Júma, 26 Sәuir 2024
Súhbat 2105 5 pikir 23 Qarasha, 2022 saghat 12:45

Erlan Asqarbekov. Ýzdik romangha ómir boyy tóleymiz

Byltyrghy jyly әdeby ómirimizdegi eleuli uaqighalardyng biri – Mecenat.kz újymy úiymdastyrghan roman bәigesi boldy. Búnday alaman bәige әlemde Koroli Ludovik 14 kaytys bolghan 1715 jyldan beri bolmaghan edi. Ásirese, konkursqa tigilgen jýlde qory airyqsha. Baby kelip, baghy janghan qalamger ómirining sonyna deyin ay sayyn 500 AQSh dollaryn alyp otyrady. Búl degening bizding eldegi kishigirim sheneunikting bir ailyq jalaqysyna barabar soma. Búnday jobany әdebiyetimiz ýshin jasalghan qamqorlyq, joba jetekshilerining mәrttigi, azamattyghy demey kóriniz!? Ótken jyly búl bәigeden belgili jurnalist, jazushy Sharhan Qazyghúldyng «Kýlpet» romany top jardy. Atalghan qarjyny alyp qalamgerding qanjyghasy maylandy. Roman bes myng danamen «Arna-B» baspasynan jaryq kórdi. Qazirgi tanda orys tiline audarylu ýstinde. Biyl atalmysh roman bәigesining ekinshi kezeni jalghasyn tauyp jatyr. Osy orayda syilyqtyng negizin qalaushy Erlan Asqarbekov aghamyzben az-kem әngime órbitken edik.

- Qadyrly Erlan agha, roman bәigesi degen de HH ghasyrdyng basyndaghy Esenqúl qajy jariyalaghan bayqau eske oralady. Sonyng nәtiyjesinde Súltanmahmút Torayghyrdyng «Qamar súlu», Tayyr Jomartbaydyng «Qyz kórelik» syndy tamasha tuyndylary ómirge kelip, qazaq әdebiyetindegi roman janrynyng bastaluyna, damuyna eleuli ýles qosqan edi. Sizder qolgha alghan «Mecenat.kz» roman bәigesi qazirgi zaman qazaq әdebiyeti ýshin, sonyng ishinde roman syndy kýrdeli janrynyng damuyna ýlken serpin berip otyr. Sizderge búl iydeya qalay keldi? Jýzege asu barysynda qanday qiyndyqtar boldy? Aldarynyzgha qanday maqsat, mýdde qoydynyzdar?

- 1996 jyly 22 jasymda men aqyn retinde Respublikalyq baykaudyng jenimpazy atandym. B. Qanapiyanov pen Múrat Áuezov syndy naghyz  jazushylardy kórdim. Sonymen qatar dauys beru jәne marapattau rәsimining kuәgeri boldym. Ol jerde qazaq tildi talantty aqynmen dos bolyp, «Ala qoydy bóle qyrqyp» jatqan zamanda,  «shala qazaqtar» men «naghyz qazaqtardyn» tatu dos bola alatynyna kózim jetti. Búl jerdegi eng basty mәsele eki qazaqtyng tanymynda bolatyn. Ar men úyat, adamgershilik, ónerge degen adal kózqaras bolghanda ghana dostyqtyng jalauy qashanda jelbirep túratynynyng anyq dәleli edi búl.

2000 jyly art menedjment kurstaryn bitirip, aghylshyn elshiligining mәdeniyet bólimi – Britandyq keneste júmys atqardym. Biz sol jyldary aghylshyn mәdeniyetin jarnamalaytyn kóptegen jobalar úiymdastyrdyq. Sol kezden beri meni qazaq tilining jәne mәdeniyetinin, әdebiyetining damu jolyndaghy qiyndyqtar qatty alandatatyn. Tyghyryqtan shyghudyng joldaryn ýnemi oilastyryp jýrdim. Mysaly, sol jerde qyzmet atqaryp jýrip, әlemdik әdebiyette aldynghy qatarda túratyn Britaniyada, jylyna 300 – 400 roman, al Reseyde 80 roman jaryqqa shyghatynyn bildim. Al 2 million túrghyny bar kishkentay ghana Sloveniyanyng ózinde jyl sayyn 80 roman jazylyp, oqyrmangha jol tartyp jatatyn. Mine osynday elderding jankeshtiligi ózderining әdebiyeti men tiline degen sheksiz qúrmetining belgisi edi.

Bizge keletin bolsaq, Egemendik alghan alghashqy ótpeli kezenderde jylyna ne bәri sausaqpen sanarlyq romandar ghana jaryq kórip jatty. Onyng ózi kitap sýier oqyrmannyng qolyna jete bermeytin. Kerek deseng ol shygharmalardyng barlyghy derliktey qazaq tildi kitaptar emes edi.

Men qazaqstandyq jazushylar әlemge tanylu jaghynan, bizding klassikalyq muzykanttardy, reperlardy, Dimashty, boksshylarymyzdy, shahmatshy qyzdarymyzdy, kinorejisserlerimizdi kuyp jetedi degen ýmitimdi eshuaqytta joghaltqan emespin. Sosyn da, әlemning eng myqty baspagerleri qazaq romanisterining artynan jýgiruge әbdden layyq ekenine esh kýmәn keltirmeytinmin. Alayda bir mәsele bar: anyz bolu ýshin – anyzgha say bolu kerek. Golovkin ózin ayasa, onyng aty Mayqúdyqta da shyqpas edi. Eger Serik Aprymov ssenariyding alghashqy núsqasyn jazugha monah ispetti den qoymasa, ony әlemdegi barlyq kino mamandary bile bermes edi. Jana dybys izdegen Skriptonit pen Imanbek júmys ýstinde shamyrqanyp 10-20 pernetaqtany syndyrmasa, olardyng esimin tipti tuystary da úmytyp keter edi. Marat Beysenghaliyev virtuozdyq oiynmen 4 jyl boyy kýnine 16 saghat demalyssyz, merekesiz ainalyspasa, ózi kitabynda әzildegendey, qazir kólik satumen ainalysar edi. Basymyzdan ótip jatqan osy qiyndyqtar, bizding qanshalyqty kýresker úldar tәrbiyelegenimizdi kórsetedi. Olardyng búl erligi әrdayym jigerimizdi janyp otyrady. Bizde ýlgi alarlyq qaharman azamattar jetkilikti.

Osy jobany iske asyru barysynda, biz barlyq qalamgerlerding syilyq turaly habardar boluyna bar kýshimizdi saldyq. 3 ay boyy «Qazaqstan» últtyq telearnasynda, keshki uaqytta joba turaly beynebayan kórsetildi. Onyng eng tanymal telearna ekenin barsha halyq biledi. «Amanat» partiyasy men «Atameken» QR Últtyq kәsipkerlik palatasy da miliondaghan halyqqa jobamyz turaly ýzdiksiz aqparat berip otyrdy. Mәdeniyet ministri 7 mynnan astam mәdeniyet mekemelerine bizding bayqaudy zerdeleudi, oqyrman men qalamgerlerge tolyqqandy aqparat berudi qadaghalady. Sondyqtan da, búl alaman bәigeden eshkimning de habarsyz qaluy mýmkin emes dep oilaymyn.

Roman bәigesining birinshi kezeninde 67 qoljazba kelip týsti. Kәsiby synshylardyng saraptauymen, osylardyng arasyndaghy 11 romannyng kórkemdik sapasy asa joghary dengeyde jazylghan dep baghalandy. Sol mamandar bizge osy jobanyng arqasynda qazaq jәne orys tilinde 6-7 myqty roman jazylghanyn aityp quanysty. Búl bir jaghynan jetistik bolsa, ekinshi jaghynan kәsiby qalamgerlerding basym bóligining bayqaugha qatyspaghanyn anghartady. Shamamen oghan ne týrtki bolghanyn da biletin siyaqtymyz. Birinshiden, jazushylar syilyqtyng shyn mәninde jýzege asatynyna asa senimdi bolmaghan siyaqty, ekinshiden, әdil bolatynyna kýmәndanghan boluy kerek. Bireuler 2022 jyldyng qyrkýiek aiynda bizding jenimpaz ay sayynghy syiaqysyn almaghan degen qaueset shyghardy. Kelesi kýni tanerteng jenimpazymyzgha dәlel retinde, týbirtekteri bar viydeo materiyal kórsetuge tura keldi. Osynday da ayaqtan shalular bolyp túratyny zandy qúbylys. Eng bastysy biz barsha qalamgerlerding senimine ie boldyq.

Ayta keterligi, jazushylar odaghynyng basshylyghy, basqa da shygharmashylyq úiymdar jobamyzdy qúptap, jan-jaqty qoldady. Taghy bir mәsele sayt júmysynyng mashaqaty boldy. Sayt jasaudyng kýrdeliligin jete baghalamaghanym ýshin әli de úyalamyn. Soghan qaramastan saytymyz oqyrman bergen dauysty tura, anyq sanau mindetin layyqty atqardy. Bayqaugha qatysushylar turaly taghy eki mәseleni aita ketken jón. Short-listke enbegenderding basym kópshiligi jaqsy sujetterge qúralghan tartymdy shygharmalar bere alghan. Biraq olar әdeby kurstargha barmaghany anyq jәne roman jazudy mekteptegi kólemdi esse jazumen para-par dep te oilayghan sekildi. Ayta keterlik jayt, qatysushylardyng kópshiligi dayyn qoljazbalardy qayta qarap, tolyqtyryp, jetildirmey joldaghan. Men súhbattarda, jazushylarmen kezdesulerde «Voskresenie» romanynyng alghashqy 2 betin 180 ret qayta jazghan L.Tolstoy men «Qosh bol, maydan!» romanynyng songhy tarauyn 47 ret qayta jazghan E.Hemingueydi ýnemi mysalgha keltirip otyrdym. Álemdik dengeydegi kәsiby qalamger men qatardaghy jazushynyng aiyrmashylyghy mine osynday enbek jolynan kórinedi.

Osy orayda aita ketetin taghy bir sóz, bizding alghashqy jenimpazymyz Sharhan Qazyghúl óz romanyn 5 ret, al airyqsha manyzgha ie 2 bólimin 20 retten astam qayta jazyp shyqqan. Qalghan jenimpazdar da óz shygharmalaryn kemi 2-3 retten qayta qaraghanyn aityp otyr. Mine búl shygharmashylyq prosesting qanshalyqty qiyn dengeyde jýretinin anyq kórsetedi.

Jobanyng negizgi maqsaty – әdebiyetimizdi kәsibiylendiru. Kәsiby shyndalghan qalamgerlerge jol ashu. Biz әdebiyettegi eng auyr roman janryn alyp, alaman bәige úiymdastyryp, eng layyqty shygharmagha jýlde beremiz. Búl jay ghana 500 dollar turaly emes, búl bizding mәdeniyetimizde jana gauhar tastar galaktikasyn qúraytyn әr jyldardaghy jenimpazdargha degen ýlken qúrmet. Áriyne, olardyng kino men teatrgha, tipti poeziyagha tiygizer әseri zor.

Jenimpazdar ay sayyn syiaqylaryn alady. Áriyne, shygharmashylyq jolyn alansyz jalghastyru ýshin, qarjylyq jaqtan qysym kórmeu kezkelgen qalamgerding basty armany. Biraq ol ýshin Tolstoy men Heminguey siyaqty enbek ete alu kerek. Dýniyejýzilik kitap naryghyn baghyndyru ýshin, aldymen óz halqynyng qúrmetine ie bolu lәzim. Qazirgi qazaqstandyq romandar 500-1000 danamen ghana shyghady, biz bolashaqta búl tirajdy 100 myng danagha deyin kóteruge bolatyn mýmkindikti kórip otyrmyz. Bizding ziyaly qauymnyng arasynda osynday kemeldengen qalamgerler bar dep esepteymiz jәne olargha ýlken senim artamyz.

- Sizder úiymdastyryp otyrghan roman bәigesining jýlde qory airyqsha. Jýldege layyqty qalamger ómirining sonyna deyin 500 dollar qarjy alyp otyrady. Kitaptary mol tirajben taraydy. Qazirgi qaltaly azamattar ózderine payda әkeletin joba bolmasa investisiya sala bermeydi. Qarjy kózin qalay tauyp, demeushilerdi qalay úiymdastyryp otyrsyzdar?

- Men búl jobany 2003 jyldardan bastap oilastyra bastadym. Sol jyldary birneshe tanymal qazaq oligarhtaryna úsynys jasadym, jәne jyl sayyn olarmen kezdesip, sóilesip qoldau bildiruin kýttim. Sol jyldar ishinde bas-ayaghy onnan asa óte qaltaly azamattargha úsynys aitumen boldym. Olardyng kóbi kezdesuden bas tartty, keybiri tipti mening jobamdy kýlki qyldy. Shyghar jol tappay qysylghanda elimizding birinshi, ekinshi preziydentterine úsynys jasaudy da oiladym, biraq onyng sәti týspedi.

Bir kýni dәm tartyp Timur Turlovpen tanystym. Ekeuara jaqyn әngimelesip jýrdik. Besinshi ret kezdesken әngime ýstinde oghan osy joba turaly oiymdy ashyp aittym. Ol keyinnen bizding elding azamattyghyn alghany barshanyzgha mәlim. Men ol kisige ózim dayyndaghan bes jobany kórsettim. Onyng tórteui mýldem óner turaly emes, tek jeke kәsibimizge baylanysty edi. Al besinshi jobagha ómir boyy aqsha júmsaytynymyzdy, sonymen qatar búl jobany múragerlikke qaltyru mýmkindigin de qarastyrghanymdy aittym. Ekeumiz búl jobany keninen talqyladyq. Búl joba Timur Ruslanúlynyng kompaniyasyna eshqanday jarnama jasap bermeydi jәne qosymsha qarjylyq tabys әkelmesi de anyq. Timur Ruslanúlyna týsetin bar payda, ózi kóship kelgen elding mәdeniyeti men әdebiyetin kóteru. Jәne onyng joghary sapada orynday alatynyn halyqqa da, biylikke de dәleldep kórsetu edi.

Eng qyzyghy, atalmysh jobanyng birinshi baspasóz konferensiyasyna bir ay mólsherinde uaqyt qalghanda, Timur Ruslanúly meni taghy da tang qaldyrdy. Timur búl jobada biz elding nazaryn ózimizge jәne ózimizding kәsibimizge emes, qayta jazushylargha audaruymyz kerek degen úsynys bildirip, ózining atyn atamaudy aityp, konferensiyagha qatyspady. Tek eki ay ótkesin ghana joba turaly ózining әleumettik jelidegi paraqshasynda jazdy. Osy orayda, Timur Ruslanúlynyng azamattyghy men últ ruhaniyatyna degen janashyrlyghy ýshin alghysymdy bildirgim keledi.

- Endigi bir súraq roman bәigesine týsken shygharmalardy baghalau turaly. Ótken jyly Sharhan Qazyghúl «Kýlpet» romanymen mәrege jetkende, әleumettik jelide azdaghan qarsy pikirler aityldy. Ondaghy basty týitkil dauys beru arqyly ýzdik tuyndyny tandap alu tym әdiletti bolmaydy degen dәiekke sýiendi. Óitkeni kimning tanys-bilisi, aralasatyn ortasyny, auditoriyasy keng bolsa sol kóp dauys jiyady da, shyn mәnindegi sapaly shygharmalar tasada qalyp qalady degen pikirler aityldy. Bizding oiymyzsha búl oryndy pikir siyaqty. Dauys bergen oqyrmandardyng barshasy sol romandy oqyp, rizalyghynan dauys bere bermeytini anyq. Búl jerde jýzi tanys jazushygha bәribir býiregi búrylary sózsiz. Sondyqtan da romandy baghalaudyng jana kriyteriylerin qarastyru kerek siyaqty. Búghan ne deysiz? Ýzdik tuyndylardy myqty, әdil, kәsiby jazushylar men synshylardan qúralghan komissiya arqyly anyqtaugha mýmkindik bar ma? Joq әlde ol da әdiletti sheshim shygharugha qauqarsyz ba?

- Men búl jerde әdilqazylargha emes, әdil jәne taza proseduragha senemin. Eng әdil synshylardan qúralghan komissiya birishi nemese ekinshi jyly-aq tanys adamdaryn qoldap, jenúshymen jalghasqan jemqorlyqpen ainalyspauyna kim kepildik bere alady? Óitkeni, jiyrma jastaghy avtor ýshin ómirining sonyna deyin 400 000 dollar alu mýmkindigi bar ekenin úmytpau kerek. Birinshi mausymda biz oqyrmandar bergen dauystyng dúrys sanalmauynyng ýsh týrli sebebin anyqtadyq. Sonymen shúghyl úiymdasyp, sol qatelikterding barlyghyn jóndedik. Búl, mening jemqorlyqty qanshalyqty jek kóretinimdi jaqsy biletin, eski dostarymnan basqalary ýshin kýtpegen jaghday boldy. Men ýshin marapattyng bedeldi boluy, jenimpazdardyng kóp dauysty adaldyqpen jinauy óte manyzdy. Ol ýshin biz birinshi jәne ekinshi oryngha dauys bergen oqyrmandardyng barlyghyna telefon soghyp, birinshi mausymdaghyday viydeogha týsiremiz. Áleumettanu ghylymynda aitylatynday, biz nәtiyje bere alatyn tújyrymdy jauaptardy jinadyq. Sonyng negizinde naqty, әdil berilgen dauystar qabyldanyp otyrdy. Bizding payymymyzsha qazylardyng eshbiri shynayy, sapaly oqyrmandarday zandy kýshke ie bola almaydy.

Al jazushylardyng tuystary men jaqyndaryna keletin bolsa-aq, ol barlyq qalamgerler de bar ortaq jaghday. Eng bastysy olar azshylyq dauysqa ghana ie bolatynyn úmytpauymyz kerek. Búl boljamdy joqqa shygharu ýshin aita keteyik, birinshi kezenning jenimpazy Qyzylorda oblysynan shyqqan qalamger, al oghan dauys bergenderding geografiyasyna qarasaq, kópshiligi Almaty, Astana jәne basqa da oblystardan dauys bergenin bilu qiyn emes. Eger siz óz iydeyanyzgha say jana mehanikasy bar bayqaudy qalasanyz, ózinizding mehanikanyzdy jasap, qarajat kózin tauyp úiymdastyruynyzgha bolady. Al biz mecenat.kz komandasy elimizding damuy ýshin, mәdeniyetimizding gýldenui ýshin basqa sayystarmen quana bәsekege týsuge әzirmiz. Aytpaqshy, osy joba bastalghaly beri elimizdegi әdeby bayqaular arasynda tyng serpin jýrip jatqanyn kórip otyrmyz. Búl biz ýshin airyqsha quanarlyq jayt. Búl bizding de bir maqsatymyzdyng oryndalghanynyng kórinisi.

- Biylghy «Mesenat» roman bәigesine shetelde túratyn qandastarymyzda qatysa alatyny turaly janalyqtarynyzdy oqydym. Búl óte tamasha qúptarlyq is. «Mesenattyn» kókjiyegi keny bergeni qúba qúp. Alda taghy qanday josparlarynyz bar?

-Men 2003 jyldan beri, sheteldegi qazaq diasporalary turaly, olardyng әdebiyeti men mәdeniyeti turaly ýnemi oilanyp kelemin. Olargha qolymnan kelgenshe qoldau bildirgim keledi. Biz birinshi baspasóz mәslihatynda, jobanyng ekinshi kezeninen bastap, sheteldegi qandastarymyzben birge júmys isteytinimiz turaly aityp, uәde berdik. Bizding qandastarymyz әlemning on shaqty eline shoghyrlana qonystanghan, ondaghy jazushylardy osy jobagha tartu bir jyl emes, birneshe jyldardy qamtityn júmys ekeni anyq. Biz búl baghyttaghy júmysymyzdy jalghastyra beremiz. Jәne sheteldegi qandas qalamgerlerdi roman bәigesine atsalysugha shaqyramyz.

Qazirgi tanda biz bas jýldeden basqa, short-listqa engen qalamgerlerdi jazushylarmen, kinoproduserlermen tanystyru baghytynda júmys jýrgizip jatyrmyz. Búl qalamgerler ýshin jenimpaz bolyp qana qoymay, tipti jobamyzgha jetekshilik etu ýshin de kerek tәsil dep baghalaymyn. Roman bәigesine qatysqan qalamgerlerge qabyletin ondan ary shynday týsu ýshin, kәsiby sheberlerden sabaq alugha qajetti qosymsha demeushiler izdep jatyrmyz. Búl da ýlkendi-kishili jazushylarymyz ýshin tamasha mýmkindik bolary sózsiz.

Osy orayda otandyq qalamgerlerding búl jobagha degen kózqarasynyng ózgergeni turaly aitqym keledi. Biz bәigening әdil ótui ýshin jobanyng tehnikalyq túrghydaghy qorghanys sharalaryn búdan da kýsheyte týsetin bolamyz. Sonday-aq Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen kóptegen talantty avtorlardyng bizdi estip, óz romandaryn qayta qarap, kórkemdik sapasyn jogharlatyp jatqanyn estidik. Búl biz ýshin asa quanyshty jaghday.

Bir nәrse anyq: biz baspa nemese әdeby agent emespiz, bolmaymyz da. Biz ýshin barlyq kýsh-jigerdi bayqaudyng ózine shoghyrlandyru óte manyzdy.

- Qazir jastar arasynda roman jazu ýderisi birshama qarqyn alyp keledi. Otyzgha endi jetken jas qalamgerlerding keybiri birneshe romannyng avtory atanyp ýlgerdi. Olardyng shygharmashylyq mýmkindikterin eskere otyryp, qyryq ne otyz bes jasqa deyingi jas qalamgerlerding shygharmasyn bólek saraptap, baghalau jýrgizse, olargha taghayyndalatyn jýlde qoryn da basqasha qarastyrylsa degen oy keledi. Búl jas prozikterdi yntalandyra týser edi. Sizder búghan qalay qarar edinizder?

- Jazushylar men jobagha qatysushylar jastar nominasiyasyn da, piesalar, әngimeler, ólender bayqauyn da qosudy súrady. Biraq býkil Qazaqstandy, býkil әlemdi jaulap alatyn birneshe avtorlar shyqqansha, bizding nazarymyz әzirshe osy roman bәigesinde bolatynyn aitqym keledi.

Súhbattasqan Úmtyl Zaryqqan

Abai.kz

5 pikir