Shyndyghyn aitu kerek, barshamyzdyng sanamyzda "Tәuel­sizdik degen mәngilik úghym. Ózinen-ózi solay boluy kerek te! Jәne myna jalghanda ony bizden eshkim de tartyp ala almaydy" degen bir týsinik qalyptasqan.

Biraq Qazaqstannyng aldymen Keden odaghyna, sonan keyin Euraziyalyq ekonomikalyq kenis­tikke, endi mine, preziydent aitqanday, eki jyldan keyin naqty úiymgha ainalatyn Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa mýshe bolyp enui shyn mәninde ózimiz jyr ghyp aitatyn Tәuelsizdigimizge, eldik egemendigimizge núqsan keltirgeli túr!

Jәne de búl jaydan-jay nemese kezdeysoq payda bolghan qúbylys emes. Ol - Aqordanyng songhy 20 jyl ishindegi syrtqy sayasatynyng "zandy" nәtiyjesi.

Barshagha ayan, o bastan Qazaqstan biyligi halyqaralyq qatynas­tarda "kópvektorlyq" taktikasyn basshylyqqa aldy. Biraq búl sayasattyng ózi jóndi jýrgizil­medi. Meninshe, osy syrtqy sayasat sekildi asa manyzdy da nәzik salada Aqorda ýlken 8 qatelikke jol berdi.

Birinshiden, alghashqy kezende biylik eshbir talghamsyz, qazaqsha aitqanda, itting qúly itaqaymen de dos bolghysy keldi. Búryn syrtqy arenada derbes qimyl-әreket jasamaghan bizding basshylyq, týk kórmegendey ondy-soldy saparlar jasap,ózimen qol alysqan әrbir el basshysyn "Qazaqstannyng eng myqty dosy" retinde moyynday bastady. Múnday minez-qúlyq el ishinde renish pen narazylyq, al syrt jaqta mysqyl men týnilushilik tughyzdy.

Shyndyghyn aitu kerek, barshamyzdyng sanamyzda "Tәuel­sizdik degen mәngilik úghym. Ózinen-ózi solay boluy kerek te! Jәne myna jalghanda ony bizden eshkim de tartyp ala almaydy" degen bir týsinik qalyptasqan.

Biraq Qazaqstannyng aldymen Keden odaghyna, sonan keyin Euraziyalyq ekonomikalyq kenis­tikke, endi mine, preziydent aitqanday, eki jyldan keyin naqty úiymgha ainalatyn Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa mýshe bolyp enui shyn mәninde ózimiz jyr ghyp aitatyn Tәuelsizdigimizge, eldik egemendigimizge núqsan keltirgeli túr!

Jәne de búl jaydan-jay nemese kezdeysoq payda bolghan qúbylys emes. Ol - Aqordanyng songhy 20 jyl ishindegi syrtqy sayasatynyng "zandy" nәtiyjesi.

Barshagha ayan, o bastan Qazaqstan biyligi halyqaralyq qatynas­tarda "kópvektorlyq" taktikasyn basshylyqqa aldy. Biraq búl sayasattyng ózi jóndi jýrgizil­medi. Meninshe, osy syrtqy sayasat sekildi asa manyzdy da nәzik salada Aqorda ýlken 8 qatelikke jol berdi.

Birinshiden, alghashqy kezende biylik eshbir talghamsyz, qazaqsha aitqanda, itting qúly itaqaymen de dos bolghysy keldi. Búryn syrtqy arenada derbes qimyl-әreket jasamaghan bizding basshylyq, týk kórmegendey ondy-soldy saparlar jasap,ózimen qol alysqan әrbir el basshysyn "Qazaqstannyng eng myqty dosy" retinde moyynday bastady. Múnday minez-qúlyq el ishinde renish pen narazylyq, al syrt jaqta mysqyl men týnilushilik tughyzdy.

Ekinshiden, syrtqy sayasattyng ózindik protokoly men etikasy bar. Bizding biylik osynyng bәrin ysyryp tastap, barlyq kýsh-jigerin tek qana danghaza da dabyrly is-sharalargha júmsaugha tyrysty. Yaghni, әlemdik dengey­degi eng auqymdy jiyndar men forumdar tek qana Astanada ótkizilui tiyis delindi. SIM jәne basqa da ministrlikter tek qana osy baghytta júmys atqarugha mindetti boldy. Aqordanyng osynday belsendiligin kórgen key aghayyn: "Birikken Últtar Úiymy júmyssyz qalatyn boldy ghoy" dep kýledi. Mәselen, Álemdik dinder qúryltayy degen super­iydeyanyng ózi ne túrady! Qanshama qarjy men uaqyt sarp etildi, al nәtiyjesinde әlemde bolyp jatqan birde-bir dinaralyq qaqtyghysqa búl forum ózining ong әserin tiygize almady. EQYÚ-gha jәne basqa da halyqaralyq úiymdar­gha tóraghalyq etuimiz turaly әngime - óz aldyna bólek jyr. Olardyng barysynda aitylghan talay úsynystardyng keyin qalay siyrqúiymshaqtalyp ketkenin bәrimiz kórdik.

Ýshinshiden, "alystaghy agha­yynnan qasyndaghy kórshi artyq" degen syrtqy sayasattyng bir qaghidasyna әbden layyq atam qazaqtyng maqalyn biylik úmytyp ketti. Osy jyldar boyyna Aqorda, shynyn aitu kerek, Ortalyq Aziya aumaghyndaghy óz kórshilerin ógeysitu jóninen algha jan salmady. Tәshkenmen týsiniksiz taytalasu, Bishkekti belden basu, Dushanbeni dәieksiz dilmәrsu jәne Ashghabatty arakidik alalau sekildi kórshige layyqsyz minez-qylyq osy ónirde Qazaqstannyng bedelin arttyrdy dep ayta almaymyz. Mýmkin, kórshilerde dәl bizdegidey jer baylyghy joq ne az bolar, mýmkin, olardyng ishki problemalary shash etekten bolyp, bizge ýlgi tanyta qoymas, biraq qalay degenmen, kórshi­aralyq qatynasta sypayylyq pen tatulyqty saqtap qalu kerek edi.

Aytpaqshy, managhy maqaldyng Reseyge de qatysy bar. IYә, Resey - bizding mýiizi qaraghayday kórshimiz әri talay qandastarymyz ómir sýrip jatqan strategiya­lyq әriptesimiz. Biraq osy elmen qarym-qatynasymyzda son­ghy kezde beleng alyp bara jatqan bir tensizdik bar: ol - Euraziyalyq odaq ayasyndaghy bir­jaqtylyq.

Keyde syrtqy sayasat ishki saya­sy prosesterding katalizatoryna ainalyp ketedi. Mine, osy teris tendensiyany kórip, onymen keliskisi kelmeytin azamattar birlesip, Keden odaghy jәne bas­qa da mәselelerge qarsy shyghyp, býkilhalyqtyq referendum ótkizu turaly bastama kótergen-di. IYә, biraz uaqyt búryn preziydent Nazarbaev "mening bastamam boyynsha jýzege asyp jatqan Euraziyalyq integrasiya eshqashan da sayasy odaqty (atap aitqanda, búrynghy Kenes Odaghy sekildi úiymdy) qayta janghyrtu emes" ekenin basa aitty. Biraq keybir reseylik sheneunikter (bir-birining auzyna týkirip qoyghanday) osy oigha ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn, Tәuelsiz­digimizge tompaqtau keletin úsynystar aityp, eldi dýrliktiruden sharshamaydy-aq. Ne Euraziyalyq odaqtyng ortaq valutasy turaly aitady. Onyng tenge ne belarusi "zaychiygi" bolmaytynyn barshamyzdyng ishimiz sezedi ghoy. Ne ortaq Euraziyalyq parlament jayynda sóz bastaydy. Ózimiz­ding parla­mentimiz jetispey jat­qanda bas­qasyn qúrghanymyz qalay bolmaq?!

Auzy kýigen ýrip ishedi. Kez kelgen odaq, ekonomikalyq ne basqa bolsyn, oghan kirgen mýshening tolyqqandy derbes­tigine belgili bir mólsherde shekteu qoyady! Sayasy tәuelsizdikti aitpaghanda, preziydent ózi aityp otyrghan, ekonomikalyq odaq ishinde ekonomikalyq egemen­dikting bir bóliginen bolsa da airyludyng ózin de el ishinde eshkim de qolday qoymasy týsinikti. Mәselen, Euraziyalyq odaqtaghy Resey men Belarusiti alayyq. Osy eki elding tek ózderine ghana tәn týpkilikti mýddeleri bar, kóp jaghdayda olar Qazaqstannyng mýddesimen sәikes kelmeui mýmkin. Sonday mýdde qayshylyghy tuyp jatsa, ne isteymiz?! Úrysyp, odaqtan shyghamyz ba, әlde olardyng jeteginde ketemiz be?

Mәselening tarihy tәjiriybe­ge negizdelgen tereng psiholo­giya­lyq astary taghy bar. Jasyratyny joq, 70 jyl boyyna Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasy retinde qyp-qyzyl KSRO-nyng qúramdas bir bóligi sanalghan memleket retinde bizding sanamyzda antiimperiyalyq sindrom qalyptasqan. Yaghni, Aqorda qan­sha maqtasa da, kez kelgen odaqqa el birtýrli kýdikpen qaraydy. Búl faktormen de sanasu qajet dep oilaymyn. Onyng ýstine songhy kezde Resey jaghynan bayqalyp jýrgen sol bayaghy imperiyalyq sananyng sarqynshaqtary da qoghamda qarsy oilar tughyzyp jatyr.

Mәselen, Bayqonyrgha baylanysty Kremliding tayaudaghy ghana narazylyq notasynyng ózi ne túrady. Meninshe, shynayy dostar bir-birine osynday qatqyl dauysty notalar jibermeydi, bar mәseleni ózara kelisimmen, eshkimge aitpay-aq sheship alady. Sonda Reseydiki ne ses bizge kórsetken?

Auru qalsa da, әdet qalmaydy. Biraq tәuelsiz elimiz ol aurudan bayaghyda aiyqqan jәne "ýlken aghanyng aldynda kishireng" syndy elaralyq qatynasqa tipti kelmeytin onday jaman әdetke endi jol bermeui tiyis-aq. Onyng ýstine, Mәskeu men Minskining ap-ayqyn kórinip jýrgen Batysqa qarsy ritorikasy bar. Olar eshbir qysylmay damyghan demokratiyalyq elderdegi jaghdaymen kelispeytinin ashyq aitady. Resey men AQSh arasyndaghy sheshi­min tappay kele jatqan týitkilder qanshama. Dosyng soqyr bolsa, bir kózindi qysyp jýr demekshi, erteng odaqtasymyz sol eldermen bet jyrtysyp jatsa, biz sol kiykiljinning qay jaghynda bolmaqshymyz?

Kóptegen qazaqstandyqtardy sonymen birge Resey men Belarusiting bas biyligi is jýzinde auyspay, avtoritarlyq sipattaghy sayasy rejimge ainalghany da mazalaydy. Ózimizding jýiemiz de jetisip túrghan joq qoy. Ertengi kýni taghynan týskisi kelmeytin ýsh preziydent bir-birin qoldap, eldegi sayasy repressiyalar kýsheymesine kim kepil? Eng bastysy - avtoritarlyq eldermen odaq qúrghanymyz ózimizding demokratiyalyq damuymyzgha kedergi keltirui әbden mýmkin.

Euraziyalyq odaq turaly preziydent jii aitady. Mening bir saualym bar: Reseymen jәne basqalarmen tyghyz yntymaqtasa otyryp, eshbir formalidy odaqqa kirmey-aq, qarym-qatynas jasaugha bolmay ma osy?!

Besinshiden, osy jyldar boyy Qazaqstan diplomatiyasynyng qatty sýrinip, omaqasa qúlaghan baghyty - Qytay jaqta. Qytay tek qana biz ýshin ýlken qauip әri syn bolyp qalghan joq, ol - ýshinshi mynjyldyqtyng býtkil adamzat ýshin eng basty әri bas qatyrar problemasy. Alysta jatqan әlemning alpauyt elde­rining astanalarynyng ózi birtin­dep "Chayna-taungha ainalyp bara jatqan tústa, kórshi aidaharmen qarym-qatynasta bizding dәl osylaysha beyqamdyq tanytuymyz tipti soraqylyq.

Kezinde shekarany retteymiz dep, jerimizding biraz aumaghyn berip qoyghanymyz esimizde. Onday qadamgha keshegi әlemning bir jartysy bolghan alyp Kenes Odaghynyng nege barmaghanyn týsi­nuimiz qajet: diplomatiyalyq (jәne basqa) tәjiriybede "presedent" degen úghym bar. Yaghni, bir ret oryn alghan nәrse ekinshi ret nege qaytalanbasqa? Mine, KSRO jasamaghandy biz jasap, sol presedentti tughyzdyq. Arty ne bolaryn kim biledi? Endi mine, qytay qaupi ekonomikamyzdyng eng sýbeli bóligi - múnay salasyna tóndi. Resmy derekterding habarlauy boyynsha, Qazaqstan qara altynynyng ýshten biri solardyng qolyna kóshken!

Búl sózge de senim az. Óit­keni, múnay-gaz salasyndaghy menshik bólu prosesi qanday qúpiya jaghdayda ótetinin bәri biledi. Qay offshordyng qay quysynda, kimning atynda qanday kompaniya tirkelgenin jәne onyng shynayy qojayyny kim ekenin bilmey jatyp, "pәlenshe payyz týgenshening qolynda" dep aitudyng ózi birtýrli...

Altynshydan, kezinde býkil әlemge jar salyp, qabyldanghan "Europagha qaray jol" atty baghdarlama qaghaz jýzinde qaldy. Jaqynda bir bilgishten sol jospardyng oryndalyp qoyghanyn estip tanghaldym. Meni qaydam, ózine qatysty baghdarlama jýzege asyp qoyghanyn sol Europanyng ózi de sezbey qalghan-au, sirә. Áytpese, "qútty bolsyn" aityp, bir japyraq qaghaz jazyp jiberer edi ghoy Euroodaqtyng basshylary...

AQSh-pen de qarym-qatynas osy taz qalpynda qalghan siyaqty.

Meninshe, osy jaghdaydyng eki sebebi bar. Damyghan Batys demokratiyalarynyng sóz jýzinde kez kelgen el basshysynan talap etetin týbegeyli prinsipteri bar, olar turaly sóz etpese ne basqa el basshysyna saual qoymasa, erteng olar óz elinde syngha úshyraydy, tipti óz ornyna saylanbay qaluy da yqtimal. Ol taqyryptar mynalar - eldegi demokratiyanyn, sóz bostandyghynyng jaghdayy, adam qúqynyng korghaluy. Al songhy kezde Qazaqstanda dәl osy sala tipti syn kótergisiz jaghdayda. Beybit adamdar qyrylghan Janaózen qasiretining ózi ne túrady. Saylau las ótude, oppozisiyalyq partiyalar tirkelmeude, tәuelsiz BAQ qudalanuda. Osy túrghydan alghanda, Aqordanyng osy ispettes súraqtar qoyyp, mazasyn alatyn el basshylarymen tym jaqyndasyp, sóz estuge esh zauqy joq.

Taghy bir sebep, meninshe, qúrylghaly jatqan Euraziyalyq odaqtaghy Reseyding kóniline qarap qalghanynda. Kremli qazir Europa men AQSh-pen baylanysyn biraz nasharlatyp aldy. Sonyng salqyny Qazaqstangha da tiyip jatqan sekildi...

Jetinshiden, býkil әlem kóz tigip, qúlaq týrgen "ontýstik baghyty" (Ýndistan, Pәkistan, Iran, Aughanstan) Qazaqstan diplomatiyasy ýshin tipti beti ashylmaghan kitap retinde qaldy. Áriyne, el arasyndaghy pikir aluandyghy men qarama-qayshylyghy meylinshe ushyqqan búl aimaqta óz ornyn tabu kez kelgen el ýshin asa qiyn. Desek te, 20 jyl ishinde en qúryghanda týren salyp, "Úly shahmat taqtasynyn" osy bir búryshyn Qazaqstan mýddeleri túrghysynan iygere bastaugha bolatyn edi ghoy. Ol júmys joq.

Segizinshiden, dýniyejýzilik damudyng jana ortalyghyna ainalyp bara jatqan Aziya-Tynyq múhit baghytyn bizding diplomatiya tipti qauzaghan da joq. Jo-joq, alghash kezde osy aimaqtaghy keybir elding ekonomikalyq feno­menderin resmy BAQ birshama nasihattany ras, biraq keyin doghardy. Óitkeni, el ishindegi ishki sayasatqa ol el­derding tәjiriybesi key jaghdayda qarama-qayshy bola bastady. Onyng ýstine Euraziyalyq odaq iydeyasy ýdey týsti.

Osynyng bәrining nәtiyjesinde biz bir geosayasy basymdyqqa dushar bolyp otyrmyz: yaghny Euraziyalyq odaq arqyly Reseyge jәne ekonomika men qarjy arqyly Qytaygha is jýzindegi tәueldilik!

"Syrtqy sayasat últtyq mýdde túrghysynan jýrgizilui kerek" dep bәrimiz aityp jýrmiz. Preziydent te sony aitady.

Biraq, qazirgi qoghamymyzda biz "últtyq mýdde" ne ekenin anyqtap aldyq pa? Meninshe, joq!

Bizde "últtyq mýdde" terisin jamylghan jeke toptar - qasqyrlar payda boldy. Olar bas biy­lik­ke tym jaqyn jýrgendikten óz mýddelerin últtyq mýdde retin­de kórsetip, jeme-jemge kelgende memleketke, onyng bolashaghyna ziyan, biraq ózderine paydaly sayasy sheshimderdi qa­byldatyp jatyr. Sol sheshimder negizinde syrtqy sayasattyng bas­ty basymdyqtary anyqtaluda. Jәne de ol toptardyng jeke budjetteri qazir bir shaghyn memleketting budjetine para-par. Oghan basqa emes, "Forbs" jurnaly kuә.

Mine, osy jaytty, osy qauipti úghynbay elimizding syrtqy nemese, ishki sayasatynyng bayandylyghyna biz senimdi bola almaymyz.

Ne isteu kerek?

Jana Qazaqstangha - jana, sarabdal da saliqaly, sonymen birge tek qana últtyq mýddege negizdelgen syrtqy sayasat kerek.

Jәne de búl sayasat el ishin­degi ahualgha: tek qana әleumet­tik-ekonomikalyq damu den­geyine ghana emes, sonymen birge últtyq sana qayta týlep, mem­lekettik sayasattyng eng basty anyqtauyshy bop túrghan kezenge say boluy tiyis.

Syrtqy sayasattyng basym baghyttaryn Aqordanyng manyndaghy bir top sheneunik emes, halyq saylaghan institut - Parlament pen halyq senetin qauym, yaghny tәuelsiz sarapshylar, mamandar anyqtauy tiyis. Mәselen, Syrtqy ister ministrligi janynda Syrtqy sayasat jónindegi kenes bar ekenin jaqynda ghana estidim. Biraq onyng qúramyna kimder kiredi, olar ne mәsele talqylap jatyr, eng bastysy, qanday naqty úsynystar berip jatyr - ol turaly kópshilik bile bermeydi. Jәne de basqa elder­degidey Syrtqy mәsele­lerdi zertteu jónindegi ghylymy ortalyq qúratyn da uaqyt keldi. Onyng qúramynda jogharyda atalghan basty baghyttar men aimaqtardy, halyqaralyq ómirdegi basty tendensiyalardy zert­teytin toptar boluy qajet. Ol toptar tek qana strategiyamen ghana emes, taktikalyq mәselelermen de ainalysuy tiyis. Mәselen, Euraziyalyq odaq turaly preziydent qol qoyghan kelisimder 2015 jyly kýshine enedi delik. Nege biz osy bastan sol odaq qúramynda Resey sekildi alpa­uyttyng kólenkesinde qalmau ýshin basqa, ózimizge jaqyn әleuetti eldermen kelissóz jýrgizip, sol odaq qataryna tartpaymyz? Mәselen, Týrkiya siyaqty alyp aghayyndy... Búdan basqa da amaldardy qarastyrugha bolady ghoy.

Bir nәrseni úghynatyn kez keldi: elding syrtqy sayasatynyng negizi qalanghan tústa jan-jaqqa qarap, belgili bir dәrejede kóniljyqpastyq oryn alghany ras. Endigi jerde, jaghday basqa. Álem ózgerdi. Jahandanu búrynghy syrtqy sayasy stereo­tipterdi, qasang qaghidalardy joqqa shygharyp, dýniyejýzilik qauymdastyq aldyna janasha talaptar qoyyp jatyr. Sol prosesterden Qazaqstan tys qalmauy tiyis.

Taghy bir manyzdy mәsele. Batpandap engen nәrse mysqaldap shyghady. Keshegi KSRO-nyng túsynda qalyptasqan kadrlar bolghandyqtan ba, әiteuir, bizding keybir basshylar әli de Resey aldynda eshbir sebepsiz jaltaq, kez kelgen nәrse ýshin aqtalyp jatqan synay tanytudan talmay keledi. Sol postimperiyalyq sindromnan da qútylu qajet. Áytpese tipti úyat.

Eng bastysy - kez kelgen halyqaralyq kelisimshartqa osy ghylymy ortalyqtyng talqysynan ótkizilip, tek qana Parlament qoldaghannan keyin ghana preziydent ne SIM basshysy qol qoiyy shart.

Sonda ghana biz syrtqy sayasattaghy subektivizm men voluntarizmnen qútylamyz, әri memleketting týpkilikti últtyq mýddesin saqtap qala alamyz. Bir sózben aitsaq, Tәuelsizdik biylikting syrtqy sayasatyna emes, kerisinshe, syrtqy sayasat Tәuel­sizdikke qyzmet etui tiyis.

«Jas Alash» gazeti