Júma, 26 Sәuir 2024
Sanlaq 2890 1 pikir 3 Qarasha, 2022 saghat 14:48

Sayasattyng salqyny: II chempionat. 1934 jyl. Italiya

Basy: Oydan toygha deyin

Jalghasy: Túnghyshtyng qyzyghy men qiyndyghy


Chempion – Italiya
Kýmis jýldeger – Chehoslovakiya
Qola jýldeger – Germaniya

Irikteuge qojayyn da qatysty

Urugvayda ótken alghashqy әlem chempionatyn úiymdastyrudaghy qiyndyqtar, oghan kóptegen kýshti europalyq komandalardyng qatyspay qaluy FIFA basshylyghyn odan sayyn mazasyzdandyrdy. Sosyn ekonomikalyq daghdarys kesirinen ekinshi әlemdik dop dodasyn úiymdastyramyn deytin el tabylmay, Juli Rime men onyng kómekshileri qatty sasty. Aqyry diktator Benito Mussoliny basqaratyn Italiya qúlshynyp shyqty.

«Duchenin» (italiyansha «kósem» degen sóz) futbol turniyrin óz fashistik rejiymining artyqshylyghyn basa kórsetu ýshin paydalanbaq niyette ekenin Rime, әriyne, sezbey qalghan joq. Degenmen ózi dýniyege әkelgen jarystyng әldebir sayasy mýddelerding qúrbanyna ainaluy mýmkin ekenin bile túra, ony aman alyp qaludyng basqa lajyn tappaghandyqtan, Mussoliniymen mәmilege keluge mәjbýr boldy.

Túnghysh ret irikteu turniyri ótkizildi. Qyzyq bolghanda, FIFA alang iyelerining ózin de irikteuge qatystyryp jiberdi (búl – tarihtaghy birinshi jәne songhy mysal). Áyteuir Qúday ondap, Italiya qúramasy grekterdi útyp (4:0, al qarymta match oinalghan joq), finaldyq turnirge joldama aldy. Al úta almasa qayter edi?

Qalay bolghanda da, súryptau arqasynda 16 ýzdik anyqtaldy, onyng 12-si Europadan edi. Bir qyzyghy, AQSh jәne Meksika komandalary arasyndaghy songhy irikteu matchy finaldyq turnir bastalardan ýsh kýn búryn... Rimde ótkizildi (4:2 esebimen amerikalyqtar jendi). Jarys pley-off jýiesi boyynsha ótkizildi. Oiyn teng ayaqtalghan jaghdayda 30 minut qosymsha uaqyt berildi, jenimpaz ol kezende de anyqtalmasa, ertenine qayta oinady.

Gol soqqanyn da bilmegen futbolshy

Búl joly da әlemning ýzdik újymdaryn týgel jinau mýmkin bolmady. Futboldyng Otany sanalatyn Úlybritaniya elderi (Angliya, Uelis, Shotlandiya jәne Soltýstik Irlandiya) FIFA-men renjisip qalghandyqtan dýniyejýzilik dodalargha qatysudan mýlde bas tartqan edi. Álem chempiony Urugvay bolsa, sodan tórt jyl búrynghy túnghysh chempionatqa europalyqtardyng barmay qalghanyna ókpelep, Qart qúrlyqtaghy turnirlerge boykot jariyalady (yaghny Urugvay – óz ataghyn qorghaugha tyryspaghan tarihtaghy jalghyz chempion). Oghan Ontýstik Amerikanyng taghy biraz eli qosylyp, Apennin týbegine tek Argentina men Braziliya ghana at basyn búrdy. Degenmen olar da onsha kýshti qúrammen kelgen joq, sondyqtan ba eken, biri shvedterden, ekinshisi ispandyqtardan útylyp qaldy.

Meksikanyng jolyn kesken AQSh qúramasy da italiyan jerinde kóp kidirgen joq: alang iyelerinen oisyray útylyp, auylyna qaytty. Álem chempionattaryna qatysqan túnghysh afrikalyq memleket әri alghashqy islam eli – Egiypet futbolshylary bolsa, Vengriyadan jenildi: búl 1924 jylghy Olimpiadada mysyrlyqtardan 0:3 esebimen onbay tayaq jegen vengrler ýshin keremet qarymta edi. Teng dәrejede ótken Chehoslovakiya – Rumyniya matchynda beligiyalyq tóreshi Langenus sheshushi goldyng qalay soghylghanyn kórgen joq: ol bir oiynshymen soqtyghysyp, qúlap qaldy da, sony paydalanghan Oldrjih Needly әriptesining oiyn erejesin búza-múza jetkizgen pasyn mýlt jibermedi. Kómekshisine sengen bas tóreshi goldy eseptey saldy.

Al fransuzdar futbol jylnamasynda «vundertiym» dep atalatyn ghajayyp Avstriya qúramasyna layyqty qarsylas bola aldy. Búl – berilgen 90 minut jenimpazdy anyqtay almaghan song qosymsha uaqyt belgilengen túnghysh match edi. Yaghny endi jenu ýshin keyde eki taym da azdyq etetin boldy.

Aytpaqshy, kezdesuding 5-minutynda qarsylasy Yozef Smistikpen qatty soqtyqqan fransuz shabuylshysy Jan Nikolyanyng miy shayqalypty. Múny et qyzuymen bayqamaghan ol oiyndy jalghastyryp, 18-minutta esep ashyp ta ýlgeripti. Sodan keyin basynyng auyrghanyna shydamay, alannan ketuge mәjbýr bolghan. Bir qyzyghy, match ayaqtalghan song shabuylshy ózining gol soqqanyn esine týsire almay, әriptesterining әngimesine esh senbey qoyypty.

Eki kýnge sozylghan shayqas

Degenmen chempionattyng eng tartysty kezdesuleri shiyrek finalda boldy. Nemister men shvedterding bәsekesi bir saghat boyy teng dәrejede ótti. Qas qylghanda, 57-minutta әuelep kelgen dopqa qatar sekirgen shvedting qos qorghaushysy Ernst Andersson men Nilis Rozen ózara basymen qatty soqtyghysyp qaldy. Alghashqysyn dәrigerler birden zembilge salyp alyp ketti, ekinshisi de oiyngha tolyqqandy aralasa almady. Qarsylas qorghanysynyng orta túsyndaghy olqylyqty sheber paydalanghan nemis shabuylshysy Karl Hohmann qos dop soghyp, komandasyn algha shyghardy. Saghy synghan shvedter oiyn sonynda tek bir golmen ghana jauap berdi.

Turinde ótken Chehoslovakiya – Shveysariya oiynyn tamashalaghan 18 myng jankýierding 10 myny... gollandyqtar edi. Sebebi olar óz komandasynyng 1/8 finalda shveysariyalyqtardy jenetinine sengeni sonday, shiyrek finalgha aldyn ala biylet alyp qoyypty! Degenmen búl oiyn da qyzyqsyz bolghan joq, sheshushi dopty chehoslovaktar 83-minutta ghana soqty. Taghy bir tartysty kezdesude vengrler tәuir oinaghanymen, shabuylda nәtiyjelilik tanytqan Avstriya jeniske jetti.

Bәrinen de eki kýnge sozylghan Italiya – Ispaniya matchy asyp týsti. Birinshi oiynda italiyalyqtar tipti biraz uaqyt boyy útylyp jatyp, esepti әreng tenestirdi. Biraq qansha tyryssa da úta almady, óitkeni Ispaniya qúramasynyng qaqpasyn 33 jastaghy Rikardo Samora asqan qyraghylyqpen qorghaghan-dy. Sheberligi jetpey jatqan son, alang iyeleri dórekilikke úryndy. Sonyng saldarynan birneshe ispan futbolshysy jaraqattanyp, kezdesudi jalghastyra almady. Ol kezde oiynshy almastyru degen joq edi. Búl az bolghanday, tóreshi Bart 88-minutta italiyalyq qaqpashymen jekpe-jek shyqqan Ramon Lafuenteni eshqanday negizsiz ysqyryqpen toqtatty.

Sóitip, 24 saghattan song komandalar alangha qayta shyqqanda, ispandyqtardyng 7 futbolshysy (onyng ishinde Samora da) sapqa qosyla almady. Italiya qúramasynda da 4 jana oiynshy shyqty. Ókinishke qaray, keshegi dóreki oiyn qayta jalghasty: 10-minutta-aq ispan shabuylshysy Krisanto Bos túrmastay bop jyghyldy. Ekinshi taymda Luis Regeyro men Hasinto Kinkosesti de dәrigerler zembilge salyp alyp ketti. Match taghdyryn 12-minutta Djuzeppe Meassa soqqan jalghyz dop sheshti, al ispandyqtardyng engizgen golyn tóreshi Merse kópe-kórneu eseptemey tastady. Birinshilik ayaqtalghan song eline barghan Merseni Shveysariya futbol federasiyasy halyqaralyq qana emes, últtyq liga oiyndaryna da qazylyq etu qúqynan aiyrdy, biraq múnyng qúny ispandyqtar ýshin kók tiyn edi.

Jenis doby qosymsha uaqytta soghyldy

Jalpy, futbol jylnamashylary altyn jýldeni dәl 1934 jylghyday óte layyqsyz komandanyng oghan deyin de, odan keyin de alyp kórmegenin aitady. Italiyalyqtar kezinde basqa elding (negizinen Argentina men Urugvaydyn) últtyq qúramasynda oinaghan, biraq arghy tegi Apennin týbeginen shyqqan oiynshylardy da zansyz paydalandy. Olar (Luis Monti, Enriko Guaita, Attilio Demariya jәne Raymundo Orsi) finaldyq kezenning negizgi kezdesulerinde sheshushi ról atqardy. Tipti I chempionatta Argentinanyng sapynda finalda óner kórsetken Luis Monty búl joly Italiya komandasynyng qúramynda әlem chempiony atandy. Ol – eki týrli újymmen eki ret finalgha qatysqan tarihtaghy birden-bir futbolshy... Búdan Mussoliny rejiymining aldynda sol kezdegi FIFA basshylarynyng da kәdimgidey qaltyrap-dirildegenin bayqaugha bolady.

Bas bapker Vittorio Posso jigitterining jartylay finaldaghy jәne finaldaghy kezdesuleri de osynday sipatta ótti. Sheshushi matchta stadionda tek qana italiyalyqtar otyrdy. Tiffoziylerding óz futbolshylaryn qoshemettep qana qoymay, jenisten basqa nәtiyje bola qalsa, alangha jýgire shyghyp, kim-kimdi de týtip jeuge әzir otyrghany shved tóreshisi Eklindti qatty ýreylendirse kerek, ol tek alang iyelerining paydasyna ghana ysqyra berdi. Italiyan oiynshylaryn búzaqylyghy ýshin alannan quyp shyghudyng ornyna, tóreshi olargha asyqpay, bayyppen «olay oinamau kerektigin» aityp, aqyl ýiretumen boldy. Búl jerde ózderine jany ashyp, «obal-au» deytin bireuding bar ekeninen kýderin ýzgen chehoslovaktar da match sonyna qaray dórekilikke dórekilikpen jauap beruge kóshti. Al oiyn jaghynan olar bolashaq chempiondardan bir mysqal da kem týsken joq.

Olardyng esep ashuynyng ózi qyzyq edi. 71-minutta Antonin Puchty italiyalyq Attilio Ferraris alang ortasynda shalyp jyqty. Jaraqat alghan shabuylshyny alang jiyegine shygharghan son, onyng auyrghan jerine em jasaudyng ornyna bas bapker Karel Petru oghan... mýsәtir iyisketipti. Sóitse, Chehoslovakiya delegasiyasynda ne dәriger, ne massajist joq eken. Olardyng mindetin jattyqtyrushynyng ózi atqarghan. Bir qyzyghy, jaraqatyn auyrsynyp, túralap jatqan Puch mýsәtirdi iyiskegen song dereu esin jiyp, ensesin tiktepti de, oiyngha qosylyp, kelesi shabuylda gol soghypty!

 

Útyp túrghanymen qoymay, olar kezdesu sonynda eki ret esepti eseley týsuge mýmkindik aldy, biraq 78-minutta qaqpashymen jekpe-jek shyqqan Irjy Sobotkanyng soqqysy mandayshagha tiydi, al 80-minutta Frantiyshek Svoboda qaqpa baghanasyn dәl «kózdedi»! Chehoslovak futboly tarihyndaghy ýzdik qaqpashylardyng biri, aty anyzgha ainalghan Frantiyshek Planichka alang iyeleri baghyttaghan әr dopty baryssha atylyp qaghyp ap, shabuylshylardyng tózimin tauysty. Biraq 81-minutta Orsy oryndaghan ghalamat soqqygha ol tosqauyl bola alghan joq. Tartysty finaldyng taghdyry qosymsha uaqytta sheshildi: Andjelo Skiyavio tayau jerden jenis dobyn soqty.

Jalpy, tarihshylar búl chempionattyng futbol ónerining kóz quantar kórkemdigi jaghynan óte solghyn turnir bolghanyn jazady. Matchtardyng basym kópshiligi ólispey-berispeytin aiqaspen ótti, onyng sony keyde tentektikke de úlasyp jatty. Búghan qaramastan úiymdastyrushylardyng úpayy týgel edi. Sebebi, birinshiden, olar sol kezdegi aqshamen 3 million 700 myng lira payda tapty, ekinshiden, Mussoliniyding tapsyrmasyn oryndap, chempion atandy...

Oyyn nәtiyjeleri

Finaldyq turnirge 16 komanda qatysty.

17 oiyn ótkizildi, 70 dop soghyldy (orta eseppen 4,12 gol).

1/8 FINAL

Italiya – AQSh – 7:1, Chehoslovakiya – Rumyniya – 2:1, Ispaniya – Braziliya – 3:1, Shveysariya – Gollandiya – 3:2, Avstriya – Fransiya – 3:2 (qosymsha uaqytta), Vengriya – Egiypet – 4:2, Germaniya – Beligiya – 5:2, Shvesiya – Argentina – 3:2.

ShIYREK FINAL

Avstriya – Vengriya – 2:1, Chehoslovakiya – Shveysariya – 3:2, Germaniya – Shvesiya – 2:1, Italiya – Ispaniya – 1:1, qosymsha match 1:0.

JARTYLAY FINAL

Chehoslovakiya – Germaniya – 3:1, Italiya – Avstriya – 1:0.

3-ORYN ÝShIN MATCh

Germaniya – Avstriya – 3:2.

FINAL

Italiya – Chehoslovakiya – 2:1 (qosymsha uaqytta)

10 mausym. Riym. «Nasionale» stadiony. 55 000 kórermen. Tóreshi Ekliynd (Shvesiya).

Italiya: Kombi, Mondzelio, Allemandi, Ferrariys, Monti, Bertolini, Guaita, Meassa, Skiyavio, Ferrari, Orsiy.

Chehoslovakiya: Planichka, Jeniyshek, Shtiroki, Koshtalek, Chambal, Krchiyl, Yunek, Svoboda, Sobotka, Needly, Puch.

Goldar: Puch, 76 (0:1), Orsi, 81 (1:1), Skiyavio, 95 (2:1).

Súrmergen: Needly (Chehoslovakiya) – 5 dop.

Sәken Sybanbay

Abai.kz

1 pikir