSR Jogharghy Kenesining «Keshirim jasau» bóliminde jatyr».

Alghashqy ótinishtey emes, búl jolghy aryzdyng astarynda salmaq bar. Sóilemderi de, dәlelderi de nyq. Jogharghy Kenesting súratuymen 1941 jyly 19-aqpan kýni Jazushylar odaghy prezidiumynyng atynan Á.Tәjibaev, Á.Ábishev, A.Toqmaghambetov, E.Hasanov qol qoyghan minezdeme joldanady. Múnda M.Áuezovting shygharmashylyq ómirbayany syny túrghydan jinaqtala baghalanghandyqtan da qysqasha ýzindi keltiremiz. Onda:

«Jold. Múhtar Áuezov – jazushy dramaturg, 1933 jyldan Qazaqstan kenestik jazushylar odaghynyng mýshesi. Osy uaqytqa deyin jold. Áuezov qalamynan kóptegen shygharmalar jazylyp shyqty, sonyng ishinde erekshe kórinetinderi mynalar:

1. 1916 jylghy kóterilis turaly jazylghan «Týngi saryn» piesasy. Múnday tarihy oqighany avtor kenes jazushysynyng kózqarasymen beyneleydi jәne ony kemeldengen suretker retinde ýlken sheberlikpen surettegen.

2. «Shekarada», piesa, 1937 jyly shekaralyq audandardyng kolhozdaryndaghy qastandyq әreketterdi әshkereleu taqyrybyna arnalghan. Ol akademiyalyq teatrda qoyyldy, kezinde ýlken tabysqa ie boldy.

3. «Abay», piesa, jold. Sobolevpen birigip jazylghan. Piesa tek Qazaqstanda ghana emes, sonymen qatar Moskvanyng kamerlik teatrynda qoyylugha dayyndalyp jatyr. Búl shygharmanyng kórkemdik qúndylyghy turaly ortalyq gazetterde tamasha pikirler bildirildi («Izvestiya» jәne «Liyt.gazeta»).

4. «Abay», roman. Búl romannyng birinshi kitabi (25 baspa tabaq) ayaqtalyp, baspa qabyldap aldy. Roman, sózsiz qazaq әdebiyetindegi, tek qana qazaq әdebiyetining emes, (kenes әdebiyetindegi) kórnekti qúbylys bolyp tabylady. Qazaqtyng úly aqyny Abay ómir sýrip, shygharmalaryn jazghan HIH ghasyrdyng kýrdeli oqighalary romanda barlyq qayshylyghymen tereng ashylghan. Avtor asa mol tarihy materialdardy erkin mengergen jәne oqyrmandardyng nazaryn audararlyqtay kókeykesti shygharma bop shyqqan...»,– dep«Abay» romanyna túnghysh ret resmy bagha berilgen.

Búdan keyin jazushynyng audarma, dramaturgiya, teatr, ghylymy zertteu, foliklor, abaytanu salasyndaghy enbekterine bagha berile kelip:

«Jazushylar odaghynyng tapsyrmasymen әr týrli taqyrypta bayandama jasaydy, jas avtorlargha, әsirese, dramaturgtargha kenes beredi. Qazir jold. Áuezov kenes intelliygensiyasy turaly opera teatryna arnap libretto jazu ýstinde, qazirgi taqyrypqa arnap piesa jazu ýshin 6 aigha Balqashqa issapar súrap jýr»,–dep qorytyndylaydy.

Bәri de dúrys payymdalghan. Biraq keshirim taghy da jasalmady. Búl kezde túlghalardyng óz aralaryna da jaryqshaq týsti. Tek Ghabit Mýsirepov qashanghy әdetinshe eki jaqqa kezek búrylyp qoyyp, ekeuine de ishin bermedi. Á.Tәjibaev pen S.Múqanovtyng arasynan «qara mysyq ótkeli» de bir neshe jyl bolghan. Ásirese, jas aqynnyng otyz segizinshi jyly «kәdimgi Sәbit Múqanovtyn» ózin odaqtan da, partiyadan da shygharyp, jariya týrde «orynyn basyp qaluy» Sәbitti qatty týnildirgen edi. Endi ol Múhtar Áuezovke yqtap, jazushylar arasynda kәdimgidey qaqpaqyl top qúrdy. Jogharyda aitylghan «ýshtik» iske qosyldy.

Óitkeni tynyshtyq – iydeologiyalyq tynyshtyq kenes ókimetine jat bolatyn. Múny eki iydeologiyany ústaghan túlghalardyng arasyndaghy «pәlenshe men týgensheler» aralasqan:

Ózinde barmen kózge úryp,

Artylam deme ózgeden.

Kýndestigin qozdyryp,

Áurege qalma ezbeden, –

dep Abay aitqan kәdimgi «ezbe әureshilik» әreket edi.

Jayylyp ketpeu ýshin búl mәselege kelesi tarauda toqtalamyz.

(Jalghasy bar)

Abai.kz