Beysenbi, 16 Mamyr 2024
Janalyqtar 2184 0 pikir 12 Aqpan, 2013 saghat 11:47

Kedendik odaq – eldegi kedeylerding sanyn kóbeytude

2010 jylghy shilde aiyna deyin de qazaqstandyqtar qymbatshylyqtyng qylbúrauynan bosay almaghan-dy. Elimiz Kedendik odaqqa mýshe bolyp kirgen son, tútynu tauarlarynyng baghasy әrmen qaray sharyqtay jóneldi. Ýsh memleketting ekonomikasyn biriktirgen Kedendik odaq bizdegi qymbatshylyqqa "dem bere" týsti.

Birynghay Kedendik kenistik 170 million halqy bar, IJÓ-ning jiyntyq kólemi 2 trillion dollargha say keletin, óndiristik ónimderding jalpy kólemi 600 milliard dollardy qúraytyn ýsh el arasynda qúryldy. Biraq sonyng 90 payyzy (halqynyng sanynan bastap, óndiretin ónim jәne IJÓ-ning kólemi) Reseyge tәueldi ekenin aityp otyrghan eshkim joq. Desek te, birqatar qolda bar derekterge sýienip, 2010-11 jyldar arasyndaghy elimizdegi ishki bagha narqynyng kórsetkishin saralap kórsek.

2010 jylghy shilde aiyna deyin de qazaqstandyqtar qymbatshylyqtyng qylbúrauynan bosay almaghan-dy. Elimiz Kedendik odaqqa mýshe bolyp kirgen son, tútynu tauarlarynyng baghasy әrmen qaray sharyqtay jóneldi. Ýsh memleketting ekonomikasyn biriktirgen Kedendik odaq bizdegi qymbatshylyqqa "dem bere" týsti.

Birynghay Kedendik kenistik 170 million halqy bar, IJÓ-ning jiyntyq kólemi 2 trillion dollargha say keletin, óndiristik ónimderding jalpy kólemi 600 milliard dollardy qúraytyn ýsh el arasynda qúryldy. Biraq sonyng 90 payyzy (halqynyng sanynan bastap, óndiretin ónim jәne IJÓ-ning kólemi) Reseyge tәueldi ekenin aityp otyrghan eshkim joq. Desek te, birqatar qolda bar derekterge sýienip, 2010-11 jyldar arasyndaghy elimizdegi ishki bagha narqynyng kórsetkishin saralap kórsek.

Kedendik odaq ayasynda ә degennen kórshilerimizben aradaghy 39 kedendik beket jabyldy. Ortadaghy týsimderding 90 payyzdayy Resey eline búiyryp, qalghan 10 payyzyn qazaq pen Belarusi eli mise tútty. Kenes ókime­ti kezindegi 94 payyz tauar ónimin Mәskeuge berip otyrghan keyipi­miz­ge qayta týstik. Kәsibinen aiyrylyp, júmyssyz qalghandardyng qatary artty. Kedendik odaqqa mýshe bolyp kirgeli bir jyldyng ishinde azyq-týliktin, adamgha qajetti ónimder­din, әsirese et pen jemis-jiydekting baghasy sharyqtap ketpese de, bir­tindep qaltagha salmaq sala bastady. Odaqtyng qúrylghanyna bir jyl óter-ótpes aralyqta siyr etining baghasy 30,4 payyzgha kóte­rilipti. Búdan basqa qoy eti - 27,9, jylqy eti - 20,5, jarma - 20,8 payyzgha "sekirgen". Sonymen birge, Keden odaghy qúrylmay túrghan kezde, kedendik tarifting ortasha kólemi 6,2 payyzdy qúrasa, al 2010 jyly 10,6 payyzgha, yaghny eki esege kóte­rilgen. Elimizding budjetin qúraytyn qarjynyng 36 payyzy kedendik baj salyghynan keledi eken. Sondyqtan Keden odaghyna kirgennen keyin bizding budjeti­miz 70 milliard tenge týsimnen aiyrylghan. Qytaydan keletin búiym men azyq-týlik baghasy 15-20 payyzgha, keybiri 100 payyz­gha deyin qymbattady. Resey men Belarusi arasyndaghy shekara ashyl­ghanymen, ózge elder ýshin baj salyghy kóbeytilgen. Sonday-aq, Reseyde sheteldik kólikterge salynatyn baj salyghy tym joghary, bizdi­kinen ýsh ese qymbat bol­ghandyqtan, bizge Europa, Japoniyadan әkeli­netin kólikterding baghasy ýsh esege qymbattady. Osydan keyin Resey odaqty algha tartyp, sheteldik kólik­ting ornyna ózderining otandyq kólik­terin tyqpalauyn bas­tady.

Basqasyn aitpaghanda, as túzynyng qymbattauy - odaqtyng orgha jyghatynyn anyq kórsetti. Qazaqstan jylyna shamamen 426 myng tonna túz, onyng ishinde 60-65 myng tonna as túzyn óndi­redi. Ókinishke qaray, yodtalghan sapaly túz bizge Resey men Belarusiten kele­di. Túz óndirumen ainalysatyn elimizdegi 40-tan astam kәsiporyn Keden odaghyna engeninen bastap tyghyryqqa tireldi. Eger túz ýsh myng shaqyrym jerden artyq jerge jetkiziletin bolsa, onyng tasymaldau baghasy 50 payyzgha azayady. Osy jenil­dikterding boluyna baylanysty Resey túzy otandyq túzdan 30 payyzgha arzangha týsken. Al bizde kerisinshe, elektr quatyn 20 payyzgha, al temir jol tasymalyn 18 payyzgha qymbattatyp, jaghdayy mýshkil kәsipkerlerdi onan әrmen púshayman kýige týsirgen Kedendik odaqtyng sayasy qadamy alshanday týsti.

Qazaqstanda janar-jagharmaydyng baghasy әr mausymda qúbylyp, qymbattau­men keledi. Eger, janarmay 10 payyzgha qymbattasa, kez kelgen tauar tiyisin­she 20 payyzgha kóterilip, "ekeuara jarys" kýni býgin­ge deyin jalghasuda. Keden­dik salyqtyng 92 payyzy Reseyding tarifterine ne­giz­deldi. Qalghan 8 payyzy ghana Qazaqstan men Bela­rusiting ýle­sine qaldy.

Keden odaghy kýshine engen 1 shildede astyqty Ar­qada kýn ysyp, qazaqtyng baghaly qatty sortty bidayy pisip, jetile bastady. Sol jylghy kóktemgi egisin ekonomikalyq túrghyda derbes el bolyp ótkizgen Qazaqstan egin oraghyn Keden odaghynyng mýshesi esebinde rekordtyq kórsetkishpen ayaqtady. Desek te, sol jyly da, odan keyin de Qazaqstandaghy nan jәne ún ónimderi bir tengege de arzandaghan emes. Kerisinshe, әli kýnge nan baghasynyng qymbat ekendigi belgili. Áytse de, qymbatshylyqtyng qúrsauy eng aldymen qazaq elin qysyp, qinay týsude. Qazaqstandaghy key­bir azyq-týlik tauarlarynyng qúny Reseyden de qymbat. Mәselen, 2010 jyldyng mausym aiynan 2011 jyldyng mausymyna deyin Qazaqstandaghy inflyasiya dengeyi 8,1 payyz bolypty. Azyq-týlik tauarlarynyng baghasy osy aralyqta 11,6 payyzgha, azyq-týliktik emes tauarlar narqy 5 payyzgha, tólemaqylar 6,1 payyzgha ósken. Al Reseydegi dәl osy kezen­degi inflyasiya ólshemi 9,3 payyz dep eseptelgen. Atal­mysh tauarlar men qyzmet týrlerining payyzdyq ósimi tiyisinshe 12,6 jәne 8,3 payyz bolghan. 2011 jyldyng mausym aiyna deyingi azyq-týlikting bir kelige nemese bir litrge shaqqandaghy qú­nyn dollar baghamymen salystyryp kórelik. Atap ait­qanda, dәl osy kezeng ishin­de Qazaqstandaghy qoy eti - 8,15, al Reseyde - 8, siyr eti tiyisinshe - 8,2 jәne 7,7, balyq tiyisinshe - 6,6 jәne 2,95, qazaqtyng basty taghamdarynyng biri shay tiyisinshe - 22 jәne 13,18 dollargha baghalanghan. Yaghni, kýndelikti as ýy mәzirine enetin azyq-týlikting tórt týrinen basqasynyng qúny Qazaqstanda Reseydegiden әldeqayda joghary. Sonymen qatar, Reseyding memlekettik statistika qyzmeti bergen derekterine qaraghanda, 2010 jyly Reseyde 18,5 million adam túrmysy tómen dep eseptelipti. Búl jalpy halyqtyng 13,1 payyzy. Kórshi eldegi bir adamgha shaqqandaghy aqshalay kiris 18552,6 rubli, yaghny 685 dollargha ten. Ortasha zeynet­aqy kólemi - 7476 rubli, yaghny 246 dollar. 2011 jyldyng birinshi toqsanyna qa­ray tirshilik minimumy 673 rubli, yaghny 227 dollar bolypty. Al sol kezde Qa­zaqstan halqynyng 6,5 payyzy, yaghny 1,05 million adam tirshilik minimumynan tómen dengeyde ómir sýrgen. 2010 jyly túrghyndardyng bir ailyq nominaldy aqsha kirisi 40 473 tengemen baghamdaldy. Jyl ayaghynda zeynet­aqy mólsheri 21,238 tenge, yaghny dollargha shaqsaq, 275 jәne 144 dollardan kelgen. Al 2011 jyldyng birinshi toqsanyndaghy tirshilik minimumy 15 609, yaghny 105 dollardy qúrapty. 2010 jyly resey­likter tabysynyng 55 payyzyn tauar satyp alugha, 15 payyzyn týrli qyzmettik tólemderge, 10 payyzyn mindetti tólemderge júm­saydy eken. Sonday-aq, orystar tabystarynyng 14,7 payyzyn saqtap, 3,7 payyzyn valuta satyp alugha júmsaydy. Qoldarynda qa­latyn aqsha nominaly - 1,8 payyz. Al Qazaqstan túr­ghyn­darynyng qarjy­lyq ahualy qanday edi? Osy kezende qazaqstandyqtar tabysynyng 69 payyzyn tauar satyp alugha, 25 payyzyn qyzmettik tólemder jasaugha, 0,1 payyzyn týrli salyqtar tóleuge, 5,9 payyzyn basqa tólemderge júmsapty.

Qoryta aitqanda, Re­sey­ding mýddesine qúrylghan Kedendik odaq qazaqty jarylqamaq túrmaq, barynan aiyrugha baghyttalghany anyq. 16 million halqy bar Qazaqstanda qazirgi kedeyshilik dengeyi 60 payyzdan asty. Eger osylay kete bersek, aldaghy 2-3 jylda halqymyz ashtyqtan, joq-jitikten qy­ryla bastamasyna kim ke­pil?

Meruert HUSAINOVA

«Jas Alash» gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2066
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2495
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2104
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1608