Senbi, 27 Sәuir 2024
Janalyqtar 7398 0 pikir 18 Qantar, 2013 saghat 08:04

Sypatay XIX – shy ghasyrdaghy kórnekti túlgha: әri batyr, әri by

Abylay shyn mәninde jalpy qazaqtyng hany bolyp saylanghanymen tútastay biylik jýrgize almady, onyng kóptegen obiektivti sebepteri de  boldy. Kishi jýz qazaqtary óz aldyna handyq biylik jýrgizse, úly jýzde Tóle biyding biylik tizginin ústap basqarghany mәlim. Al orta jýzge Abylay hannyng biyligi jýrdi. Sonymen Qazaq jerinde el bir ortalyqqa baghynyp, biylikti bir ortalyqtan basqarugha qol jetkize almady. Sonyng saldarynan jongharlardy, qalmaqtardy jengenimizben ishki qayshylyqty, bir hangha baghynu jolyndaghy kedergini jene almadyq.

Abylay shyn mәninde jalpy qazaqtyng hany bolyp saylanghanymen tútastay biylik jýrgize almady, onyng kóptegen obiektivti sebepteri de  boldy. Kishi jýz qazaqtary óz aldyna handyq biylik jýrgizse, úly jýzde Tóle biyding biylik tizginin ústap basqarghany mәlim. Al orta jýzge Abylay hannyng biyligi jýrdi. Sonymen Qazaq jerinde el bir ortalyqqa baghynyp, biylikti bir ortalyqtan basqarugha qol jetkize almady. Sonyng saldarynan jongharlardy, qalmaqtardy jengenimizben ishki qayshylyqty, bir hangha baghynu jolyndaghy kedergini jene almadyq.

Jeke handardyng derbes biylikke úmtyluy - aqyry qazaq halqynyng bólshektenuine mәjbýr etti. Abylaydyng úly armany - jonghar shapqynshylyghynan qazaq elin azat etip, tәuelsizdigin saqtap, jerin, ata qonysyn qorghap qalu bolatyn. Ol armanyn, maqsatyn, is jýzinde kýrespenen ornyqtyrdy. Alayda ishki alauyzdyq onyng qazaq halqyn birtútas memleket etsem degen úly armanyn jýzege asyrugha alapat kedergi boldy. Qazaq elindegi osy jaghdaydy resey patshalyghy múqiyat baghamdap elimizben dostyq, sauda - sattyq tәrizdi qarym - qatynas ornatugha negizdelgen kelisimderi men  syrtqy elderden elimizding tәuelsizdigin qorghaugha kepil bolghan sharttarynan auytqyp, ózderining «qúityrqy» әreketteri arqyly 130 jyldyng ishinde, qazaq halqyn Resey patshalyghyna baghynyshty el, al jerining patsha ýkimetining menshigine ainaldyryp jiberdi. Osynday jaghdaylardyng nәtiyjesinde, qazaq eli ózindik memlekettiginen de birjola aiyrylyp qalghandyghyn da kesh týsinip qaldy. Búl qazaq elining qúqyn halyqaralyq qatynasta resey patshalyghy tarapynan óreskel búzylghandyghy bolyp tabylady. Patsha ýkimeti eshqanday da qazaq halqynyng kelisiminsiz, ózderine ynghayly sayasatty jýrgizumen keldi. Sondyqtan da qazaq halqynyng Kenes ýkimeti qúrylghangha deyin de, sonan keyin de kóptegen erkindikke úmtylghan kóterilisteri bolghandyghyn bilemiz.

Al patsha ýkimeti qazaq elinde qalyptasqan dәstýrli biylik jýiesin mýldem joyyp jibergen kezde de, búryn handyq biylikke boy úsynyp, baghynyp kelgen halyq ata dәstýrinen janylmady. Tipti Qazaq jerine reseylikterding keluimen eki memlekettilik qalyptasqan deuge de keledi: ol reseylikterding biyligin moyyndap solardyng zanymen qyzmet etip jatqan jergilikti qazaq elining ókilderi men qatar, sol reseylikter qazaq jerine jinaghan el júrttar bolsa, ekinshisi óz ata mekeninde búrynnan qalyptasqan ata dәstýrin saqtap kelgen qazaq eli. Búny 1916 jylghy resey patshasynyng qazaq halqyna degen óktem sheshimine sәikes oryn alghan qazaqtardyng jappay qarsylyghy men kóterilisi kórsetip otyr. Sondyqtan da,  eldegi  biylikti, birlikti  Kenes ýkimetine deyin ru, taypa basylary men kósemderi, asa yqpaldy biyler men ataqty batyrlar belgili dәrejede saqtap kelgen. Al qazaq halqy óz jerinde halyqtyq - Kenes ýkimetin el bolyp qúrugha at salysyp, jýz jylday merzimde qalyptasqan belgisizdikti jenip, óz memlekettigin jalpy Qazaq eli aumaghynda tiyanaqtady. Sondyqtan osy kezennen bastap býkil qazaq jerin mekendegen el júrttar, esh kýmәnsiz, Qazaq memlekettiligin moyyndaghandyqtary belgili.

Tóle bi, Qaz dauysty Qazybek bi, Áyteke bi, zamanynda elge biylikti tikeley osy úly ýsh by jýrgizip keldi, hannyn, qolbasynyng ózi de osy biylerding ortaq sheshimi men maqúldauynan keyin baryp saylanyp otyrdy. Qazaq halqynyng azamattyq tarihynan biylerding el basqaryp biylik jýrgizuin syzyp ta, alyp ta tastay almaysyz. Biylerding biylik jýrgizui ejelden kele jatqan qazaq halyqynyng ózindik biylik jýiesi - dala demokratiyasynyng aiqyn kórinisi bolyp tabylady. Qoghamdyq qarym-qatynastar, syrtqy eldermen baylanys, yaghny syrtqy sayasat ta osy biylerding tikeley basshylyq etuimen jýzege asyrylyp otyrdy. HVII gh. bastap XIX ghasyrdyng jetpisinshi jyldaryna deyin biyler diplomatiyalyq qyzmet, missiya da atqardy. Sondyqtan da qazaq elinde myqtap túryp ornyqqan biylerding biylik etu dәstýri iz-týssiz, mýldem joyylyp ketken emes, ol qogham damuyna oray ózgeriske týskenimen, mýldem óship ketken joq. Biylerding yqpaly sondyqtan da HH ghasyrdyng basyna deyin saqtalynyp, keyin jana qoghamdyq qatynastardyng nәtiyjesinde birte-birte әlsirey bastady. Qazaq jerinde Shynghys han úrpaqtarynyng da biylik tizginin qoldan shygharmay kelgenin de, olardyng el arasynda yqpalynyng bolghanyn da teristey almaysyz. Resey patshalyghynyng qarauyna keshirek ótken úly jýz elining olardyng ozbyrlyghyna eriksiz moyynsúnghanymen, iri ru basylarynyng yqpalynyng asa zor bolyp kelgendigin tarihy derekter tolyghymen asha týsedi. Biz osy túrghydan sózimizdi sabaqtay týssek deymiz.

Qazaqtyng qazirgi jerinde el birligin saqtap qalu jolynda ómirin saryp etken el arasynan aqyl-parasat, mәmilegerligi men batyrlyghymen, әdil biylik etuimen daralanyp shyqqan qayratkerler az bolmaghan. Olar resmy týrde biylik tizgigine ie bolmasa da, patsha chinovnikterinen el ishinde yqpaly men bedeli asa zor bolghan. Múnday tarihy túlghalardyng ishinen ataqty qolbasshy Sәmen Dәnenúlynyng nemeresi, alyp túlghaly batyr Diqanbay by men Qoqan handyghy men orystardyng otarlauyna birdey qarsy kýresken Toyshybek bi, Merki jerinde dýniyege kelip, dau-damaygha kesimdi biylik aitugha erte aralasyp, elge tanylghan Sypatay biydi jәne t.b. tarihy túlghalardy atap ótuge bolar edi.

Qazaq halqy eline adal qyzmet etken tarihy qayratkerlerdi esh uaqytta esinen, jadynan shygharghan emes. Al elge qiyanat jasaghan, júrt mýddesin ayaqqa basqan, satqyndyq jasaghan pendelerdi keshirgen emes, olardan teris ainalghan. «Jau bar kezde - batyr, dau bar kezde - by syily». Al elimiz úzyna boyghy tarihynda jaudan da, daudan da aryla almay keldi. El ishinde barymta men sydyrymtagha, bitpeytin shetsiz-sheksiz órship otyratyn daugha toqtamdy by ghana, bolmasa parasatty batyr ghana jasady. Biz osy jerde Sypatay biyding tarihy qyzmeti men enbegine, onyng el tarihyndaghy qayratkerligine qolda bar múraghat qújattary men kuәgerlerding estelikterine, aqyndardyng ólen-jyrlaryna sýiene otyryp, kenirek sholu jasap, býginde júrttyng basyn shatyp jýrgen qauesettin, jalghan jala jabudyng negizsizdigin ashyp kórsetsek deymiz. Jalang sózben til tiygizu eng jenil jol. Sonymen halqy batyr, әri by dep ardaq tútyp, atyn әspettep jýrgen, Sypatay batyrdy býginde orynsyz tildep, ghaybat sóz aityp, ardy attap, aruaqpen alysyp, arpalysyp jýrgen beybaqtar bizderge eriksiz qolymyzgha qalam alugha mәjbýr etti.

Keyingi úrpaq Sypatay batyr turaly bile bermeytini mәlim, al Merki jerinde meken etip jatqan qalyng el ol kisining esimin maqtanysh tútady.   Ne ýshin deysiz ghoy, el aldyndaghy enbegining sheksiz bolghandyghy ýshin, ómir boyy halqyna adal qyzmet etkendigi ýshin dep jauap beruge bolady.

Jalpy Sypatay batyrdyng elge sinirgen enbegi jayynda birshama tarihy qújattar men el arasynda estelikter saqtalghan. Mәselen, Abylay hannyng janynda jýrgen batyrlardyng biri qoralas Jaughash batyrdyng erlik joldary el jadynda qalay saqtalynyp qalsa, odan keyinirek ómir sýrgen Sypatay batyrdyng da esimi el esinde. Jaughash syrtqy jaumen shayqassa, Sypatay jerin, elin irgeles, kórshiles basqynshylardan qorghady, el ishindegi bolyp túratyn dau  - damaylardy «qara qyldy qaq jaryp» degendey әdilettikpen sheship otyrdy.

Kórshiles, aghayyndas qyrghyz elimen aradaghy qatynas birqalypty bolmaghany mәlim. Tartys-talas, jayylym, jer ýshin bolyp otyrghan. Ejelden qazaqtardyng qonysy sanalyp kelgen jerlerge kóz tikken qyrghyz manaptary men qazaqtardyng qaqtyghysy birde bәsensip, endi birde mýlde órship otyrghan. Múnday qaqtyghystyng biri tarihta «Jayyl qyrghyny» dep atalady. Al Qoqan handyghyna qarsy kýreste Sypatay batyrdyng erlik isteri tarihy qújattarda qattalynyp qalghan. Búl shayqasta aghasy Andas batyrdyng da erlik qimyldary orasan zor bolghany mәlim. Qazaqtar eshuaqytta basqynshylargha bas iyip, qúldyq úra qoymaghan, ensesin de bastyrmaghan.

Uaqytsha basyp alynghan jerlerden basqynshylar ysyrylyp, ata qonys qayta qalpyna keltirilip, órisin keneytip otyrghan. Al qaqtyghys qantógissiz bolmaytyny mәlim. Osynday asa shiyelenisti jaghdayda asa mәmigerlik kerek, al onday qyzmetti Sypatay biyik dengeyde atqara bilgen, qarsylasyn bәtuәli kelisimge kóndirip otyrghan.

Osy kezenderdegi Sypatay biyding enbegin zamandastary asa joghary baghalap, onyng túlghasy el arasynda ardaqtala týsedi. Ol elding sýiispenshiligine bólenedi. Mәselen M.Áuezov elge qadirli Sýiinbay aqyndy «Jetisu aqyndarynyng altyn dingegi» dep baghalaghan. Sýiinbay aqyn elding qamyn oilaghan Sypatay biydi, qazaq elining tәuelsizdigin saqtap qalugha ólsheusiz ýles qosqan Tóle biyge tenep, Sypatay biyding Resey, Qoqan handyghy, qyrghyz manaptaryna qarsy qazaq elining birligi men jeri ýshin jýrgizgen sayasi, mәmlegerlik qyzmetin asa joghary baghalap óz jyrynda bylaysha tógildire sipattaydy:

Sypatay dulattaghy er kisi edi,

Aqyly dariyaday kól kisi edi.

Janystan ótip ketken әziz Tóle,

Senkibay, Shoybekpenen teng kisi edi,-

dep Sypatay biydi búryndary ótken ýisin elining ardaqty biylerimen teneydi. Al «...mening pirim Sýiinbay...», dep jyrlaghan Jambyl babanyng Sypatay biyding adaldyghyn, әdildigin, elge degen meyirimdiligin, kedey-kepshikterge degen qayyrymdylyghyn, adamy biyik túlghasyn әspettey otyryp, biyding el namysyn joghary qoyatyn qasiyetin, órligin, er túlghasyn erekshe atay otyryp, jyrynda biyding shynayy keskin-keltebin, qayyrshy men qaragha qamqorlyghyn, erligi men asqan jomarttyghyn, qayyrymdylyghyn, «baylyq ta, baqyt ta onyng erliginde túrghanyn, onday jandy halyq aralap jýrsedaghy kórmegenin» aita otyryp, batyrdyng biyik beynesin, óz zamandastarynan asyp tughanyn daralap kórsetip, óleng sózben onyng beynesin kelistire kórkem etip bayandap ketken. Úly aqyn jomart batyrdyng túlghasyn aishyqtandyra úlyqtaydy, erekshe sýiispenshilik inkәrlikpen jyrlaydy. Jambyldyng Sypatay batyr turaly tógildire jyrlauy tegin emes. Ol onyng erligin tanydy, boyyndaghy nar túlghasyn kórsetetin qasiyetining arnalaryn sipattady. Sypatay batyrdyng beynesin Jambylday jyrlaghan aqyndar joq deuge bolady. Búl tarihy derek, tarihy mәlimet, әri tarihy qújat ta bolyp tabylady:

Barayyn endi Sypataygha,

Aytpay ony ketpeymin tegi jaygha.

Úly jýzding tiregi - batyrym ghoy,

Bir bolmaghan yghay men syghayyna.

Qayyry qarashagha sonday jaqsy,

Qandyryp susyndatyp qant pen shaygha

Baylyq, baqyt tek onyng erliginde,

Erlikpen el namysyn berdi kimge?

Kiming bar Sypatayday tónirekte,

Arghymaq mingizedi at kerekke.

Erligi men jomarttyghy jannan asqan,

Paydasy tiyip jatyr kýnde kópke.

Kim maqtamas qayyrymdy er Sypataydy,

Dәuletimen oraghan Alataudy.

Qansha halyq aralap jýrsem daghy,

Jalghanda kórgenim joq onday jandy.

Sypatay siyaqty erler zamanynda búrynghy kezderdegidey «qylyshtyng jýzimen, nayzanyng úshymen» eldikti saqtap qalu mýmkin emestigine kózderi jetip, kórshiles eldermen qarym-qatynasty beybit jolmen - mәmlegerlikpen iske asyrugha kýsh saldy. Osy túrghydan alsaq HIH ghasyrdaghy tarihy qújattardan belgili bolyp otyrghanynday, halqymyzdyng patriot azamattary elimizding irgesin Resey, Qytay, Qoqan handyghy men qyrghyz manaptarymen kelissóz jýrgizu arqyly bekemdep, olardyng agressiyalyq әreketterin tejep, el-júrtymyzdyng tirshiligine qolayly jaghday tughyzugha, qauip-qatersiz ómir sýrulerine kýsh saldy. Búdan basqa jol da joq edi, sebebi halqymyzdyng sany da, kýsh-quaty da, әleumettik, ekonomikalyq әleueti de әlsiz edi.

Elimizding tarihynan belgili, kishi jýz qazaqtary Ábilqayyr hannyng bastauymen Reseyge qosyldy. Al elimizding soltýstigine patsha ýkimeti salghan shekaralyq bekinister - otarlyq sayasattyng әskery bekinisi, tiregi boldy.

Resey patshasy orta jýzdegi handyq jýieni ózgertip, ishki Reseyding basqaru jýiesin engizdi. Osyghan sәikes Abylay han úrpaqtary biylikten shettetilip, múragerlik jerlerinen aiyryldy. Sondyqtan da Qasym súltan men onyng balalary Reseyding qysymyna qarsy bolyp, kýreske shyqty.

Al úly jýz qazaqtary bolsa, Qoqan handyghynyng ezgisine týsip qaldy. Al Qoqandar bolsa, alym-salyqtan, zeket salyp tizege basudan kóz ashtyrmady. Týbi bir tuys halyq qoqandyqtardyng kórsetken qorlyghy shekten asyp ketti. Olar ózderinen basqa quatty da qúdyretti de kýsh joqtay sezindi. Osy kezende elimiz soltýstikten Resey patshalyghynyng otaryna ainalsa, ontýstik jaqtan Qoqan handyghynyng josyqsyz ezip-janshuyna týsken qazaq halqy eki ókpesinen birdey syghymdalghan kýy keshti. Basqynshylar qanaudyng neshe aluan týrlerin alyp keldi.

1860 jyly Qoqannyng Qúdiyar hany: «Vernyigha joryqqa shygham, ainalasyndaghy qazaqtardy qaratyp alam, qarjy bólip, qol jina qosyl»,-  degende, Sypatay: «Ondaghy óz aghayyndarymmen atyspaymyn, shabyspaymyn»,- dep elin kóshirip alyp ketkeni belgili. Búl Resey patshalyghy men Qoqan handyghynyng arasynda bolar aiqastan, yaghny eki birdey basqynshydan óz elin beker qyrghyngha úshyratyp almas ýshin, elge qamqor bolghan azamat Sypatay biyding parasattylyghy, danalyghy  men erligi de emes pe?

Osy orayda biz Sypatay by men Rýstem tórening Kenesary súltanmen qarym-qatynasy jәiine toqtalmay kete almaymyz.

Negizinde Sypatay biyding Kenesarymen qarym - qatynasy turaly, Kenesarynyng kóterilisi, onyng inisi Nauryzbay jayyndaghy mәlimetter qarama-qayshylyqqa toly. Sondyqtan Kenesary súltannyng Qazaqstannyng ontýstigindegi is-qimyldary arnayy zertteulerdi qajet etedi dep bilemiz.

Derektik mәlimetterge sýiensek Kenesarynyng úly jýz jerine keluine birinshiden olardyng ózderining menshikti jerlerinen, biyliginen aiyrylyp, sol jerge salynghan resey bekinisimen qatar, býkil orta jýz jerlerine salynghan resey bekinisteri basty sebep bolsa, ekinshiden Kenesary qysymynan zapa shekken kishi, orta jýz elderi men onyng kóterilisine qarsy bolghan orta jýz súltandary Qúnanbay Óskenbaev, Baraq Súltanbaev, Núrәli Ádilovterding qoldaryna basshylyq jasaghan patsha ýkimetining әskerining komandiyri mayor Vishnevskiyding otryady mәjbýr etken. Yaghny Kenesary súltangha kishi, orta jýz jerlerin jaylaugha, biylik jýrgizu mýmkindikteri de qalmaghan. Sondyqtan, Kenesary súltan úrys sala sheginip qosynymen Balqash kólining aralyna tyghylyp, qorshaudan qashyp shyghyp úly jýz jerine bet alady. Osy oqighagha baylanysty Akademik Manash Qozybaev «Jaudy shaptym tu baylap»  degen enbeginde: «... han Kenening órisi taryla bastady. ...Aqyr ayaghy han Kishi jýzdi, Orta jýzdi tastap, Úly jýzge bet alugha mәjbýr boldy...» dep Kenesarynyng Úly jýz jerine bas saughalap kelgendigin bayandaydy. Úly jýz eli Kenesaryny jaqsy qarsy alghandyghy turaly mәlimetter barshylyq. Osyny E.Bekmahanov «Qazaqstan SSR tarihy» atty kitapta (1943-shi jylghy basylymnyng 354-shi beti) bylay kórsetedi: «batyry Starshego juza Toyshybek, Sauryq, Suranshy, Bayzak iz roda Dulat, vospetye vposledstviy akynom Djambulom, so svoimy otryadamy vlilisi v voyska Kenesary y nachaly sovmestnuy podgotovku k boribe s Kokandom y  russkim sarizmom», dep atap ótken. Osy  batyrlardyng ishinen tek Bayzaq batyr ghana Kenesarynyng qyrghyzdargha jasaghan aqyrghy shapqynshylyghyna qatynasqan. Nege?

Degenmen, Sypatay batyr Merki ónirining elining aldyndaghy jauapkershiligin sezinip Kenesary súltannyng qyrghyz elin shabugha baylanysty úsynysyn qoldamaghandyghy anyq. Biraq Kenesarynyng ólimine qatysty әr týrli alyp-qashpa pikirler aitylyp, tipti tereng payymgha barmay atýsti Sypatay batyrgha kinә artyp, bedelin týsiruge baghyttalghan jelókpe materialdar shang berip qalyp jýr. Múnday kelensiz, tipti pikir talastyrugha túrmaytyn kók ezu kópirmege tosqauyl qoyyluy tiyis.

Kenesary Yrghyz ben Torghay dalasynda kóship qonatyn jerleri qalmaghandyqtan Búqar handyghyna, Adaylargha súrau salyp ózin qabyldaularyn ótinedi. Sonymen birge nemere aghasy Merki jerining súltany Rýstem Abylaevqa inisi Nauryzbaydy basshy etip jýz adamyn jiberedi. Rustem tóre elshilerdi jaqsy qarsy alyp, mynanday sәlemin joldaydy: «mening berer aqylym: qúday әzirshe kýnәsin keshirip túrghanda atalghan jerlerdi tastap, mening janyma kóship kelsin»,- deydi. (E.Bekmahanov. Qazaqstan HIH ghasyrdyng 20-40 jyldarynda (Oqu qúraly). - Almaty, «Sanat», 1994. - 416 bet.). Kenesaryny Merki jerine shaqyrghan Rýstem tóre. Rýstem tóre Kenesarygha jazghan jauap hatynda, onyng orta, kishi jýz qazaqtarynyng aldynda kýnәgha batqandyghyn anyq aityp otyr. Osy faktini bile túra, Rýstem tórening Kenesaryny shaqyruyna Sypatay batyr qarsy bolmaghan siyaqty. Kenesary tipti qytaygha da ótip ketkisi kelgen, biraq oghan qytay ýkimeti qarsy bolghan. Osy derekterdi zertteushiler elemey keledi.

Sonday-aq Kenesary súltannyng úly jýz jerinde bolghandyghy jónindegi mәlimetterge qatysty zertteushilerding tújyrymdarynda birizdilik joq. Mysaly E.Bekmahanov Rýstem tóre men Sypatay batyrgha Kenesarynyng ólimine kinәli dep, «jala» jaba otyryp: « ...Kenesary Qyrghyzstanda manaptardyng feodal jasaqtarymen emes, halyqtyng qarsylyghyna tap bolyp kýresuine tura kelgen, onyng týbine jetken de naq osy jәiit» dey kele: «Kenesarynyng Qyrghyzstandaghy isterining az zerttelgeni sonsha, ondaghy oqigha barysyn tolyq qalpyna keltiru qiyn. Tek Orman han qoldanghan Kenesaryny aldau tәsilderin atap ótu kerek, onysy qaqtyghystyng nemen ayaqtaluynda belgili ról atqardy» degen derekter men oilar aitady (E.Bekmahanov, 334-shi betinde).

Sondyqtan Bekmahanovtyng monografiyasyndaghy (335-shi betinde): «...Rýstem jәne Sypatay by Kenesary qozghalysyna tonaludan qorqyp qosylghan adamdar edi» degen payymy negizsiz dep bilemiz. Óitkeni avtor Rýstem tórening Kenesarynyng kýnәgha batqanyn betine aityp, qúday әzirge onyng kýnәsin keshirip túrghanda, arqadan úly jýz jerine shaqyryp, oghan ózderi qamqor bolyp túr dep kórsetip otyr emes pe? Al myna tújyrym aldynghy pikirge mýlde qarama-qayshy kelip túr (281-282 better). Shyndyghynda azdaghan adammen orta jýz jerinen úly jýz jerine qashyp kelip otyrghan Kenesary, Rýstem tóre men Sypatay biyge tәueldi bola túra, óz elining qalyng ortasynda otyrghan olardy qalay qorqytady? Logika qayda? Týsiniksiz.

Sondyqtan Kenesarynyng kóterilisining sәtsizdikterining týsinu ýshin, onyng ózining ainalasyndaghy toptardan basqa, orta jýz qazaqtarynyn, onyng ishinde óz tumalastarynyng da, sonday-aq úly jýz elining negizi de keyinnen ony qoldamaghandyghynyng astaryndaghy negizgi sebepterin ashyp kórsetuge baylanysty. Al ol sebepter qily-qily. Bastapqyda resey patshalyghynyng otarlyq sayasatyna sәikes orys - kazaktardyng qazaq jerine  emin-erkin kirip, elge oiyna kelgenin istep, kýsh kórsetip, jerin, jayylymyn shúrayly qonystaryn tartyp alyp, ata-baba jerinen barghan sayyn tyqsyryp, quuyna baylanysty órshigen halyq, búqara kóterilisteri, menshikti jerinen, biyliginen aiyrylghan Kenesarynyng kóterilisin qoldaghany mәlim. Búl týsinikti de. Alayda onyng patsha әskerine qarsy túra almaytyny da belgili bolatyn. Sonymen birge Kenesary qazaq halqynyng namysyn da ayaqqa taptaghany mәlim. Kenesary kóterilisi patsha ýkimetining ozbyrlyghyna ashyq qarsy kóterilis bolghanymen ol orta jýzde otarshylargha qarsy naqty nәtiyjelerge jete almady. Óitkeni búl kezende reseylikter shegaralyq bekinisterin salyp, әskerlerin kýsheytip qoyghan edi. Kenesary naqty jaghdaydy baghdarlap, baghamdap ekshep, kóterilis әdisin ózgertip, qalyptasqan jaghdaygha sәikestendire almady.

Al Kenesarynyng qyrghyz elindegi joryghy zertteushilerding basym bóligining pikirleri boyynsha sol eldi shauyp, tonau maqsatyn kózdegen degen tújyrymgha kelip sayady. Ýisinder onday qaraqshylyqty qoldamaghan. Sonymen birge, Kenesarynyng  qorshauda qalghandaghy aqylgha qonbas qate úsynysy (« ... attyng bәrin soyyp ... jayau shyghamyz...» degeni), onyng  ózine erip orta jýzden kelgen negizgi qolynyng Kenesarydan bólinip ketuining basty bir sebebi bolghan.

Úly jýz elining Kenesaryny qoldamauyndaghy negizgi sebepterining biri: Kenesarynyng keluimen úly jýzde úrlyq-qarlyqtyn, barymtanyng kýsheyip, elding berekesining kete bastauy. Mysaly, orta jýz súltandary men el basqaryp jýrgen el aghalary: Qúnanbay Óskenbaev, Baraq Súltanbaev, Núrәdil Ádilov, Músa Shormanov tәrizdi Sypatay by de elding mýddesin qorghap, bereke-birligi ýshin Kenesaryny alghashynda qoldaghanymen, keyinnen onyng is-әreketterindegi jónsizdikterin, tizege basushylyghyn, óktemdigin kórip qoldau kórsetpegen. Sondyqtan Kenesary kóterilisining sәtsizdigining negizgi bir sebebi Kenesarynyng ainalasyndaghy toptardyng jónsizdikterinen bolghan deuge bolady.

Sonymen jogharydaghy saualdargha qysqasha jauap izdesek birinshiden  patsha ýkimeti orta jýz eli arasynda astyrtyn júmys jýrgizip, yqpaldy biy-bolys, súltandargha shen - shekpen taratyp olardy beytarap jaghdaygha qaldyra otyryp, kóterilisting sharpuynan shettetip jiberuge kýsh salghan. Mәselen, Uәly hannyng úrpaqtarynyng bir bóligi patsha ýkimetine qyzmet etti. Ekinshiden Kenesary patsha ýkimetine qarsy kýrese otyryp elding ishki jaghdayyn ushyqtyryp, ózin qoldamaghan bedeldi kisilerge tizesin bastyryp, ýrkitip, maldaryn barymtalap tartyp alyp, qatygezdikpen jazalady (Torghay dalasynda 44 súltandy óltirui). Kenesarynyng búl qylmysyn aqtau qiyn. Onsyz da Kenesarynyng  tóniregindegi myndaghan adamynyng iship-jemi, atynyng shóbi, kiyim-keshekteri, basqa da at-әbzelderi men qaru-jaraqtary da jergilikti halyqtyng moynyna artyldy. Ýshinshiden úly jýz jerinde Kenesary tyghyryqtan shyghudyng jolyn - qyrghyz manaptaryna qarsy kýresten izdep, sodan tayynbady. Patsha ýkimeti qyrghyzdardyng da bedeldi kisilerine astyrtyn sóz jýrgizip aldyn alyp qoyghan. Reseylikterding qoldaularyna ie bolghan qyrghyz manaptary Kenesarynyng shabuylyna qarsy barlyq kýshin salatyny mәlim emes pe? Qyrghyz ben úly jýz qazaqtary kórshi jatqan, aghayyn-jekjattyq, qúdandalyq qarym-qatynasta, syilastyq baylanysta tirshilik keship jatqan el ekendigi belgili. Al ol baylanysty birjola soghyspen kesip, ýzip tastau, «at qúiryghyn kesisuge» baru onay emes te edi. Aghayyngha sadaq kezep, qylysh kóteru onay bolyp pa? Onyng ýstine osynday jaghdayda Kenesary qoly bizdi qoldamadyng dep beybit jatqan qyrghyz elin shauyp, bala-shagha, eki qabat әiel demey, qart demey qyryp salyp, eki elding arasyn qyrqystyryp jiberdi. Múnyng aqyry ólispey bitispeuge, alghan betten qaytpaugha ainaldy. Mine, osynday asa kýrdeli jaghdayda Jetisu eli, Merki júrty, onyng bedeldi kisileri, ru basylary, batyrlary Kenesarynyng josyqsyz shabuylyn boldyrmaugha, kelisimge barugha, mәmile jasaugha sóz saldy. Biraq elge aitqany oryndalyp, aidauyna kóndirip kelgen aduyndy Kenesary bәtualy sózge, dualy uәjge qúlaq aspady, asqysy da kelmedi. Aytqanyna uәj bildirgendi jau sanady, aghayyndyq peyildi keri serpip tastady.

Mine osynday almaghayyp jaghdayda Sypatay batyr qalayda qan-qasapqa jol bermeu jaghyn oilady, eldi bosqa qyryp almau amaldaryn qarastyrdy. Sondyqtan ol aralasyp-qoralasyp, tirshilik keship kelgen kórshi eldi qylysh astyna ala almady. Kenesarynyng patsha otarshyldaryna, qoqan handyghyna qarsy soghysyn qoldaghanymen Sypatay batyr da, úly jýzding basqa batyrlary da onyn  qyrghyzdardy shabuyn qoldamady. Búl qorqyp qashyp ketu de, basyn alyp qashu da emes, jaghdaygha oray jasalynghan amalsyz qadam bolatyn. Sypatay Kenesarynyng qyrghyzdardy shapqanymen, baghyndyra almasyn, aitqanyna kóndire almasyn, ashyq qantógiske baratynyn jaqsy bildi. Tipti Kenesary qyrghyzdar týgili ózining orta jýz elin de degenine kóndire alghan joq emes pe?

Biz Kenesarynyng patsha ýkimetine, otarshylyqqa qarsy baghyttalghan qanday bolsa da kýresin baghalay otyra, sonday-aq Sypataydyng da ontýstik, Jetisu elining aldyndaghy airyqsha mәmilegerlik qyzmetin, parasat biyginen tómendemegen qalpyn, biylik ónerin, eki el arasyndaghy saliqaly diplomatiyasyn da erekshe atap ótemiz.

Sypatay eshkimning de aldynda opasyzdyq ta, satqyndyq ta jasamaghan әri batyr, әri bi. Eline opasyzdyq jasaghan adamdy júrty eshuaqytta da qasterlemeydi, al Sypatay bolsa halqynyng aldynda ardaqty perzent qalpynda el jadynda saqtalyp qalghan tarihy biregey túlgha. Oghan batyr ataghy jarlyqpen berilgen emes, halyq jýrektiligin, batyl әreketin, taysalmas qasiyetin baghalaghandyqtan da batyr ataghan. Sypataydyng batyr atauynda el-júrtynyng sýiispenshiligi túr.

Osy maqala bir jaghynan Sypatay men Kenesarynyng arasynda bolghan qarym - qatynastaryndaghy jalpy el - júrtqa belgisiz bolyp kelgen derektik maghlúmattardy mýmkindiginshe kórsetip, Kenesary kóterilisi turaly shalaghay «kýmәndi» derekterge arqa sýiep, el arasynan jinaghan «shiyki», tipti shyndyqqa janaspaytyn tújyrymdaryn tyqpalap, oqyrmandar arasynda shy jýgirtip jýrgenderding jymysqy pighyldaryn әshkeleuge baghyttalghan.

Sondyqtan qazirgi kezde basylymdarda boy kórsetip jatqan keybir oy -pikirlerge toqtaludy jón kórdik. Mysaly «Abay KZ saytynda keybir «deytinder» bylay deydi: «...Kenesarynyng tútqyngha týsip qalghanyn inisi Nauryzbay kórip qaldy, tútqyngha týsetinin bilse de, Kenesarygha kómekke úmtylghan. Osyny kórip, Aghybay batyr qashyp bara jatyp, Nauryzbaygha, aghana barmay birge qashayyq degen kenes bergen ...» deydi de: «Nauryzbaydyng ózine kómekke úmtylyp, tútqyngha týsip qalghanyn kórip, Kenesary ózining bas barmaghyn shaynap jiberipti...» dep jalghaydy osy ózderining oidan shygharghan «blok-basterlerin» shirkinder. Tipti, osy azamattardyng pendeshiligi myna sózderinen de kórinedi: « ... eger Nauryzbay Aghybaydyng «aqylyn» tyndap, aghasyna kómekke baramyn dep qyrghyzdardyng tútqynyna týsip mert bolmaghanda, qyrghyzdar Kenesaryny óltirmes edi...» dep te qiyaldanady. Osy oqighany E.Bekmahanov qalay bayandaghan: «...Kómek keledi-au degen oimen kelesi kýnge deyin kýtuge sheshim qabyldanady. Biraq kómekke eshkim kelmedi. Kenesary men Nauryzbay әrqaysysy óz otryadtaryn basqaryp, qorshaudy búzyp ótuge úighardy. Kenesary ózining otryadymen Qarasuyq degen batpaqty ózen arqyly qorshaudan shyqpaqshy boldy. Ózennen ótu kezinde kóp adam sugha ketti... . Qorshaudan shyghugha tyrysu sәtsiz ayaqtaldy. Nauryzbay ózining otryadymen kýshi basym shayqasta qaza tapty. Kenesaryny manaptar qolgha týsirdi» dep kókeyge qonatyn, senimdi derek keltiredi (monografiyanyng 336-shy beti). Kenesary men Nauyryzbaydyng qorshaudan shyghugha baghyttalghan tarihy epizodynda E. Bekmahanov Aghybay turaly mәlimet keltirmegen. Yaghny Aghybay aldynghy kýni (bolmasa týni) Kenesaryny tastap ketip qalghan bolyp túr.  «...Osy qorshauda Sypatay by bolmaghan. Kenesarynyng qyrghyzdargha joryghyn qoldamay, barmay qalghan...» degen derekter bar. Negizinde Sypatay batyrgha qatysty osy tújyrym aqiqatqa sәikes keletin tәrizdi.

Osy oiymyzdy qúptaytyn materialdy 16.05.2012 j. shyqqan «Dat» gazetining №21-shi nomerining 12-shi betindegi K.Múqashev, Q.Imanaliyev, L.Baraqbaevtardyn: «Sypatay batyr - eto nasha gordosti» atty kóptegen tarihy qújat derekterine sýienip jazghan maqaladan kóremiz. Súltan Ahmet Kenesarinning «Súltan Kenesary y Syzdyq tóre» atty ómir bayandyq enbegining negizinde,  memlekettik arhivtik derekter boyynsha, Aghybay batyrdyng 1846-1847-shi jyldardaghy oqighalargha qatynasqan ýlken úly Amanjoldan tughan Ahmetov Jaqan (1997 jyly 95 jasynda qaytys bolghan) estigen әngimesinde de: « ...Batyry Agybay y Bugybay skazaly hanu, chto ego reshenie priyvedet k giybely ostavshegosya voyska. Otryady Agybay batyra, Bugubay batyra, Buharbay batyra vo vtoruy nochi blokady, odev natelinye belye rubashky poverh odejdy (dlya opoznaniya svoiyh), prorvaly v krovoprolitnom boi okrujeniye, y vyshly iz okrujeniya. U holma s odnoy storony nahodilosi boloto. V etom bolote zastryal koni ne po godam vozmujavshego 14-letnego syna Agybay - batyra Amanjola. Agybay, posadiv syna szady sebya na konya, ne dal ego pleniti. Sultany Kenesary, Nauryzbay, Kudaymendy, Kuchak, Djagangiyr, Abulfaiyz, Arslanbek, Kochkorbay, a takje Kudarbergen Bayetov (v posledstviy zauryad-mayor), Bayzak, Medeu, Kalabay, Djaugash, Rustem y drugie byly pleneny na tretiu nochi blokady. Po nastoyanii Halche-biya na tretiy deni plena byly kazneny Kenesary, Nauryzbay, Kudanmendy, Erjan. Ostalinye otpusheny. Po dannym vospominaniy starshego syna Agybay batyra Amanjola, Sypatay v boevyh deystviyah 1847 goda ne uchastvoval, a takje ego imya ne upominaetsya v istochnikah teh let...». Osy tarihy estelikten kórinip túrghandyghy Bekmahanovtyn: «...mejdu tem nochiu neustoychivaya chasti voyska dezertirovala...» degeni Sypataygha, Rýstem tórege qatysty bolmaghan. Kerisinshe Kenesarymen birge arqadan ilesip kelgen serikteri Aghybay, Búghybay jәne Búharbaylargha qatysty  aitylyp túrghandyghy anyqtalyp túr. Sondyqtan da osy Kenesarynyng arqadan ilesip kelgen serikteri Qoqan handyghy, Resey patshalyghy, Qyrghyz manaptary úiymdastyrghan ólimnen aman qalghan.

Bekmahanov odan әri oiyn: «Drugaya chasti vo glave s biyamy Sypataem y Urestemom iz roda Dulatov, izmenila vosstanii y pereshla na storonu vraga», dep bayandaydy, búl tújyrym kuәgerding pikirine mýldem qarama-qayshy ekendigi kórinip túr. Anyghynda Rýstem tóre Kenesarymen birge bolyp, tútqyngha týsip, keyin bosaghan. Al Sypatay batyr bolsa úly jýzding ózge batyrlary tәrizdi: Toyshybek, Súranshy, Sauryqtarmen qatar qyzghyzdardy shabugha qarsy bolyp, sol joryqqa barmay qalghan. Búl jerde ýlken sebep bar, óitkeni Sypatay Kenesary úly jýzge kelgenge deyin qyrghyzdarmen mәmlege kelip úly jýz shebin keneytip bekitkeni belgili. Sondyqtan da Sypatay qyrghyzdargha bergen antyn búzugha bara almaghan. Al qazir qazaq elining shebi qay jerlerden ótedi? Kenesarynyng qyrghyzdargha jasaghan sәtsiz joryghynyng saldarynan Qoqan handyghy jaghynda bolghan qyrghyzdargha Qorday men Merki aumaghynyng biraz jeri ketip qalghan joq pa?

Endi Sypataydy aiyptaushylardyng basty negizsiz tújyrymdaryna qatysty aitatynymyz, E.Bekmahanov Aghybay úrpaqtarymen, sonyng ishinde Ahmetov Jaqanmen kezdespeui mýmkin emes. Yaghni, kezinde qoqan handyghyna baghynyshty Tәshkenning qúsbegi Qasym súltannyng úly Sarjan men onyng adamdaryn aldap qonaqqa shaqyryp bauyzdatayyn dep otyrghanyn kezdeysoq bilip qalyp, jalghyz ózi qashyp ketken, 18 jasar Aghybaydy da, keyinnen Kenesary men Nauyryzbaydy da qoqan, qyrghyz manaptarynyng qoldarynyng qorshauynda tastap ketken batyr Aghybay men qatar Búqarbay, Búghybay batyrlardy da biz Kenesaryny satqan satqyndar dep jazghyryp otyrghan joqpyz. Sebebi, kórsetilgen osy eki jaghdayda da sol sәttegi soghys taktikasy túrghysynan beker opat bolmau ýshin, olardyng sharasyzdyqtan aman qaludyng birden bir jolyn tandaghan shyghar dep esepteymiz. Óitkeni Kenesary sol týngi keneste jalpy elding qorshaudan shyghu úsynysyn qoldamay qoyghan. Eger Kenesary ózining inisi Nauryzbaydyng qorshaudan shyghugha jasaghan úsynysyn qoldaghanda, olardyng bәri de Aghybaylarmen birge sol týni qorshaudan shyghyp ketken bolar edi de, bekerden beker kelesi týni qolgha týsip ólim qúshpas edi. Osylay bolghan kýnde úly jýzding aqsaqaldary Kenesaryny, onyng sonyna ergen adamdaryn jaularyna bermes edi, mәmigerlikpen retteuge bolatyn mәsele emes pe? Sol kezende úly jýz jerine kire almay otyrghan reseylikter de amalsyzdan kóner edi. Osyghan kezinde reseylikterding Kenesarygha bergen keshirimi men Aghybay, Búghybay, Búqarbaylardyn, Syzdyq tórening de kóterilisten keyin beybit ómir keshkendikteri de dәlel emes pe? Tek tarih ýshin, shyndyqty izdep, zerdeleu paryz. Al, osy kýni sol aruaqtardy dәlelsiz jazghyryp  ósek aitu, adamdyqqa jat pighyl dep esepteymiz.

Degenmen solay bola túra E. Bekmahanovtyng Sypatay batyrdy basqa júrttan bólip alyp, Rýstem tóreni de Dulatqa «jatqyzyp» jau jaghyna ótip ketti dep jazuyna qanday maqsat negiz boldy eken? Rýstem Dulat ruynan emes, tóre ghoy. Adamnyng adaldyghy nemese jalghan ótirikshildigi osynday derekter arqyly aiqyndalady. Qansha jerden E.Bekmahanovty keybireuler aqtaugha tyrysqanymen derekter ol kisining jalghan sóilegendigin dәleldep túr. Nege? Osy súraqqa jauapty Abylay hannyng elge bildirmey óz úrpaqtaryna aitatyn ósiyetinen tabugha bolatyn tәrizdi. Mәselen Sh.Uәlihanov ózining «Abylay» atty maqalasynda: «...óz balalaryna qaldyrghan auyzsha ósiyeti Aqsaq Temirding sayastymen astasyp jatqanyn anghartady. Balalaryna ol qazaq taypalary arasyndaghy ru talasyn eshqashan týbegeyli sheshpe, dýrdarazdyq pen dau - damay qashanda han biyligining tapjylmas tayanysh - tiregi boluy kerek dep aqyl - kenes berip otyrghan»,- deydi. Osy túrghydan qarasaq E. Bekmahanov ta ózining shyqqan tegi kedey - kepshik bolghan tóre túqymy ekendigin eskere kele, kenes sayasatyna sәikes biylikten dәmelenip «Abylaydyng ala sayasatyn» ústanyp úly jýz ben orta jýz ortasyna óz «bedelin» paydalanyp dau tastap, ózine qostaushylar tobyn tabu niyetinde jalghan derek  qaldyrghan tәrizdi.

Sonymen, tarihy derek Bekmahanovtyng Sypataygha baylanysty jazghanyn teriske shygharady. Sebebi Sypatay jau jaghyna ótip ketken bolsa, onda ol 1846 jyly Kenesary kóterilisin basyp - janshuda kórsetken (userdiye) shynayy adaldyghy ýshin patsha armiyasynyng horunjiy ataghyn alghan Qúnanbay tәrizdi t. b. orta jýzding sol kezendegi el biyleushileri siyaqty Kenesarygha qarsy soghysatyn edi, al onday derek eshbir jerde joq. Al Sypatay eshuaqytta qyrghyzdar qatarynda Kenesarygha qarsy soghys ashqan emes, búl aqiqat nәrse. Sondyqtan Bekmahanovtyng Sypataydy jau jaghyna ótip ketti deui júrtty eki úday pikirge qaldyryp dau tughyzatyn jalghan pikir, negizsiz payym. Al el arasynda jýrgen әr - týrli dәlelsiz, oidan shygharylghan әngimelerdi «kóseushiler» ósekshi qaraniyettilerding isteri dep bilemiz.

Biz Kenesary, Nauryzbay súltandardyng bet - beynesin, kóterilisterining mәnin terenirek tanu ýshin kezindegi basylymdardan arnauly izdenis júmystaryn jýrgizdik. Mәselen 1946-shy jyly tashkentte Eltoq Dilmúhambetov: «Vosstanie kazahov pod rukovodstvom Kenesary Kasymova v 1837-1847 g.g.» degen taqyrypqa kandidattyq dissertasiya qorghapty. Opponenti E.Bekmahanov bolghan. Osy Dilmúhametov pen qatar E.Bekmahanov ta ózining «Kazahstan v 20-40-e g.g. HIH v.» degen monografiyasyn jazyp bitirgen. Elding esine salyp aita ketetinimiz, osy eki avtordyng da enbekteri kezinde qatty syngha úshyrap, ghylymy túrghydan negissiz, tayaz, qate shygharmalar esebinde joqqa shygharylghan. Tarihshylar Shahmatov, Aqynjanov, Shoyynbaevtar Bekmahanovtyng enbegin synaghany mәlim. Ghylymy qauymnyng talqylaularynyng nәtiyjesinde Kenesary súltannyng kóterilisi «keritartpaly - monarhiyalyq» dep baghalanghan. Osy tújyrymdy keyinnen E.Bekmahanovtyng ózi de moyyndaghan.

E.Dilmúhamedovtyng jogharydaghy «joqqa shygharylghan» enbeginde osy biz qarastyryp otyrghan Kenesarynyng adamy bet - beynesin, resey patshalyghyna qarsy baghyttalghan «kýresinin» mәnin asha týsetin derekter barshylyq ekendigin eskere otyryp, sol enbekting biraz derekterimen kópshilikti tanystyrudy jón kórdik: «Kenesary, opirayasi na shirokie massy skotovodov, vel reshiytelinuiy boribu so svoimy vnutrennimy vragami, izgonyaya ih y daje predavaya smertiy» dep Kenesarynyng kóptegen qazaq eli adamdaryn әr - týrli zorlyqpen, qorlap óltirgendigin bayandaydy. «Razmah dviyjeniya Kenesary byl osobenno oslablen posle perehoda v starshiy juz. Mnogie iz prisoedinivshihsya kazahskih rodov Bolishogo juza y ih aksakalov, biyev, privodyatsya znatnymy aksakalamy v obiyasnenie nedovolistva svoego tem, chto u Kenesary ludy - shayki, brodyagy «Onan qashqan, múnan qashqan, jamandyqpen, kózin ashqan», t.e. «bejavshie s raznyh mesty zlodeystvamy dobyvayshie svoe blagopoluchiye» dep jazady zertteushi.

E.Dilmúhamedov búrynghy zertteushilerge sýiene otyryp bylay dep bayandaydy: «...Terpya ekonomicheskie y materialinye trudnosti, povstansy postepenno othodyat ot dviyjeniya, rukovodimogo Kenesary, no on prinimal vse mery, stremyasi uderjati povstansev ot uhoda iz otryadov, priymenyal vsyacheskie mery vploti do jestokosti, prepyatstvuya otkochevavshim s nim vozvrashatisya na prejnie pastbisha, grabya y proizvodya smert y ubiystvo. Dostatochno ukazati na razgrablenie Kenesary kazahov roda Jappas. V 1844 g. kazahy raznyh rodov selymy aulamy pereshly vnutri liniy iz straha pered niym. Trudnosty vnutrennyh protivorechiy v lagere Kenesary ne mogly byti im preodoleny sobstvennymy silami. Sam Kenesary byl predstaviytelem krupnyh feodalov: lichnoy sobstvennosty nahodilosi do 6000 loshadey y bolee 2 tysyach baranov. Emu prinadlejalo znachiytelinoe dragosennoe imushestvo, sostoyavshee iz kovrov, mehov, shelkovyh materiy y t.d., v raznoe vremya nagrablennyh...» Odan әri zertteushi: «...Po osenke Gerna, v 1845 g. bolishinstvo povstansev iz otryadov Kenesary nahodilosi v sostoyaniy niyshety... ...Arhivnye dannye ukazyvait, chto v posledniy period u Kenesary ludy umiraly ot goloda - «V etu zimu do 100 chelovek ego storonnikov pogiblo ot goloda». «Krome materialinyh y moralinyh trudnostey v auylah Kenesary sviyrepstvuet povalinaya bolezni, soprovojdaemaya holernymy pripadkami, ot kotory budto by v odnu nochi umerlo do 60 chelovek». Razorennye povstansy ne mogly vesty boriby protiv mnogochislennyh voysk sarskoy armiy s takim je uspehom, kak v 1837-1838 g.g. y 1843-1844 g.g., kogda sily povstansev byly eshe sveji, a vnutrennie  protivorechiya v lagere Kenesary ne byly tak obostreny, kak v period usiylennogo konsentrirovannogo natiska sarizma» dep toqtalady. Zertteushi osy derekterimen Kenesary  súltannyng kóterilisining jenilu sebepterin, onyng ólimine qatysty aqiqatty kórsetedi. Jogharydaghy derekten kórip otyrghanymyzday, Kenesary negizinen 1837, 1838-shi jәne 1843, 1844-shi jyldary, yaghny tórt jyl ghana úrys qimyldaryn nәtiyjeli jýrgizgen. Onyng ózinde de kimderdi shapqan? Biraz uaqyt Resey ýkimetinen «keshirim» súrap, kýresin toqtatatqan (1840-1842 jyldary). Biraq onymen qastasqan dúshpandary arandatyp, maza bermegen son, qayta kýreske shyqqan (E.Bekmahanov).

«... Vse eto y fakty pokazyvayt, chto Kenesary y ego rodstvenniky zabotilisi o svoem lichnom obogosheniiy...» deydi E.Dilmúhamedov. Odan әri E.Dilmúhamedov mynanday tújyrym jasaydy: «... Klassovyy krestiyaskiy harakter dviyjeniya kazahov legko proyavitisya ne mog, poka rukovodstvo etim vosstaniyem ostavalosi v rukah feodalinoy verhushky Kasymovyh...».

Ghalymnyn: «...Toliko v otdelinyh faktah zamechaetsya forma klassovoy boriby - napriymer: posle zahvata kokandskih krepostey Suzaka y Saurana, batyr iz trudovoy kazahskoy massy Janhoja Nurmuhamedov, nesmotrya na ubediytelinye prosiby Kenesary ostatisya v lagere povstansev, uehal obratno na Syr-Dariu. Pered uhodom on prosil Kenesary: «... ne obijati prostyh kirgiz y ih ne bespokoiti...». Etimy slovamy Janhoja namekaet na zashitu interesov trudovyh kazahov...» degen pikiri de negizsiz emes. Osy payymdaular Kenesarynyng maqsat-mýddesi kóp jaghdaylarda búqaranyng mýddesimen ýilese bermegendigin kórsetedi. Sondyqtan da tarihta Kenesarynyng kýresi birjaqty baghalanghan emes, pikirler әrtýrli bolyp keledi. Shynynda da Kenesary qozghalysy últtyq tarihymyzgha ne berdi degen saualgha jan-jaqty bayyptalghan jauap berilui tiyis. Biz Kenesaryny birjaqty kóterip, elding biy-súltandaryn, batyrlaryn tómendetip, oghan qarsy qoyyp qarastyrmauymyz kerek dep esepteymiz. Tarihy derek, oqigha qalay boldy, baghalau da solay bolugha tiyis.

Sonda ghana biz bir jaqty bagha beruden, Sypatay siyaqty batyrlargha jalghan jala jabudan qútylatyn bolamyz. Bir túlghany asqaqtatamyz dep ekinshi bir túlghany túqyrtyp, túghyryn tómendetip kórsetuden saqtanuymyz qajet. Tarihy túlghalar últtyng keler úrpaghy ýlgi-ónege etetin qayratkerleri, biz olargha bagha bergen kezde tarihtaghy ornyn, zamandastarynyng bergen baghasyn teristep, keudemsoqtyqqa, әperbaqandyqqa, әngýdiktikke úrynbauymyz kerek.

Biz maqalamyzda Sypatay batyrdyng 19-shy ghasyrdaghy qazaq halqynyng basyna týsken almaghayyp tarihy kezende qazaq elining shekaralyq shebinde, elining mýddesin qorghap soghan kýsh-jigerin júmsaghan qayratker ekendigin kórsetip, zertteushilerge oy salsaq degen edik. Degenmen kópshilikting jan -  jaqty tarihy mәlimetterden habarlary bolsa, shyndyqtyng qashanda da saltanat qúratynyn qaperge sala otyryp, shala derekterge sýienip baytaq elimizding batyrlaryn, qayratkerlerin jónsiz qaralamayyq, olargha orynsyz ghaybat sóz aitpayyq degimiz keledi.

Ábil Býrlibaev,

tehn.ghylym. kandidaty,

jýielik әdispen kóshpendiler

tarihyn zertteushi.

Múhtar Qazbekov,

zertteushi - publisist.

Abai.kz

0 pikir