Beysenbi, 16 Mamyr 2024
Janalyqtar 3490 0 pikir 3 Sәuir, 2013 saghat 05:24

Myrzan Kenjebay. AES: Qazaq ta obaly bar halyq qoy

Adam balasynyng kópshiligining taghdyryna, býkil ghúmyryna bir sәt kóz salsanyz, ony myna jaryq dýniyege jazasyn óteuge kelgen eken dep qalugha da bolady. Býkil ómiri, әr kýni synaq. Onyng solay ekenin tek ishkenge mәz, jegenge toq jәne lypasy býtin boluynan basqany oilamaytyn malghún sipattas adamdar ghana týsinbeydi. Qarap otyrsanyz, qazaq halqynyng da býkil arghy-bergi tarihy  әlgi qarapayym pendening ómiri siyaqty. Tolghan synaq. Kóne tarihty qoyyp, orta ghasyrdyng ekinshi jartysynan bergi jaghdayatqa kóz jýgirtip shyghynyzshy! Áueli qazaq halqyn ezgige salyp, keng baytaq jerin jaulap alu yaghni, qazaqqa qarsy qandy shabuyldar úiymdastyryp otyru ýshin Resey 1582 jyly Yaiskoe kazachestvo degendi qúrdy. Batys ónirining qazaqtary óz mekeni Edil (Volga) men Jayyq atyraby ýshin Reseymen 300 jyl boyy kýres jýrgizdi. Osy kýngi Qazaqstandaghy kazachestvonyng ata-babalary solar. Olardyng býgingi úrpaqtarynyng ókilderi Qazaqstan Respublikasynyng parlamentinde otyr. Olardyng qazaqtyng batys ólkemizge jasaghan qandy qyrghyndaryn, batys qazaqtarynyng oghan qarsy ólispey-berispegen shayqastaryn da, búl jolda Ábilhayyr bastaghan qazaq jasaqtarynyn, odan keyin ony 17 jyl jalghastyrghan Syrym Datov kóterilisterin de qoya túrayyq.

Adam balasynyng kópshiligining taghdyryna, býkil ghúmyryna bir sәt kóz salsanyz, ony myna jaryq dýniyege jazasyn óteuge kelgen eken dep qalugha da bolady. Býkil ómiri, әr kýni synaq. Onyng solay ekenin tek ishkenge mәz, jegenge toq jәne lypasy býtin boluynan basqany oilamaytyn malghún sipattas adamdar ghana týsinbeydi. Qarap otyrsanyz, qazaq halqynyng da býkil arghy-bergi tarihy  әlgi qarapayym pendening ómiri siyaqty. Tolghan synaq. Kóne tarihty qoyyp, orta ghasyrdyng ekinshi jartysynan bergi jaghdayatqa kóz jýgirtip shyghynyzshy! Áueli qazaq halqyn ezgige salyp, keng baytaq jerin jaulap alu yaghni, qazaqqa qarsy qandy shabuyldar úiymdastyryp otyru ýshin Resey 1582 jyly Yaiskoe kazachestvo degendi qúrdy. Batys ónirining qazaqtary óz mekeni Edil (Volga) men Jayyq atyraby ýshin Reseymen 300 jyl boyy kýres jýrgizdi. Osy kýngi Qazaqstandaghy kazachestvonyng ata-babalary solar. Olardyng býgingi úrpaqtarynyng ókilderi Qazaqstan Respublikasynyng parlamentinde otyr. Olardyng qazaqtyng batys ólkemizge jasaghan qandy qyrghyndaryn, batys qazaqtarynyng oghan qarsy ólispey-berispegen shayqastaryn da, búl jolda Ábilhayyr bastaghan qazaq jasaqtarynyn, odan keyin ony 17 jyl jalghastyrghan Syrym Datov kóterilisterin de qoya túrayyq. Aytpaqshy, túrmysy, salt-dәstýri óte úqsas, qazaqtar siyaqty qymyz ben shúbat iship, kiyiz ýide túryp, qazaqpen qyz alysyp, qyz berisken ózimiz siyaqty taqyr basty jonghar-qalmaqty aidap salyp eki eldi qyrylystyryp qoyghan da Resey edi.

Endi odan da berige kóz salynyz:

1.1905-10 jyldardaghy Stolypin reformasynyng «arqasynda» orys mújyqtary qazaq jerine qara shegirtkedey qaptap kóshirilip әkelip, búl aimaqtar orystyng jerine ainaldyryldy.

2.1914-17 jyldary Resey ózderi soghysyp jatqan dúshpan әskerlerining dәl aldyna, yaghni, jau ótine qalyp qaru bermey aidap saldy. Býgingi qazaq ony da úmytyp qaldy. Óitkeni, Qazaqstan tarihynda ol ne mektepte, ne joghary oqu oryndarynda aitylmaydy.

3. 1919-20 jyldar aralyghynda orystar «Azamat soghysy» deep ataghan soghys kezinde birese aq gvardiyashy orystardyn, birese qyzyl gvardiyashy orystardyng oghy men qylyshynan qazaqtar qyrylyp, tósek bolyp qaldy. Býgingi tarih oqulyqtarynda ol da aitylmaydy. Qazaqtar sonda da bizdi «orys bratandar» adam qyldy deydi.

4.1921-22 jyldary millionnan asa qazaq Mәskeu jasaghan asharshylyqta taghy qyryldy. Býgingi qazaq ony da bilmeydi, óitkeni, ol «Egemen Qazaqstan» tarihynda ashyq aitylmaydy.

5.1928-29 jyldary újymdastyru (kollektivtendiru) birlestiktendiru (kooperativtendiru), tәrkileu (konfiskasiya) kezinde qansha qazaqtyng sýiegi abaqtyda shirigeni de aitylmaydy. Múny býgingi qazaqtyng mektep oqushylary men uniyversiytet tәlibteri (studentteri) týgil ministrlerining de kóbi bile bermeydi. Sebebi qazaqqa týsken búl qasiret -qayghy da әli de ashyla qoyghan joq.

6.1932-33 jyldary mәskeuding búrynnan-aq qazaqqa qany qarayghan zalym sayasatynyng kesirinen basty kýnkóris kózi býkil malynan airylyp әdeyi jasalghan asharshylyqtan 4 milliongha juyq qazaq, yaghni, qazaqtyng ýshten biri shybynday qyrylyp qaldy. Dala men qala ólimtik sasydy. Býgingi qazaq Mәskeuding yaghni, Reseyding búl jauyzdyghyn da úmytty nemese úmyttyryldy.

7.1937-38 jyldary qazaqtyng eng bir ozyq oily, eng bir sanaly, últy ýshin janyn qiigha dayar nebir kózi ashyq azamattary Mәskeuding basshylyghymen asyldy, atyldy, týrmede, aidauda azaptap óldi. Býgingi qazaqtar ony aitqanda da bas-ayaghy 5-6 adamnyng atyn atap, «alash arystary» dey salady. Al qyrylghan, atylghan, Sibirge, Qiyr Shyghysqa aidalghan on myndaghan qazaq turaly da lәm-mim joq. Aytyla qalsa, bәlening bәrin bir-eki adamgha jaba salady. Tarihta  osy jyldary asharshylyq bolghany tereng zerdelep, zerttep ashyghyn aitu degen әli joq. óitkeni, býgingi úrpaqqa onyng bәrin bildirmeu kerek dep otyrghandar da bar.

8.1941-45 jyldary qazaqtyng er azamatynyng teng jartysy orystyng qyzyl imperiyasyn qorghap «Otan ýshin, algha!» dep jýgirip bara jatyp oqqa úshty. Aman oralghandarynyng talayy satqyn atanyp, týrmege jabyldy, olardyng qatyn-balasy, jetim-jesir bop qaldy. Olar ne ýshin, kim ýshin ólgenin bilmesten ketti. Óitkeni, jogharyda biz keltirgen qazaqty qyryp joilardyng bәrin Mәskeu, Kremli úiymdastyrghany olargha aitylghan joq. Keyin Kremliding Qazaqstandy úzaq jyl basqarghan jandayshaptary soghys bitkesin pәlenbay jyldardan keyin bireulerge Sovet Odaghynyng batyry ataghyn alyp beru ýshin Kremlige jalynysh hat jazyp, tilek tileudi  shyghardy. Sol ataqty alyp ta berdi.

9.1953-54 jyldardan bastap «Tyng kóteru» degen úranmen 3 milliongha juyq sottalghan, ottalghan qylmysker qanghyma, kelimsek vagon-vagonymen, eshelon-eshelonymen qazaq jerine toltyryldy. Jayylymdar men shabyndyqtar týgel jyrtylyp, jerding tozany aspangha shyqty. Tyng ólkesining qazaqtaryn ashyqtan-ashyq orystandyru sayasaty jýrgizildi. Býgingi tәuelsiz atalyp jýrgen Qazaqstan tarihynda búl zalym sayasat ta ashyp aitylmaydy. Demek, býgingi úrpaqty osynyng bәrinen beyhabar qaldyru sayasaty әli de jýrip jatyr.

10.1957 jyldan bastap 1970 jyldar ishinde qazaq mektepteri týgelge juyq jabyldy. Qazir búl da atýsti bir auyz sózben aityla salady. Onyng basty maqsaty orystandyru sayasaty ekeni de kóp aityla bermeydi.

11.1986 jylghy jeltoqsan kóterilisin ayausyz basyp janshu Mәskeudin-Kremliding núsqauymen jasaldy. Qazaqtyng órimdey qyz-jigitteri qangha boyaldy. Osy kýni qazaqtar aghylshynsha, oryssha óleng aityp, alasúryp aspangha sekirip biylep toy-toylaytyn Respublika alanynda qan suday aqty. Reseyden kóterilisti basugha әkelgen orys sarbazdary (soldattary) qazaq qyzdarynyng әueli abyroyyn airanday tógip, artynan aidalagha aparyp aq qar, kók múzdyng ýstine ólimshi qyp tastap ketti. Odan basqa da aitugha auyz barmaytyn jauyzdyqtar jasaldy. Kóshede orystyng kempir-shaldary men әielderi mynau meni úrdy, mynau meni boqtady dep qazaq balalaryn ústap berip, qazaqqa qanday «bauyrlas» ekenderin kórsetti. Búl kóterilisti kimder úiymdastyrdy, jastardy atu turaly búiryqqa kim qol qoydy, ol әli de júmbaq kýiinde, qazaqtan jasyrylyp keledi.

Al basqa el qúryp, qalyng qazaq túratyn aimaqtardy atap, yadrolyq qarulardy synau aimaghyna ainaldyrghan Mәskeuding basty maqsaty -  qyrylsa qazaq qyrylsyn emes dep kim aita alady. Biz Semeyde, Narynda, Azghyrda jәne basqa da poligondarda jarty ghasyr qazaq halqyn qyrghan, odan aman qalghanyn jazylmaytyn dertke dushar etken synaqtary ýshin Reseyden milliondaghan qazaqtyng qúnyn súraugha, qazirgi tilmen aitqanda ótemaqy tóle deuge jýregimiz daualamay otyr. Endi mine,

Qún súramaq týgil

tәuelsiz, Resey otarynan Azattyq alyp, Bostandyqtyng balmaghyz buyna balqyp jatyr dep jýrgen dalamyzdyng qaq tósine ghylym-bilimning adamzat ómirine eng qaterli «jetistigi» Atom Elektr Stansasyn salugha kirisetin kórinemiz. Búl qaterli jobadan habary barlardyng aituynsha búl iydeya da - Reseyding iydeyasy eken. Kózi ashyq qazaqtar «Apyr-au, qazaqqa dos adam «Ýiinning qaq tórine kez-kelgen sәtte shanyraghynnyng kýlin kókke úshyratyn oq-dәri qoymasyn salyp bereyin» demeui kerek qoy dese, Mәskeuge es-týssiz berilgen kóp mәngýrt múny orystar qazaqty energetikalyq joqshylyq-tapshylyqtan qútqarghaly otyr dep baryp túrghan  ótirikke basuda. Oryssha sóilesem jәy qazaqtan «na golovu vyshe túramyn» dep oilaytyn mәngýrtokardiyamen auyrghandar Qazaqstanda elektr quatyna dәl Europadaghyday zәrulik joq ekenin bile túra búl qazaqqa óte qajet dep kólgirsip, atom stansasyn salu turaly Resey iydeyasyn qos qolyn kóterip qoldauda. Basqa sharuany qaryq qylmasa da qara sózde aldyna qara salmaytyn qayran qazaq «ishten shyqqan jau jaman» dep osyndaylardy aitqan-au, sirә. Qayta olargha qaraghanda búghan qarsy orystildi jurnalist V. Bendiskiy dabyl qaghyp, qazaq dalasyna taghy bir qasiret oshaghy salynatynyn eskertkendey boldy. «Qúraydy», «qúrauda», «oryn aldy» dep orysshadan audaryp sóileudi ghana biletin qazaq telejurnalisterinde ýn joq. Teledidardan ghalymy bar, tabighat janashyrlary men jәy azamattar bar, әiteuir adam men tabighatqa niyeti týzu, fighyly taza birtalay adam Atom Elektr Stansasynyng adam aitqysyz, zardaptary turaly biletinderin týgel aitty (8.03.2013). Tipti,  sayasattyng jetegine erip, әri ózderining «yadershiyk», «atomshiyk» mamandyghynyng mereysymaghyn týsirmeu ýshin AES-ting ekonomikalyq paydasy zor dep jýrgen ghalymsymaqtardyng sózining kóbi ótirik ekeni  yaghni, AES basqa quat kózderine qaraghanda eshqanday da ýnemdi emes ekeni jeteli jangha  jetkize aityldy. Shynynda da, atom ónerkәsibining bas- ayaghy 50 shaqty mamany aitty eken dep, Qazaq elindegi 16 million adamnyn, onyng ishinde 10 million qazaqtyng ómirin AES dep atalatyn qayghy-qasiret oshaghynyng oiynshyghy qyp qoigha ózin Qúdaymyn,  ne istesem de óz erkimde deytin adam ghana bara alady. Búl - bir.

Ekinshiden, әsheyinde «Azamattyq qogham», «demokratiyalyq qogham», «húqyqtyq qogham», «úrpaq qamyn oilaytyn memleket», «eng әueli adam densaulyghyn oilaytyn memleket» qúryp jatyrmyz dep sarnap, qala berdi Amerika men Batysqa «otchet» berip otyratyn shonjarlar búl zúlmatty qúrlysty bastamay túryp әueli onyng zalaly men zardaby, ekologiyagha, adam densaulyghyna  qanshalyqty әseri bar ekeni turaly taldau jasap, ony halqyna jariya etui kerek. Olar sóituge mindetti de.

Ýshinshiden, búl qúrlys tabighattan emes, qoldan jasalghan qauip-qaterge toly bolghandyqtan, ony bastau, bastamau turaly referendum ótkizilui kerek edi.

Búl qaterli qúrylysqa qarsylar mine, osylay dey kelip, nelikten búnyng bәrin «bir-eki V. Shkoliniyk» sheshui kerek degen kýiinishin jasyrghan joq.

Bir súmdyghy Aqtauda salynatyn AES-ke Reseyding sýnguir qayyqtaryndaghy reaktorlar paydalanylady eken. Búl dýniyajýzining eshbir elinde qoldanylyp kórmegen is. Yaghni, qazaqtargha jýrgiziletin jana bir «tәjiriybe»! Aqyl-esi dúrys, últyna, eline jany ashityn adam Chernobylidaghy jarylghan AES te, sugha batyp ketken «Kursk» atom reaktorly sýnguir qayyghy da Reseyde jasalghan «keremetter» ekenin esh úmytpauy kerek edi ghoy. Ásheyinde «Nevada-Semey» qozghalysyn ashyp, Semey poligonyn japtyrghan bir ózi bolyp kórinetin Oljas Sýleymenov pen onyng ainalasyndaghylar qazir nege ýnsiz qaldy? Jalpy  «Nevada-Semey» qozghalysyn kim ashty, Oljas oghan qalay keldi, onyng aityp jýrgenining bәri shyndyq pa ol óz aldyna qozghalatyn, qúpiyasy mol ýlken bir taqyryp.

Qazir dýniyejýzi memleketterining kópshiligi AES degenderdi paydalanudan bas tartuda. Olardyng ishinde Germaniya, Shveysariya, Avstriya siyaqty damyghan elder de bar. Baltyq jaghalauy elderi búl mәselede referendum ótkizip, halqymen aqyldasty. Al qazekemning shonjarlary búl AES ghylymnyng eng songhy jetistikterimen jabdyqtalghan ol qauipsiz dep jalghan sózdi suday sapyruda. Sonda deymiz-au býgingi qazaq ghalymdary men ghylymy әlemdegi eng ozyq elding biri Japoniyadan da ozyp ketkeni me? Oghan kim senedi? Olargha «ghylymnyng sender aitqan songhy jetistigi sugha batyp ketken «Kursk» men jarty әlemdi ulaghan Chernobyli AES-i bolsa, sender de jetiskender ekensinder»-dep aqyryp shyghatyn bir-eki aqsaqaly joq býgingi qazaqty kim dersin.

Jalpy, tek qana AES emes,  radioaktivti qaldyq ataulynyng da urannyng da zardabyn jong mýmkin emes ekenin әlem ghalymdary aituday-aq aityp keledi. Kezinde «Uranym bar-uym bar», «Qazaq bәrine shydauy kerek pe?» dep osy taqyrypta talay maqala da jariyaladyq. Sol ýshin «Qazatomónerkәsip» mekemesining bilgirlerinen «sen kimsin?» degendey auyr-auyr sóz de esittik. Basy dauly bolghan azamatty tabalaghanday bolmayyq, biraq «Qazatomónerkәsiptin» basshysy, býginde týrmede jatqan M. Jәkishev myrza «biz urandy zalalsyzdandyryp óndirudemiz, aldaghy uaqytta jylyna 15 myng tonna uran óndiremiz», «urandy ziyandy dep maqala jazatyndar «sauatsyz, psevdopatriottar» dep jer-jebirimizge jetti. Aqyry, energetika ministri V. Shkolinikke bәle juyghan joq ta, M. Jәkishev bayghús qapasqa qamaldy. Sol urandy, sol  belsendi radiyli qaldyqtardy múhiyt, tenizderding astyna kómseng de, on qabat betonmen qaptap jerge kómseng de olardyng adamzatqa, jer men sugha,  auagha keltiretin adam aitqysyz zalalyn joi mýmkin emes ekenin himiya ghylymynyng doktorlary, Nobeli syilyghynyng iyegerleri teledidardan aitqanyn óz kózimizben kórdik. Solardan góri «Qazatomónerkәsibinin» qyzmetkerleri «bilimdi» bolyp shyqqanyna kýiinbegende qaytersin?! Bizding keybir basshylar men ghalymdar, tipti keybir qazaq jurnalisteri Qazaqstan uran óndirude әlemde alda keledi dep maqtanatyn nadandyghyn da kórip jýrmiz. Al dýniyejýzinde tek Niygeriya men Qazaqstannan basqalardyng bәri uran óndirudi toqtatqan sol bayghústar shynymen bilmey me eken? Búl da әri Abay aitqan maqtanshaqtyq, әri halyqty biz kýshtimiz, biz baymyz dep elirtip, esirtip qoydyng bir joly ghana.

Aytpaqshy, ótken joly bir ghalymdar AES 20-25 jyl ghana júmys isteydi, sosyn toqtaydy. Ári qaray ony bólshek-bólshek qyp taratamyz  yaghni, demontaj jasaymyz dedi. Búl bayaghy Qojekem aitqan 20 jyldan keyin  ne han óledi, ne men ólemin, ne eshek óledining keri. Qysqasy, qolda biylik bar kezde AES salugha bólinetin milliardtaghan qarjydan әrkim mýmkindiginshe qarpyp qalugha tyrysuda. Demek, orystyng «posle menya hoti  potoh maqaly olardyng basty úrany ma dep qorqady ekensin. Múnday maqaldy tek kәpir dinindegiler ghana aitady. Músylmanda búl óte kýnәhar sóz! Óitkeni, bilikti ghalymdardyng aituynsha AES ke demontaj jasaghan, yaghni, ony bólshekteu júmysyn jýrgizgen adamdar bas-ayaghy bir-eki saghatta ajal qúshady eken.

Ángimemizding basynda qazaqtar Reseymen ara-qatynas jasay bastaghan zamandardyng eng bergi jaghynda basynan ótkergen qayghy-qasiretting birsypyra tizimin berdik. Ol patshalyq Resey, Kenestik Resey zamandary bolatyn. Biz Semey, Azghyr, Naryn jәne basqa poligondardyn, Bayqonyrdyng qazaqqa tiygizgen әli de tiygizip jatqan býkil zalalyn azdy-kópti aitqan bolyp jýrmiz. Biraq sonyng eshqaysysynan nәtiyje shyqqanyn kórgen emespiz. Keyingi jyldary Semey poligonyna egin egip, astyq orugha bolady, onyng esh ziyany joq degen súrqiya sózdi de qazaqtyng sanasyna sinire bastadyq. Bayqonyrdyng zalaly óz aldyna! Endi mine, Reseyding qot-qottauymen Qazaqstanda AES salmaqpyz. Búl ózi qanday pighylmen jýrgizilip, kimderding aqyl-kenesimen, әlde tapsyrmasymen jýrgizilip jatqan sayasat? Búl  «juas týie jýndeuge jaqsy» degen at qoyylyp, taghy da últymyzgha qarsy jasalyp jatqan ýlken bir joba emes pe? Álde, qazaq obaly joq halyq pa? Biraq «obal», «sauap» degen kiyeli úghym tek qasiyetti islam dininde ghana bar úghym ghoy! Jәne ony qazaq halqy ghana jii aitady. Búl eki sózdi orysshagha da, aghylshynshagha da audaru mýmkin emes. Al Reseyding býgin  Qazaqstanda AES salu turaly búl iydeyasy búghan sheyin patshalyq Reseydin, Kenestik Reseyding sonau I-Petr bastap bergen qazaq halqyn kezen-kezenimen qyryp joyyp otyru sayasatynyng jalghasy emes dep aita alamyz ba?

IYә, Semeyi, Azghyry, Naryny, Bayqonyry ananday, múnayy Qúday qalasa 15-20 jylda týgesilip bitetin, býginde uran óndirip ulap jatqan qazaq dalasynda keyin qazaqtan basqa eshkim qalmaydy. Bayaghyda dana Konfusiyden bireu «bizding 10 jyldan keyingi úrpaghymyz qanday bolady» dep súraghanda ol «adamdar ertengi úrpaghyna qazir ne qaldyryp jatqanyna qarap ony anyq aityp beruge bolady» degen eken. Al qazaqtar ertengi úrpaghyna ne qaldyryp barady? Jerding bir silkingeninen qalmaytyn, ne ózi-aq tozyp bitetin kottedjder me, әlde bir-eki jylda-aq shirip ketetin «Land Kruiyzerler» me? Býgingi qazaq basshylarynyng aqyly osyny oilaugha jetpey otyr ma, әlde, olargha «men ketkesin topan su qaptasa da bәribir» me eken?

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2095
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2514
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2183
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1617