Tabighy monopoliyalardy retteu agenttigin halyq pen jurnalister «monopoliyagha qarsy agenttik» dep ataghan da uaqyt bolghan. Biraq ol zaman kelmeske ketkenge úqsaydy. Qazir búl mekeme kóp mәselede qayta monopolisterding basty «lobbistine» ainalyp shygha kelgendey. Aldaghy aidyng basynda qalaulylar auyl-aymaqty aralaugha shyghady. Sonyng qarsanynda osy Agenttik basshysyn esep beruge Parlamentke shaqyrghan deputattar keshe odan týlkibúlangha salmay, ashy shyndyqty ashyq aitudy súrady: «Tarif qymbattay ma, joq pa? Bizdi halyqqa ótirikshi etpenizshi?» dep ótindi qalaulylar. Biraq naqty jauap ala almady.Qayta búl kýni olar monopolisterding mýddesin qorghashtaghan kóp dәlel estidi.

- Býginde sizder sugha tarif belgileu­ding jana tetikterin endiretin 2013-2015 jyldargha arnalghan Keshendi jospar әzirlepsizder, ol retteletin osy sala­nyng investisiyalyq tartymdylyghyn arttyryp, janghyrtpaq. Osynyng barly­ghy tútynushylardyng qúqyghyn qorghau emes, kerisinshe, tarifterding sharyqtap ketuine yqpal etpey me? 4 sәuirde biz el­ge shyghayyn dep otyrmyz. Taghy da depu­tattar ótirikshi bolmasyn, elding aldyn­da! - dep eskertti agenttik tóraghasy Mú­rat Ospanovqa Mәjilis deputaty May­ra Aysina.

Tabighy monopoliyalardy retteu agenttigin halyq pen jurnalister «monopoliyagha qarsy agenttik» dep ataghan da uaqyt bolghan. Biraq ol zaman kelmeske ketkenge úqsaydy. Qazir búl mekeme kóp mәselede qayta monopolisterding basty «lobbistine» ainalyp shygha kelgendey. Aldaghy aidyng basynda qalaulylar auyl-aymaqty aralaugha shyghady. Sonyng qarsanynda osy Agenttik basshysyn esep beruge Parlamentke shaqyrghan deputattar keshe odan týlkibúlangha salmay, ashy shyndyqty ashyq aitudy súrady: «Tarif qymbattay ma, joq pa? Bizdi halyqqa ótirikshi etpenizshi?» dep ótindi qalaulylar. Biraq naqty jauap ala almady.Qayta búl kýni olar monopolisterding mýddesin qorghashtaghan kóp dәlel estidi.

- Býginde sizder sugha tarif belgileu­ding jana tetikterin endiretin 2013-2015 jyldargha arnalghan Keshendi jospar әzirlepsizder, ol retteletin osy sala­nyng investisiyalyq tartymdylyghyn arttyryp, janghyrtpaq. Osynyng barly­ghy tútynushylardyng qúqyghyn qorghau emes, kerisinshe, tarifterding sharyqtap ketuine yqpal etpey me? 4 sәuirde biz el­ge shyghayyn dep otyrmyz. Taghy da depu­tattar ótirikshi bolmasyn, elding aldyn­da! - dep eskertti agenttik tóraghasy Mú­rat Ospanovqa Mәjilis deputaty May­ra Aysina.
- Tútynushylardy qorghau sharala­ry qarastyrylady, - dep jauap qatty M.Ospanov. - Birinshi kezekte, tútynu auqymyna qaray tarifterdi saralau-differensiyalau engizildi. Sonday-aq esepteuish qúraldarynyng barlyghyna jәne joqtyghyna qaray saralau endiril­di. Nәtiyjesinde, elimiz boyynsha orta­­­sha eseppen 1 adamgha 2 tekshe metr su túty­nu kesiledi. Tiyisinshe, eger bir aida ol adam 4 tekshemetr su shyghyndasa, alghash­qy ekeu ýshin I dengey boyynsha tóley­di, búl dengeyding qymbattauy kóp emes. Osylaysha, ýnemdeytin adamdar jә­ne esepteuish qúraldary barlar ósimdi  kóp sezinbeydi. Tabighy monopoliyalardy retteu agenttigining (TMRA) tóraghasy әlgi ke­shendi jospargha sәikes, Qazaqstanda­ghy sumen jabdyqtau kәsiporyndaryn­da keng auqymdy janghyrtu jýretindi­gin habarlady. «Modernizasiya kimder­ding esebinen jýredi? Biz aitamyz: ol negizinen, sudy ýnemdemeytinder, esep­teuish qúraldaryn ornatpaytyndar esebinen jýredi! Olar ýshin tarif óte qymbat bolady. Sóitip, biz halyqtyng az qamtylghan bóligin qorghaymyz!» dedi ol. Alayda saralanghan tarifting ýnem­­­deuge әkelmeytindigin halyq ta, qalau­lylar da aituda. Qayta ol su, jylu al­pauyttaryna eldi qanap, shekten tys tabys tabularyna mýmkindik berip otyrghanday: mәselen, basqa ónirler týgili Astananyng ózinde túrghyn ýiler­de shýmekten ystyq su aghu ýshin sudy ba­rynsha ashyp, jarty minuttay kýtu kerek. Búdan keyin túrghyndar sudy qaydan ýnemdey alsyn?! Nәtiyjesinde, qarapayym halyq qansha tyryssa da, monopolisting qyzmetining sapasyzdy­ghy kesirinen I dengeydegi 3 tekshemetr­lik «kvotagha» syya almay, asyryp alady. Alpauyttar bolsa, dәn riza: osynyng arqasynda «AstanaEnergoSbyttyn» qaltasyna týsetin kiris molayady. Úsaq-týiek bolsa da, búl jayt elordalyqtar­dyng ensesin týsirer jaghdaygha aina­luda.Esepteuish qúraldary boyynsha saralanghan tarifti de halyq qolda­may jatyr eken. Naqty bir mysaldy agent­tik basshysy aitty.

- Jylu energiyasyn esepteuding jal­pyýilik qúraldaryn ornatu mәselesi - halyq ýshin kókeytesti mәselelerding
bi­ri bolyp otyr, - dedi osy orayda de­putat Asqar Bazarbaev. - Búl qúraldar óte qymbat túrady, sondyqtan halyq­tyng basym kópshiligi ony monopoliys­ter ornatugha tiyis dep sanaydy. Agenttik­ting jәne sizding jeke pozisiyanyz qanday?

TMRA basshysy onday qúraldardy mo­nopolist ornatatyndyghyn, biraq onyng qúnyn túrghyndardan ótettirip alatyndyghyn mә­lim­dedi. «Qalay bolghanda, tútynushyda tek óz pә­terindegi esepteuish qana emes, sonday-aq jalpyýilik esepteuish qúralynyng boluy da mindetti!» dep shart týidi M.Ospanov. Ol - ol ma, agenttik basshysynyng ústanymynsha, ol qúraldy júmysqa jaramdy qalypta ústap túru, auystyru jәne basqa shyghyndaryn da tútynushy kóterui kerek kórinedi: «Eger ýide ornatylghan esepteuish qúralyna tútynu­shy­lardyng ózderi KSK arqyly jauap bermese, onda monopolisting ony saqtaugha, dúrys eksplua­tasiyalaugha mýmkindigi bolmaydy» dep soyylyn soqty.

- Men tipti bir mysal keltireyin: 2 jyl­day búryn, Petropavlda ma, Pavlodarda ma, qazir esimde joq, biraq sol jaqta «jylu nor­masynyn» óte azdyghy nәtiyjesinde, keybir ýy túrghyndary esepteuish qúraldaryn ornatqanda, normagha qaraghanda, әldeqayda kóp tóleytin bo­lyp shyghypty. Sodan túrghyndar búrynghy­day, «norma» boyynsha tóleu ýshin әlgi qúral­dardy ózderi isten shygharyp otyrghan. Múnday mysaldar boldy, - dedi Tabighy monopoliya­lardy retteu agenttigining basshysy. Aqyry qanday boldy dersiz? Álgi túrghyndardy jylu monopoliysine kóp aqsha tóleuge alpauyttyng ózi emes, Agenttik mәjbýrli týrde kóndiripti: «Biz esepteuish qúraldaryn ornatugha tútynu­shyny yntalandyru ýshin aqyr sonynda ótken jyldan bastap, tiyisti әdistemeni engizdik, - dedi Múrat Ospanov. - Sóitip, onday esepteuish qúraldary joqtar endi ortashadan da 20 pa­y­yz­gha joghary tóleytin bolady».

Osylaysha, monopolist ýshin esepteuish qúraldary joq ýiler әldeqayda «týsimdi» bolyp otyr. «Býginde ýilerinde endigijal­pyýilik esepteuish qúraldary ornatylghandar ortashadan 50 payyzgha deyin az tóleydi» degen TMRA tóraghasy ile-shala moyyndady: «Esep­teuish qúraldaryn qoyghandar sany óte az, bar-joghy 40 payyz ghana». Múrat Ospanov múnday qúraldardyng qymbat túratyndyghyn rastady. Osydan kelip, is, әriyne, ilgerilemeydi: túrghyn­dar qymbat bolghandyqtan, qúraldy satyp ala almaydy, al ony ornatugha monopolist asyq­paydy. Búl rette birqatar qalaulylar onday qú­raldyng qúnyn alpauyttyng tútynushydan ón­diruine qarsy. «Esepteuish qúraldaryna qa­tysty sizding ústanymynyzben men ke­lis­­peymin! - dedi deputat Múhtar Tinikeev. - Biz dý­kenge barghanda, óz tarazymyzdy ala barmay­myz ghoy?» Dýken ózi tarazy ornatyp, ólshep beredi. Biraq qazir qalaulylardyng da qylar qayrany joq: kezinde ózderi búl normany zang retinde qabyldaghan.

Halyqtan «óndirip» alghan osy qarjylardy monopolist qúral-jabdyqtardy, qúbyrlardy, basqa da resurstardy janartugha júmsasa, quanar edik. Biraq qarajat tasqyny әlgi al­pauyttardyng basyndaghy túlghalardy bayytugha ketude: qosymsha bayandama jasaghan deputat Seyitsúltan Áyimbetovting aituynsha, tek ta­rif kóteruden týsken 2,7 milliard tengeni monopolisterding qúryltayshylary bonus týrinde ózara bólip alypty.
Taghy bir jayt: shaghyn eldi mekender tú­tynushylary keler qystan qysylyp shyghuy ghajap emes. «Retteuding jana bir әdisi - quaty shamaly tabighy monopoliya subektilerin «óti­nim beru» kampaniyasynan tek «habarlaugha» kóshiru» dedi TMRA tóraghasy. Búghan deyin búl monopolister óz tarifterin qymbattatu ýshin ótinim berip, Agenttikten sarylyp habaryn kýtetin. Eger oghan baghany qymbattatugha rúq­sat etse, halyq pen aqparat qúraldary shúbyryp, Agenttikten jauap súraytyn. Endi búl organ onday «bas aurudan» qútylghaly otyr.

- Sizderding «retteuding jana әdistemesi» nәtiyjesinde audandyq qazandyqtar, su arna­lary óz qyzmetterining qúnyn óz betterimen bekitedi ghoy? Yaghny TMRA-nyng kelisimin alu qajet bolmay qalady. Búl әriyne, kәsipker retinde monopolisting mýddesin «týgendep» be­redi. Al halyq she? Jalpy, búl neghylghan jana sayasat? - dep súraqty tótesinen qoydy deputat Oliga Kikolenko.
- IYә, biylghy jyldan bastap biz shaghyn quattylyqty monopolisterding tarifterin óz­gertuine qatysty jana әdisti qoldanugha ki­risemiz, - dep nyqtady Agenttik tóraghasy Múrat Ospanov. - Olardyng sany barlyq mo­nopolisterding 30 payyzdayyn qúraydy. Agenttikting algha tartyp otyrghan dәlel-dәiektemesi:olarda bagha kóteru turaly óti­nishti sauatty qúray alatyn «sauatty ekono­mister joq». «Onyng ýstine olar bekitui ýshin ótinishin Agenttikting aumaqtyq departa­menti­ne әkeleyin dese, tym alysta. Sondyqtan biz olargha aityp otyrmyz: sender endi tariyf­te­rindi óz bette­rinmen, ózderin-aq ózgertulerine bolady!» Búl rette ol ózgeristing «ótken jyl­dyng inflyasiyasy mólsherinde bolugha» tiyistigin aitty. Yaghny biyldan bastap, auyl, po­sel­ke, audandardaghy su, jylu jәne basqa mo­no­po­lister «Jana jyl» sayyn «avtomatty týr­de» baghany iyn­flyasiya kóleminde kóterip otyrugha mýmkindik aldy.

Ayhan ShÁRIP

"Ayqyn" gazeti