Senbi, 27 Sәuir 2024
Janalyqtar 3033 0 pikir 10 Tamyz, 2009 saghat 18:13

Nәziya JOYaMERGENQYZY. Sýtti nege syrttan tasimyz?

Qazaqstandaghy sýt pen sýt ónimderining basym bóligi Resey, Ukraina, Belarusi pen Qyrghyzstannan tasymaldanady. Aldaghy uaqytta qazaq jerindegi ýles salmaghyn arttyrugha qúlshynghan qyrghyz ben belarusi býginde bizding sheneuniktermen kelissózder jýrgizip әlek. Al sórelerdegi samsaghan sýt ónimderining sýbeli bóligi sheteldikterge tiyesili. Soraqysy sol, ishki naryqty otandyq tauarmen qamtamasyz etuge mýddelilik tanytpay otyrghan qazaq biyligining kesirinen azyq-týlik qauipsizdigine qater tónui mýmkin.

 

Ayyrqalpaqtylar eli tayau uaqytta Qazaqstan, Resey men Ózbekstangha tasymaldaytyn et pen sýt ónimderining kólemin úlghaytudy qolgha almaq. 2006 jyldan bastap, Qyrghyzstandaghy siyrlargha jappay tiygen ausyldan keyin kórshi memleketterge et pen sýt ónimderin tasymaldaugha qatang tyiym salynghan edi. Álbette, búl qyrghyzdar elinen qazaq jerine sýt, et keltirilmeydi degen sóz emes. Óitkeni, bizding ishki naryqtaghy sýt saudasynda qyrghyzdardyng da salmaghy basym. Qyrghyz ýkimetining kózdeytini - importtalatyn ónimderdi saraptamalyq tekserulerden ótkizdirip, qazaq, orys jәne ózbek sheneunikterimen kezdesu barysynda kelisimge kelu jәne import kólemin arttyru. Resmy derekterge sýiensek, songhy 100 jylda Qyrghyzstanda 1219 siyrgha qarasan kelip, onyng 528-i qaytadan óndeuden ótude. Bir qyzyghy, dertke shaldyqqan iri qaralar Úly Otan soghysyna deyin kóp bolypty.

Qazaqstandaghy sýt pen sýt ónimderining basym bóligi Resey, Ukraina, Belarusi pen Qyrghyzstannan tasymaldanady. Aldaghy uaqytta qazaq jerindegi ýles salmaghyn arttyrugha qúlshynghan qyrghyz ben belarusi býginde bizding sheneuniktermen kelissózder jýrgizip әlek. Al sórelerdegi samsaghan sýt ónimderining sýbeli bóligi sheteldikterge tiyesili. Soraqysy sol, ishki naryqty otandyq tauarmen qamtamasyz etuge mýddelilik tanytpay otyrghan qazaq biyligining kesirinen azyq-týlik qauipsizdigine qater tónui mýmkin.

 

Ayyrqalpaqtylar eli tayau uaqytta Qazaqstan, Resey men Ózbekstangha tasymaldaytyn et pen sýt ónimderining kólemin úlghaytudy qolgha almaq. 2006 jyldan bastap, Qyrghyzstandaghy siyrlargha jappay tiygen ausyldan keyin kórshi memleketterge et pen sýt ónimderin tasymaldaugha qatang tyiym salynghan edi. Álbette, búl qyrghyzdar elinen qazaq jerine sýt, et keltirilmeydi degen sóz emes. Óitkeni, bizding ishki naryqtaghy sýt saudasynda qyrghyzdardyng da salmaghy basym. Qyrghyz ýkimetining kózdeytini - importtalatyn ónimderdi saraptamalyq tekserulerden ótkizdirip, qazaq, orys jәne ózbek sheneunikterimen kezdesu barysynda kelisimge kelu jәne import kólemin arttyru. Resmy derekterge sýiensek, songhy 100 jylda Qyrghyzstanda 1219 siyrgha qarasan kelip, onyng 528-i qaytadan óndeuden ótude. Bir qyzyghy, dertke shaldyqqan iri qaralar Úly Otan soghysyna deyin kóp bolypty.

Syrtqa sýt satugha qúlshynghan taghy bir sebep, Qyrghyzstan premierining birinshi orynbasary Ómýrbek Babanovtyng mәlimdeuinshe, qazirgi kezde aiyrqalpaqtylar elinde óndiriletin sýt pen sýt ónimderi shamadan tys kóp. Óitkeni, qyrghyzdardyng qazaqtargha eksporttaytyn sýt pen sýt ónimderi qysta 150 tonna bolsa, kazir búl kórsetkish 20 tonnagha deyin azayyp ketken. Qyrghyz Respublikasy Últtyq statistikalyq komiytetining derekterine sýiensek, byltyrghygha qaraghanda, biyl sýt 3,6 payyzgha artyq óndirilgen. 2009 jyldyng alghashqy jarty jyldyghyna shaqqandaghy kórsetkish - 607 myng tonna sýt. Qazaq naryghyn jaulap alugha úmtylghandar arasynda belarusiter de bar. Ótken aptada Viytebsk oblysynyng sheneunikteri Qazaqstan, Qyrghyzstan, Resey, Iranmen sýt jәne sýt ónimderin atalghan elderge eksporttaugha qatysty kelissózderdi bastady.

Býgingi tanda elimizde 200-den astam sýt óndeu kәsiporyndary bar. Al joghary sapaly jәne zamanauy tehnologiyamen jabdyqtalghan iri kәsiporyndar sausaqpen sanarlyqtay. Sýt pen sýt ónimderin óndirushiler - qarjylyq daghdarystyng qiyndyghyna tap bolghan otandyq shaghyn jәne orta kәsipkerlik ókilderi. Qarajattyq túrghyda qoldaugha zәru әri tútynushylyq súranys dengeyi tómendep ketken búl salagha memlekettik dengeyde kómek kerek. Ishki naryqtaghy importtyq ónimderding kóbengi - otandyq óndirushilerge tiyetin auyr soqqy. "Qazagroinnovasiya" AQ sarapshylary: "Resey, Ukraina, Qyrghyzstannan Qazaqstangha әkelinetin sýt ónimderi otandyq kәsiporyndardyng qarjylyq qauqaryna keri әser etetindikten, azyq-týlik qauipsizdigine qater tóndirui mýmkin. Jatjúrttyqtar qazaq naryghyn qaytsek, molynan qamtimyz dep jantalasuda. Osy sebepti, QR aumaghyna shetten әkelinetin sýt ónimderining kólemi 21,3 payyzgha ósken. QR Statistikalyq agenttikting habarlauynsha, 2008 jyly elimizge 227 mln. dollargha 144,4 myng tonna sýt ónimderi importtalghan. Esesine, otandyq kәsiporyndardaghy sýt óndirisi toqtap, eksport 3 esege qysqarghan. 2005-2007 jyldar aralyghynda jýieli týrde ósip otyrghan sýt ónerkәsibi ishki naryqtaghy tútynushylyq súranystyng artuyna tikeley baylanysty bolatyn. Alayda, 2008 jyly jaghday kýrt ózgerip, ishki naryqtaghy tútynushylyq súranystyng óskenine qaramastan, sýt óndiru qarqyny 2007 jylmen salystyrghanda, tym tómendep ketken. Mamandar qauymy múnyng sebebin byltyrghy quanshylyqpen, elimizdegi, әsirese, ontýstik aimaqtardaghy malgha beriletin jem-shópting jetispeushiligimen týsindiredi. Olardyng aituynsha, 2005-2007 jyldar Qazaqstandaghy auyl sharuashylyghy ýshin óte qolayly bolghan kórinedi. Býginde sýt naryghynyng sýbeli ýlesi reseylik ónimderding enshisinde. Qazaqstangha syrttan tasymaldanatyn sheteldik sýt ónimderining teng jartysy - reseylik. Kórsetkishke shaqsaq, jalpy qúny 122 mln. dollargha baghalanatyn 70 myng tonnadan astam ónim. Odan keyingi kezekte 15,8 payyzdyq ýlespen Belarusi, 15 payyzben Ukraina jәne 7,7 payyzben Qyrghyzstan túr. Osy 4 elge tiyesili jalpy importtyq ónimderding eng qymbaty belarusiterge (1 kelige - $2,2), al eng arzany qyrghyzdargha (1 kelige - 0,7) tiyesili.

Taghy bir týitkil, óndiriletin sýtting nebary 30 payyzy ghana óndeuge ótkiziledi de, qalghan 70 payyzy óndelmegen kýiinde jeke azamattar tarapynan saudagha shygharylady. Múnday ónimderding sapasyna kepildik joq bolatyny anyq. Onyng ýstine, qayta óndeuge jiberiletin sýtting 90 payyzy - shaghyn sharua qojalyqtarynyng ónimi. Sondyqtan shiykizat jetispeushiligin iri sýt kәsiporyndary qúrghaq sýtpen (onyng 80 payyzdan astamy shet elderden әkelinedi) qamtamasyz etedi. Sýt naryghyndaghy bagha mәselesinde de otandyq tútynushy útylady. Sebebi, syrttan tasymaldanatyn shiykizat qúny kýn sayyn ósip otyrady, jylu men jaryq, janar-jaghar may baghasy da túraqsyz, yaghni, joghary. Atalghan kelensizdikter tútynushylyq dengeyding kýrt tómendeuine yqpal etetini belgili. "Jyghylghangha - júdyryq", sýt óndirushiler ónimderin memlekettik tapsyrys boyynsha óte siyrek taratady. Negizinen paydagha shash-etekten keneletin - jekelegen kәsipker bolyp tabylatyn deldaldar. Al baghanyng 10-20 payyzgha bir-aq shyghandauy memlekettik tender bekitiletin lottar tiziminde әrtýrli sala ónimderi, mysaly, et, kókónis t.b. azyq-týlik týrleri engiziletindikten. Memleketten qarjylyq qoldau kórgisi keletin sýt óndirushi kәsiporyndardan talap etiletin anyqtama, ótinishke tirkeletin qújattar sany 100 betten asyp týsui de kәsipker aghayyngha ýlken kedergi. Ózi óndirgen ónimdi taratu, tasymaldau da kәsiporyndardyng mindetine jatady. Esesine, әlgi ortada jýretin deldal, yaghni, jekelegen kәsipkerlerden qújat atauly mýlde talap etilmeydi. Sonda útatyn kim, útylatyn kim? Otandyq kәsiporyndargha jaghday jasalsa, ishki naryqty qamtamasyz etuge qauqarly. Mysaly, qazirgi tanda elimizde joghary sapaly syr men eritilgen syr qory jetkilikti bola túra, ukraindar jerinen әkelinetin 1 kelisi 1200-1600 tenge túratyn syr týri san aluan. Ásirese, Reseymen shektesetin aimaqtardaghy otandyq kәsipkerlerge óte qiyn. Óitkeni, soltýstik aimaqtardaghy oblystardyng sýt pen sýt ónimderin óndiretin jәne óndeytin zauyttary bolsa da, bazar men dýken sórelerinde reseylik tauarlar samsap túr. Múnday kelensizdik otandyq kәsipkerlerge keri әser etetinin bile túra, biylik ishki naryqtaghy azyq-týlik qauipsizdigin qamtamasyz etuge beyil tanytpay otyr - "jany ashymastyng qasynda"...

 

 

"Týrkistan" gazeti, 06.08.2009

 

0 pikir