Qazaqstannyng 2025 jyly latyn әripine  kóshetindigi belgili bolghan son, qazaq qoghamynda  týrli dau-damaylardyng órshigeni belgili. Qazaqtardyn  latyn әlipbiyine kóshuge bel buuyna baylanysty bauyrlas  týrik tektes  halyqtardyn  ziyalylary da týrli pikirlerin bildire bastady. Solardyng biri әzirbayjandyq  ghalym Azer Hasret. Ázirbayjan  sarapshysy  ózinin  azerhasret.com  atty  jeke saytynda  «Biz qatelestik, Sizder qatelespenizder»  degen taqyryppen maqala  basty. Biz  ghalymnyn  atalghan maqalasyn  ana tilimizge audaryp berudi  jón kórdik.

Qazaqstan nege  jalpy  týrik latynshasyna ótpeske?

Qazaqstannyng 2025 jyly latyn әripine  kóshetindigi belgili bolghan son, qazaq qoghamynda  týrli dau-damaylardyng órshigeni belgili. Qazaqtardyn  latyn әlipbiyine kóshuge bel buuyna baylanysty bauyrlas  týrik tektes  halyqtardyn  ziyalylary da týrli pikirlerin bildire bastady. Solardyng biri әzirbayjandyq  ghalym Azer Hasret. Ázirbayjan  sarapshysy  ózinin  azerhasret.com  atty  jeke saytynda  «Biz qatelestik, Sizder qatelespenizder»  degen taqyryppen maqala  basty. Biz  ghalymnyn  atalghan maqalasyn  ana tilimizge audaryp berudi  jón kórdik.

Qazaqstan nege  jalpy  týrik latynshasyna ótpeske?

Aqyry Qazaqstan da  latyn әlipbiyine kóshuge bel budy.  Múnday janalyqty bizder, qazaq emester, biraq tuysqan  әzirbayjan syndy halyqtar úzaq kýtken edik jәne  qazaqtardyng osynday sheshim qabyldaghanyn estigende qatty quandyq. Áriyne, bireuler ýshin  búl oghash kórinui mýmkin, tipti «qazaqtardyng latyn әlipbiyine kóshu-kóshpeuining senderge qanday qatysy bar?»  degen saual da qoygha da qaqysy bar, әri búl qalypty jaghday. Al, bizge qazaqtardyng latyn әlipbiyine  kóshuining tikeley qatysy bar!
Qazaqtar da әzirbayjandar siyaqty  týrik halqy. Tek ol ghana emes! Olar da  ózbek, qyrghyz,  týrkimen,  qaraqalpaq,  úighyr,  tatar,  bashqúrt, gagauyz, chuvash, qúmyq, noghay, qarashay, balqar, shor, hakas, saha jәne ózge halyqtar siyaqty  ótkeni ortaq, tarihy ortaq, eng bastysy týp-tórkini ortaq júrt.  Yaghni, bizder bir ata-ananyn  úrpaqtarymyz. Bizding babalarymyz bir-tamyrymyz bir. Alayda Resey, Iran jәne Qytay syndy basqynshylar  jasandy týrde engizgen birqatar  ózgeristeri bolsa da, múnday jaghdayda bizding tilimiz de ortaq degen sóz. Áriyne, qazir biz bәrimiz birigip býginde quatty kýshke ie osynau ýsh imperiyagha qarsy joryqqa shyghayyq degim kelmeydi. Ár nәrsening óz oryny men uaqyty bolady...
Biz Kenes imperiyasynan  bólinip shyqtyq. Búl zúlymdyq  imperiyasy edi, bir últtyng ózgelerdi biylep-tósteytin imperiyasy edi. Bizdi  úzaq uaqyt boyy  ózimizge bóten, tipti bizge qas «bóriktin» astynda ústady. Bizdi bóldi, ózara qarym-qatynasta bolyp, týbimiz bir týrik júrty  ekendigimizdi sezindirmedi. Bizdi bir-birimizge jat, tili, mәdeniyeti bólek,  tarihynda da ortaq tústary joq halyqtar retinde ýiretti, sonday ýgit-nasihat jasady bizge. Búl  bólip alyp, biylep-tósteudin  sayasaty bolatyn.
Alayda, bizding halyqtardyng azattyq alghanyna da 20 jyldan asyp barady. Biz ózge halyqtardyn  ústanymdary men kózqarastaryna jaltaqtamastan,  jalpyúlttyq  sipattaghy sheshimderdi  qabylday alamyz, sonday sheshimderding biri últtyq  qúndylyqtarymyzgha tikeley qatysy bar- әlipby tandau mәselesi.
Qazaqstan tәuelsiz jәne  ekonomikalyq túrghyda kemeline jetken  memleket retinde  kirillisadan bas tartyp, latyn әlipbiyine ótuge tolyq qúqyly. Búl qazaqtardyng ózderining birden-bir  qúqyghy. Eshbir halyqtyn  búl iske aralasugha jәne Qazaqstannyng búl iydeyadan  bas tartuyn  talap etuga qaqysy joq. Alayda, mening oiymsha tuysqan týrik  halyqtary búl mәselege oray óz pikirlerin bildiruge  qúqyly. Tipti,  búl prosesten shet qalugha  da tiyisti emes. Osy jaghdaylardy eskere otyryp latyn әlipbiyine ótuge baylanysty  birqatar mәselelerdi eskeru qajet dep esepteymiz. Óitkeni,  búl bizder, yaghny Ázirbayjan, Týrkimenstan, Ózbekstan, tipti  latyn әlipbiyine bayaghyda kóship alghan Týrkiya  jasaghan birqatar qatelikterdi qazaqtardyng jasamauyna kómektesedi degen oidamyz.
Birinshi kezekte, tәuelsizdik  alghan kezderdi  este ústau kerek. HH ghasyrdyng 90-jyldarynyng basynda  týrik elderining ghalymdary qazir biz Qazaqstangha baylanysty qarastyryp otyrghanymyzday,  latyn әlipbiyine ótu mәselesin  talqylaghan edi.  Sol kezderi  bizding barlyghymyz bolashaqta   bauyrlas halyqtardy  biriktire týsetin birynghay, ortaq jazu qajet  ekendigin  týsingen edik. Tipti, ortaq týrik әlipbiyining jobasyn әzirlegen bolatynbyz. Búl әlipby ótken ghasyrdyng 90-jyldarynda-aq qoldanysqa kirui tiyis edi. Biraq, ókinishke qaray, bizding elderimiz  búl iydeyany jýzege asyrugha  asyqpady jәne  iydeya tek iydeya  kýiinde qaldy. Atalghan iydeya әli kýnge talqylanyp jýr, biraq  bәribir  naqty bir sheshim joq. Ókinishke qaray әriyne. 
Ótken ghasyrdyng 90-jyldaryna qayta oralar bolsaq, sol kezderi Týrkimenstan men Ózbestannan keyin Ázirbayjan da  latyn әlipbiyine  kóshuge sheshim qabyldaghan bolatyn. Ázirbayjan men Týrkimenstan   prosesti ayaqtap ta qoydy. Al, Ózbekstan әli biraz sharualardy atqaruy kerek. Sóz joq, týrik tektes elderdin  ýsheui  búl baghytta  naqty qadamdar jasaghanyna quanugha bolady. Alayda, ókinishke qaray, olardyng barlyghy  bәrimizge qajet jolmen jýrmedi. Yaghni, búl elder  prosess  bastalghan sәtte-aq joldan adasty. IYә, Týrkiya da  dúrys  baghytta jýrgen joq edi...
Biz atap ótkenimizdey janadan tәuelsizidk alghan týrik  memleketteri Týrkiyamen birge latyn әlipbii bәrimizding ortaq jazuymyz boluy kerek degen  pikirde edi. Alayda,  kelesi qadamdar búl birlikting tek sóz jýzinde qalghandyghyn kórsetti.  
Birinshi kezekte Ázirbayjan joldan janyldy. Latyn әlipbiyine kóshu turaly sheshim  qabyldanghan  kezde búl elde  jalpy týriktin  «Ää» tanbasyn  nege «Əə»-ge  aiyrbastaghanynyng sebepteri әli kýnge beymәlim.  Taghy bir mәsele, búl elde «Ññ» әrpi әlipbiyge engizilmedi. Alayda,  búl dybys  әzirbayjan tilinde әli kýnge qoldanylady.  Osylaysha, Ázirbayjan ortaq týrikting jazudaghy eki әripti tәrk etti. Sóitip, adasyp qaldy.
Al, Týrkimenstan bolsa tipten alshaqtap ketti. Týrkimken әlipbiyinde 30 әrip bar, olardyng jeteui tipti әzirbayjandardyng ózin shatystyrady. Jalpy týrik әlipbindegi «Jj» (j-dybysy) әrpi týrkimen әlipbiyinde  «Dj»-(Djeyms)  dybysyn beredi, (alayda kәdimgi «j» dybysy jalpy týriktik әlipbiyde nemese ózge týrik әlipbiylerinde  búl «Cc»-men tanbalanghan).  Týrkimen әlipbiyindegi ózge bauyrlas halyqtargha týsiniksiz  kelesi әripter «Žž» (búl kirillisadaghy «j») men «Ww»( búl kirillisadaghy «v»). Búl  dybystardy tanbalaytyn әripter  ózge týrik halyqtarynyng әlipbiyinde de,  jalpy týriktik jobada da bar: týrkimenderdin  «Žž» dybysyn  ózgeler  «Jj» (jurnal)-men, al «Ww» dybysyn «Vv» (vätän)-men tanbalaydy.  Al,  týrkimen әlipbiyindegi  «Yy» tanbasy  kirilisadaghy «Yy» dybysyn tanbalaydy,  ózge týrik әlipbiylerinde  búl dybysty «Iı» (Isparta) әrpi beredi.  Al, «Yy» әrpi kirilisadaghy «Yy» (yaşar) dybysy. Kirillisadaghy «Yy»  týrkimen әlipbiyinde  «Ýý» -men tanbalanghan (jalpy týrik әlipbiyinde «Yy»). Búl  ózge týrik halyqtarynyng basyn qatyratyn  ózgerister. Taghy bir әrip «Ňň». Búl әrip jalpy týrik әlipbiyindegi  «Ññ» tanbasyna úqsas.  Týrkimender, búl әripti sәd de bolsa ózgeriske úshyratqan.
Ózbekstan turaly  ne deymiz? Búl el  latyn әlipbiyine kóshudi ayaqtap kele jatyr, alayda, ókinishke qaray,  ózge týrik halyqtarynan tipten alystap bara jatyr. Ózbekstangha  engizilip jatqan  latyn әlipbiyi  taza aghylshynnyn  26 әrpi. Ózbekter  aranyy tanbasy joq  «Çç» (Chch) dybysyn «Ch ch»,  «Şş» (Shsh) dybysyn  «Sh sh», «Ññ» (n)  dybysyn «ng» dep tanbalaydy jәne búl  mәtinderdin  úzatyp ketuine, sonday-aq ózge týrik halyqtarynan alshaq  ketuge aparyp soghuda. Mәtinderdi «semirtuge» taghy eki әrip qyzmet jasaydy. Olar: «O' o'» (u) jәne  «G' g'» (orys tilinde joq. Al jalpy týrik  әlipbiyinde «Ğğ» - Iğdır).
Týrkiyanyng qoldanyp jýrgen әlipbiyinde dәl  jogharyda atalghanday  asa ótkir mәseleler joq. Olarda tek  birneshe dybysty belgileytin tanba jetispeydi. Olar:  «Ää», «Xx», «Qq» jәne  «Ññ». Biraq, búl ózge týrik tektes halyqtargha Anadoly týrikterining әlipbiyimen jazylghan mәtinderdi oqugha qatty kedergi tughyzyp otyrghan joq.
Endi, Qazaqstangha oralayyq. Bәrimizge eng qymbat sanalatyn búl eldin  jogharydaghy qatelikterdi eskeruge tolyq mýmkindigi bar. Qazir búl elde  ghalymdar men  qúzyrly  memlekettik qúrylymdar  latyn әlipbiyine  kóshuding josparyn әzirlep jatyr jәne olardyng latyn әlipbiyine kóshken ózge týrik halyqtary jibergen  qatelikterdi eskergeni jón bolar edi. Tipti, búl elderdin  tәjiriybesin ýirenu ýshin tiyisti mamandardy is-saparlargha jiberuding de artyqtyghy joq. Óitkeni, mәsele tek latyn әlipbiyine kóshude ghana emes, barlyq әdeb  múarlardan ayrylyp qaludan qauiptenu de bar búl elde. Al, Ázirbayjan  latyn әlipbiyine kóshude  kemshilikti az jibergen jәne eshbir әdeby múradan aiyrylmaghan  el retinde tәuir ýlgi bola alady. Óitkeni, Qazaqstan qoghamy  әrip auystyrudyn  qanshalyqty  auyr bolatyndyghyn  aldyn ala biluge qúqyly.  Al, әlipby auystyrudyn  onsha auyr bolmaytyndyghyn  dәleldeu ýshin ózgening tәjiriybesi zerttelui kerek.
Taghy bir mәsele: Qazaqstannyn  jalpy týrik  әlipbiyin ústanyp qaluyna  zor mýmkindigi bar. Latyn әlipbiyine  kóshuding jóni bólek әriyne,  biraq nege  latyn әlipbiyine  negizdelgen  jalpy týrik әlipbiyine ótuge bolmaydy? Tipti, múny «jalpy týrik әlipbiyi»  dep atamay-aq qoyalyq,  jay ghana qazaq әlipbii dep atayyq. Sonda biz  qazaqtyng latyn әlipbiyin ózge týrik halyqtary ýshin de  sýisine paydalanghan bolar edik.
Aytpaqshy,  bizde  resmy emes  jalpy týrik latyn әlipbii bar. Búl әlipbiyde  Yalquzaq.com dep atalatyn  onlayn  gazet te shygharamyz.  Búl gazette  barlyq týrik halyqtarynyn  tilderinde (qazaq tili de bar ishinde)  mәtinder jariyalanady jәne eshbir audarmasyz  shyghatyn búl mәtinder әlemdegi barlyq  týrik halyqtary tarapynan  onay oqylady.  Eger Qazaqstan  jalpy týrik  әlipbiyin engizetin bolsa,  onda biz  múnday tamasha bastamany quana jalghastyrar edik.
http://www.azerhasret.com/