Júma, 26 Sәuir 2024
Sanlaq 2528 0 pikir 15 Qarasha, 2022 saghat 13:39

Úly janalyqtar uaqyty

Basy: Oydan toygha deyin

Jalghasy: Túnghyshtyng qyzyghy men qiyndyghy

Jalghasy: Sayasattyng salqyny: II chempionat. 1934 jyl. Italiya

Jalghasy: Possonyng qaytalanbas qoltanbasy

Jalghasy: Tútas últty qayghyrtqan gol

Jalghasy: Alipi etegindegi aula futboly


VI ChEMPIONAT. 1958 JYL. ShVESIYa

Chempion – Braziliya
Kýmis jýldeger – Shvesiya
Qola jýldeger – Fransiya


«NE OINAYMYN, NE ELGE QAYTAMYN!»

1958 jylghy әlemdik dop dodasyn mamandar erekshe baghalaydy. Onyng sebebi: búl, birinshiden, shyn mәninde futbol taktikasyna tónkeris әkelgen turnir boldy, ekinshiden, oiyndardyng mazmúndylyghy jaghynan búghan deyingi chempionattardyng bәrinen de asyp týsti.

50-jyldardyng ayaghyna deyin әlemning ýzdik komandalary negizinen 3 qorghaushy – 2 jartylay qorghaushy – 5 shabuylshy, yaghny «dubli-ve» taktikalyq jýiesimen oinap keldi. Al Braziliya qúramasy 1958 jylghy dop dodasynyng alghashqy oiynynan bastap-aq alangha 4-2-4 jýiesimen shyghyp, qarsylastaryn da, mamandardy da tang qaldyrdy (ras, arghy-bergi futbol tarihynyng aituly bilgirleri osy jýiege úqsas taktikalyq ornalasudy әlemdik dodada alghash 1954 jyly vengrler qoldanyp edi deydi, degenmen atalmysh shemany tútasymen joghary dengeyde mengergen túnghysh komandanyng Braziliya ekenine olar da kelisedi). Qaqpada Jilmar túrdy, ortada búrynghyday jalghyz emes, eki birdey qorghaushy ornalasty (Belliny men Orlando), ol ekeui tyldy berik ústaghandyqtan qos qaptaldaghy qorghaushylar (De Sordy men Nilton Santos) shabuylgha jiyi-jii aralasyp jýrdi. Artqy shep qimylynyng әldeqayda shiraghanyn búryn ózderi qansha kóp gol soqsa, soghan jeteqabyl dop jiberip alatyn komandanyng jartylay finalgha deyin qaqpa qúlpyn berik ústauynan bayqaugha bolady. Alang ortasyn Didy men Zito biylep-tóstedi, al shabuyl shebine bas bapker Viysente Feola әuelgi eki oiyngha Joel, Altafini, Dida jәne Zagallony qoydy.

Braziliyalyq maman qúramda tenbil dopty qalauynsha biyletetin sheber oiynshylar qansha kóp bolsa da, tas-týiin bop júmyla әreket etpegen komandanyng alysqa bara almaytynyn úqty. Sol sebepti de, ol tehnikasy ghalamat, biraq úiymdasa әreket etui kemshin soghyp jatatyn talay talantty futbolshymen qoshtasugha qinalghan joq. Bapkerge óz talantyn ózi qyzyqtap jýrip alatyn jonglerler emes, ózara qanattasyp oinaytyn auyzbirshiligi mol úiymshyl újym qajet edi.

Júldyz-oyynshylardyng jeke talantyna emes, bir jennen qol, bir jaghadan bas shyghara biletin úiymshyl oiyngha sýienu – zamannyng ózi talap ete bastaghan ózgeris-tin. Zertteushilerding pikirinshe, futbol ózining 30-jyldardyng sonyndaghy dengeyin tek 1958 jyly ghana qayta quyp jetti. Sebebi, súm soghystyng kesirinen nómiri birinshi sport týrining damuy birneshe jylgha toqtap, tipti toqyray bastaghan bolatyn. Yaghny braziliyalyq kәnigi jattyqtyrushynyng Shvesiyagha jeke sheberligi ghalamat talanttardy ghana ertpey, kerisinshe, bapker tapsyrmasyn alanda mýltiksiz atqaratyn, bolashaghynan ýlken ýmit kýttiretin jastardy tandauy komandanyng ghana emes, futbol ónerining de bolashaghyn aiqyndap berdi desek, qatelespespiz.

Solardyng biri – Edson Arrantes do Nasiymento, nemese qysqasha Pele degen esimmen tanymal futbol koroli edi. Ol әuelgi eki matchta qosalqy qúramda otyrdy. Angliyany úta almaghan son, ardager futbolshylardyng kenesine sýiengen Feola alghy sheptegi ýsh jigitti auystyryp, olardyng ornyna 17 jasar Peleni jәne Garrincha, Vava syndy sheberlerdi shyghardy. Key derekter boyynsha ony búl qadamgha Garrinchanyn: «Ne aldaghy oiynda meni alangha shygharasyz, ne elge qaytamyn!» – degen talaby da jetelegenge úqsaydy. Qalay bolghanda da, búl sheshim ózin jýz payyz aqtady: atalghan shabuylshylardyng myqty oiynynyng arqasynda braziliyalyqtar KSRO qúramasyn 2:0 esebimen tize býktirdi – eki goldy da ong qaptalda qalauynsha oinaq salghan Garrinchanyng pastaryn paydalanyp, Vava soqty.

YaShIN OSYLAY TANYLDY

Aytpaqshy, FIFA-gha 1946 jyly qabyldansa da, últtyq qúramany búghan deyingi eki әlem chempionatyna qatystyrugha jýregi daualamaghan kenes-orys sportynyng basshylary óz futbolshylary 1956 jylghy Olimpiadada altynnan alqa taqqan song ghana, «e, eshkimnen kem emes ekenbiz ghoy» degendey, dýniyejýzilik dodadan syrt qalmaugha bel baylady. KSRO komandasy irikteu synyna alghash qatysyp otyrghanyna qaramastan birden rekord jasady: 1957 jyldyng 15 tamyzynda Helisinkiyde Finlyandiya qúramasyn 10:0 (!) esebimen oisyrata útty. Syrt alanda! Álem chempionatynyng Europa aimaghyndaghy irikteu syndarynda búl kórsetkish tek 40 jyldan song ghana qaytalandy (Lihtenshteyn – Makedoniya – 1:11). Áytse de, Shvesiyagha beriler joldama ýshin tartysta orys futbolshylarynyng basty bәsekelesi finder emes, polyaktar edi. Óz alandarynda birin-biri jengen qarsylastar mәre syzyghyna birdey kórsetkishpen jetken son, beytarap alanda (Leypsigte) taghy bir kezdesu ótkizilip, 2:0 esebimen jengen orystar finaldyq turnirge shyqty.

KSRO qúramasy sheshushi syndaghy alghashqy qadamyn da sәtti bastady («D» toby). Braziliya, Angliya, Avstriya komandalarynyng tegeurinine tótep berip qana qoymay, top jaryp shyghu – ekining birining qolynan kele bermeytin erlik. Aghylshyndardy útugha da bolatyn edi, alayda 85-minutta tóreshi orys qúramasynyng qaqpasyna óte kýmәndi 11 metrlik belgiledi: qorghaushy Konstantin Kriyjevskiy aghylshyn shabuylshysy Djon Heynsti aiyp alanynyng syrtynda shalyp jyqqan bolatyn. Ádilin aitqanda, Angliya qúramasy da osal komanda emes-ti. Alayda olardy әlem chempionaty bastalardan ýsh ay búryn әue apatyna úshyraghan «Manchester Yunayted» klubynyng qasireti kýiretip ketti. Birneshe jetekshi oiynshylarynan aiyrylghan aghylshyndardyng toptan shygha almauy soghan da baylanysty edi.

Avstriyamen oiyn aiday әlemge Lev Yashindey qaqpashyny tanytty. Aldynghy kezdesude útylyp qalghan avstriyalyqtar búl oiyngha baryn salyp kirisken-di. Alayda orys qaqpashysy qarsylas baghyttaghan doptyng bәrin qabylansha qaqshydy. Tipti ekinshi taymda belgilengen penalitiydi de darytpady. Ras, songhy turda braziliyalyqtar Gavriil Kachalin jigitterining әbden silikpesin shyghardy-aq: әuelgi eki minuttyng ishinde Garrincha men Pele bir-birden qaqpa baghanasynyng beriktigin synap ýlgerdi! Aqyry 3-minutta Vava esep ashty. Odan keyin Yashin ózining әlemning ýzdik qaqpashysy ekenin dәleldeuge qayta kiristi. Nәtiyjede Vavadan taghy bir gol jiberip alghanymen, esepting iri bolmauyna osy Yashin eleuli enbek sinirdi.

Dop dodasy aldynda júrtshylyq Ontýstik Amerika komandalarynan Braziliyanyng emes, Argentinanyng mýmkindigin joghary baghalaghan edi. Óitkeni ol qatarynan eki ret qúrlyq kubogyn jenip alghan-dy: 1955 jylghy finalda Chiliydi (1:0), 1957 jyly Braziliyany (3:0) útqan argentinalyqtar rasynda da kýshti bolatyn. Ókinishke qaray, keyingi tabystan son, onyng ýzdik futbolshylaryn italiyan klubtary talap әketti. «Ókinishke qaray» degen sebebimiz, ol uaqytta sheteldik kәsipqoy klubtarmen shart jasasqan oiynshylardy federasiya últtyq qúramagha qayta shaqyrmaytyn. Maskio, Sivori, Grillo, Anhelillo sekildi júldyzdar sóitip qúramadan syrt qaldy. Shvesiyagha osylay ortasha qúrammen kelgen argentinalyqtar sonda da «A» tobynan ozyp shyghugha baryn saldy. Áytse de, olardyng shamasy tek Soltýstik Irlandiyany tize býktiruge ghana keldi. Esepti birinshi bolyp ashsa da, nemisterge ese jiberuge mәjbýr boldy, al Chehoslovakiyadan jegen tayaq (1:6) Argentinanyng әli kýnge eng iri útylysy sanalady.

BRITANDYQTAR TÝGEL QATYSTY

Al «V» tobynda endi janara qony neghaybyl ghajap rekordtyng (6 oiynda 13 gol!) avtory – súrmergen Just Fontenge senim artqan fransuzdar jenip shyqty. Olar búl birinshilikte naghyz romantikalyq oiyn kórsetti. «Eng jaqsy qorghanys – shabuyl» degen ústanymgha sýiengen futbol noyandarymen ashyq oinaugha batyly barghan Paragvay qúramasy birinshi taymdy teng ayaqtaghanymen (2:2), ýzilisten song qarsylasynyng qarqynyna ilese almay, shashylyp týsti: qorytyndy esep – 3:7!

Shvesiyadaghy chempionatqa osyghan deyingi ýsh әlem chempionynyng ekeui kele almay qaldy. Urugvaydy qúdayy qonsysy – Paragvay jolda qaldyrsa, Italiya uysynda túrghan joldamadan ózi aiyrylyp qaldy. Esesine, tarihta birinshi jәne әzirge songhy ret Úlybritaniyanyng tórt komandasy da finaldyq turnirge qatysty. Óitkeni olar búrynghyday ózderi birigip kýsh synaspay, әrqaysysy әrtýrli topqa týsken-di. Aghylshyndar men shotlandyqtardyng kýsh-quatynan el habardar edi, sondyqtan olardyng tabysy pәlendey tang qaldyra qoyghan joq. Al Italiyamen bir topqa týsken Soltýstik Irlandiyanyng aituly qarsylasynyng azuynda ketetinine eshkim kýmәndanbaghan-dy. Alayda irikteu synynyng basty sensasiyasy osy topta boldy. Belfastqa belgilengen songhy oiynda italiyalyqtar ýshin teng oiyn da jetkilikti edi. Olar sol nәtiyjege qol jetkizdi de (2:2), jәne osy esep bekitilgende finaldyq syngha beriler joldama «Skuadra adzurranyn» qanjyghasynda keter edi. Biraq oiyngha qazylyq etuge tiyis vengr Ishtvan Jolt Solt.Irlandiya astanasyna uaqtyly úshyp kele almay, amal joq, ysqyryq jergilikti tóreshige senip tapsyryldy da, búghan qarsy bolghan Italiya delegasiyasynyng jetekshisi Ottorino Barassy match bastalmay túryp-aq FIFA ókiline narazylyq hatyn tabys etip ýlgerdi. Osy hatqa sýiengen FIFA oiyn nәtiyjesining kýshin joyyp, matchty bir aidan song qaytadan ótkizuge qarar qabyldady. 1958 jyldyng 15 qantarynda búl joly der kezinde úshyp kelgen tóreshi Jolt Solt.Irlandiyanyng jenisin tirkedi (2:1). Britandyqtar keyin shved jasyl alandarynda tәp-tәuir oiyn kórsetip, tipti shiyrek finalgha da shyqty.

Al Uelis qúramasynyng búl chempionatqa kelui tipti kezdeysoq edi. Olar irikteu tobynda Chehoslovakiyagha jol bergen-di. Al Aziya jәne Afrika komandalarynyng bәri birdey Izrailimen oinaudan bas tartqan son, atalmysh aimaqtyng «jenimpazy» – evrey elining qúramasy boldy. Biraq birde-bir oiyn (!) ótkizbegen komandany finaldyq turnirge qalay jiberuge bolady? Ary oilap, beri oilap, FIFA aqyry Izraili men Europanyng tórtinshi irikteu tobynda óte jaqsy óner kórsetken Uelisti oinatugha sheshim qabyldady. Kardiffte de, Teli-Avivte de birdey eseppen (2:0) jeniske jetken uelistikter, sóitip, oilamaghan jerden Shvesiyagha baratyn boldy. Múnda olar «S» tobyna týsti. Vengriya, Shvesiya jәne Meksika komandalarynyng ýsheuimen de teng oinaghan britandyqtar ózderimen birdey úpay jinaghan vengrlermen qosymsha kezdesu ótkizip, 2:1 esebimen útyp ketti.

MÚRYNMEN SOGhYLGhAN GOL

Jalpy, búl birinshilikte komandalar úpaylary teng bolyp qalghan jaghdayda ózara taghy da qosymsha kezdesu ótkizdi. Atalmysh erejening zardabyn toptyq turnirde-aq ýsh emes, tórt oiynnan ótkizuge mәjbýr bolyp, ekinshi satygha shyqqan KSRO, Uelis jәne Solt.Irlandiya qúramalary tartty. Qarsylastary tórt kýn demalyp, kýsh jinap alghanda, búlar aragha bir jarym tәulik salyp, qaljyraghan kýii alangha qayta shyghugha tiyis boldy. Nәtiyjesi belgili: shiyrek finalda orystar Shvesiyadan jenildi, Solt.Irlandiyany fransuzdar talqandap tastady, al Uelis braziliyalyqtardyng tegeurinine 65 minut boyy shydas bergenimen, aqyry tize býguge mәjbýr boldy. Qosymsha kezdesu ótkizu dәstýri mamandar tarapynan da, komanda basshylary jaghynan da ayausyz syngha úshyrady. Sóitip, kelesi chempionattan bastap úpaylary teng bolghan jaghdayda qarsylastardyng dop aiyrmasy esepteletin boldy.

Germaniya qúramasynda ótken әlem chempionatynyng qaharmandarynan tek F.Valiter, H.Shefer, H.Ran ghana qalghan bolatyn. Múnday ardagerlermen qatar U.Zeeler, K-H.Shnellinger syndy talantty jas oiynshylar da boldy. Biraq jartylay finalda nemister alang iyelerinen jenilip qaldy. Ras, shvedter de kýshti edi. 1957 jyly Shvesiya futbol federasiyasy sheteldik klubtarda oinaytyn kәsipqoy futbolshylardyng da últtyq qúramada oinauyna mýmkindik bergen son, jasy qyryqqa tayap qalghan Nilis Lidholim men Gunnar Gren óz otandastaryna kómek qolyn sozdy. Al «Milannyn» tarihyndaghy ýzdik mergen Gunnar Nordali búl kezde dop tebudi dogharghan edi. Degenmen onyng ornyn basqan Lennart Skoglundtyng aty da býkil Europagha mәlim-túghyn. Al Agne Simonsson tipti últtyq chempionattyng bas mergeni atanghan-dy. Ol finaldyq turnirde de 4 dop soqty. Onyng birin (Meksikamen oiynda) jas shabuylshy... múrnymen engizdi: qaptaldan qatty tastalghan dop abaysyzda onyng túmsyghyna tiyip, baghytyn ózgertti de, torgha kýmp berdi, al bet-auzy qyzyl ala qan bolghan Simonssonnyng әlpetin retke keltiru ýshin dәrigerler tura alty minut әbigerlendi.

Shvedterdi arqalandyrghan taghy bir sebep – óz jankýierlerining qyzu qoldauy edi. Onyng ýstine, esep 1:1 bop túrghan kezde tóreshi nemis qorghaushysy Erih Yuskovyakty alannan qudy jәne kóp úzamay Fris Valiter jaraqat alyp, oiynnan shyghyp qaldy. Sóitip, azshylyqta qalghan Zepp Gerbergerding jigitteri taghy eki dop jiberip aldy. Finalgha shygha almay, kónil-kýii onsha bolmaghan Germaniya qúramasy 3-oryn ýshin matchta Fransiyadan iri eseppen oisyray útyldy (Fonten tórt dop soqty).

PELE BÝKIL GOLYN ShEShUShI KEZENDE SOQTY

Birinshi jartylay finalda qara kýshke kóbirek senetin újymdar taytalasca, ekinshisinde kóz quantar әsem futboldyng jaqtaushylary bәsekege týsti. Braziliya qúramasynyng búl dodagha qanday taktikalyq janalyqpen kelgenin jogharyda aittyq. Pley-off oiyndary bastalghan son, olardyng qarqyny tipti ýdey týsti. Fransuzdarmen oiynda olar 2-minutta-aq esep ashyp ýlgerdi: Garrincha men Pele dopty bir-birine bere qaqpaqyldap alyp keldi de, bolashaq futbol koroli qayda jýgirerin bilmey qalghan qorghaushylardyng arasynan Vavagha әdemi pas shygharyp berdi – 1:0. Biraq fransuzdar da qarap qalghan joq: 9-minutta osy chempionattyng súrmergeni Fonten esepti tenestirdi. Búl – Braziliya qúramasynyng osy chempionatta jiberip alghan túnghysh goly edi. Kóp úzamay Garrincha ekinshi dopty qaqpagha engizip edi, uelistik tóreshi Griffits joq jerden ofsayd oilap tauyp, goldy eseptemey qoydy. Qany qarayghan Garrincha men onyng әriptesteri dereu tóreshige dýrse qoya berip edi, komanda kapitany Belliniydin: «Dogharyndar! Bireuindi alannan quyp shyqsyn deysinder me? Oghan da keregi sol bop túr ghoy!» – degen aighayynan song sap basyldy. 35-minutta fransuzdardyng ortalyq qorghaushysy Rober Jonke auyr jaraqat alyp, oiynnan shyghyp qaldy. Sony kýtip túrghanday Braziliya keremet shabuyl úiymdastyrdy. Dopty Didy tura orta túspen alyp kele jatty, Garrincha ong qaptalda, Pele sol jaq bette onymen qanattasa jýgirdi, ýnemi alda jýretin Vava tipti aiyp alanyna enip te qalyp edi. Fransuz qorghaushylary osy ýsh shabuylshynyng birine pas beriledi degen oimen solardyng jolyn kes-kestey berdi de, Didiyding aldy mýldem ashyq qaldy. Jartylay qorghaushy kóp oilanyp jatpay qaqpany alystan dәl kózdep, latynamerikalyqtardy algha shyghardy! Al ekinshi taymda azshylyqta qalghan qarsylastaryn Braziliya oiynshylary shemishkeshe shaghyp tastady – 5:2 (Pele «het-triyk» jasady).

Tura osynday eseppen braziliyalyqtar finalda Shvesiyany tize býktirdi. Osyghan deyingi barlyq oiyndargha qatysyp kelgen ong qaptaldaghy qorghaushy Niuton De Sordy jartylay finalda jaraqattanyp qalghandyqtan, sheshushi matchta onyng ornyn Djalma Santos basty. Qyzyq bolghanda, aqtyq bәsekening esebi osy Djalma men onyng tektes serigi Nilton Santosty jas balasha aldap ótken Lidholimning tamasha soqqysynan song ashyldy. Sóitip, osy chempionatta túnghysh ret braziliyalyqtar qarsylasynan birer sәt útylyp túrdy. Alayda arada bes minut ótken son-aq Vava tarazy basyn tenestirdi, al birinshi taymnyng sonyna taman tipti óz komandasyn algha shygharyp ta ýlgerdi. Oiynnyng ekinshi bóliginde bolashaq danqty bapker Mario Zagallo esepti eseley týsse, ol kezde әli 18-ge de tolmaghan Pele taghy eki dop soqty. Jalpy finaldaghy bes goldyng ýsheui Garrinchanyng pastarynyng arqasynda soghyldy. Sóitip, 28 jyl kýtken quanysh – Niyke qúdayy beynelengen altyn kubok Braziliyagha attandy.

Oyyn nәtiyjeleri

Finaldyq turnirge 16 komanda qatysty.

35 oiyn ótkizildi, 126 dop soghyldy (orta eseppen 3,60 gol).

«A» TOBY

Germaniya – Argentina – 3:1, Chehoslovakiya – Solt.Irlandiya – 0:1, Germaniya – Chehoslovakiya – 2:2, Argentina – Solt.Irlandiya – 3:1, Argentina – Chehoslovakiya – 1:6, Germaniya – Solt.Irlandiya – 2:2. 2-oryn ýshin qosymsha match: Solt.Irlandiya – Chehoslovakiya – 2:1 (qosymsha uaqytta)

«V» TOBY

Fransiya – Paragvay – 7:3, Yugoslaviya – Shotlandiya – 1:1, Fransiya – Yugoslaviya – 2:3, Paragvay – Shotlandiya – 3:2, Paragvay – Yugoslaviya – 3:3, Fransiya – Shotlandiya – 2:1

«S» TOBY

Shvesiya – Meksika – 3:0, Vengriya – Uelis – 1:1, Meksika – Uelis – 1:1, Shvesiya – Vengriya – 2:1, Shvesiya – Uelis – 0:0, Meksika – Vengriya – 0:4.

2-oryn ýshin qosymsha match: Uelis – Vengriya – 2:1

«D» TOBY

Braziliya – Avstriya – 3:0, Angliya – KSRO – 2:2, Avstriya – KSRO – 0:2, Braziliya – Angliya – 0:0, Braziliya – KSRO – 2:0, Avstriya – Angliya – 2:2.  2-oryn ýshin qosymsha match: KSRO – Angliya – 1:0

ShIYREK FINAL

Germaniya – Yugoslaviya – 1:0, Fransiya – Solt.Irlandiya – 4:0, Braziliya – Uelis – 1:0, Shvesiya – KSRO – 2:0

JARTYLAY FINAL

Braziliya – Fransiya – 5:2, Shvesiya – Germaniya – 3:1

3-ORYN ÝShIN MATCh

Fransiya – Germaniya – 6:3

FINAL

Braziliya – Shvesiya – 5:2

29 mausym. Stokgolim. «Rosunda» stadiony. 49 737 kórermen. Tóreshi Gig (Fransiya).

Braziliya: Jilmar, Dj.Santos, Bellini, Orlando, N.Santos, Zito, Didi, Garrincha, Vava, Pele, Zagallo.

Shvesiya: K.Svensson, Bergmark, Gustafsson, Aksbom, Beriesson, Lidholim, Parling, Hamriyn, Gren, Simonsson, Skoglund.

Goldar: Lidholim, 4 (0:1), Vava, 9 (1:1), Vava, 32 (2:1), Pele, 55 (3:1), Zagallo, 68 (4:1), Simonsson, 80 (4:2), Pele, 90 (5:2).

Súrmergender: Fonten (Fransiya) – 13 dop, Ran (Germaniya), Pele (Braziliya) – 6 doptan.

Sәken Sybanbay

Abai.kz

0 pikir