Býgingi kýni kóptegen shetel jәne otandyq azamattardyng oiynsha, Qazaqstan - qazynasy kómirsutekterdi syrtqa satu esebinen qalyptasatyn shiykizattyq memlekettey kórinedi. Is jýzinde solay ma? Ózining sauda joldarynyng toghyspasynda ynghayly geografiyalyq ornalasuyna oray, bizding elimiz óz qazynasynyng aitarlyqtay bóligin kedendik alym-salyqtardyng esebinen toltyrady. Biz Aspanasty elinen Reseyge jәne odan әri Europa memleketterine tasymal­danyp jatqan tauarlardyng tranziyti esebinen valuta týrinde qyruar aqsha tauyp jatyrmyz. Bizding elimiz arqyly ótetin sol tauarlardyng ýlken bóligi «Dostyq» kedeni arqyly ótedi. Osyghan oray atalmysh keden basshysy Núrlan ÁZIMBAEV myrzany sózge tartqan edik. - Núrlan Qúmarúly, Siz búl qyz­metke jaqynda ghana kelgeniniz­di bilemiz. Jana júmys ornyndaghy alghashqy әserleriniz qanday? Siz ýshin ne ózgerdi?
- 7 qarasha kýni «Dostyq» ke­de­nining bastyghy bolyp taghayyn­dalghanym turaly búiryq shyqty. Kedendik baqylau komiytetining tóraghasy Mәjit Esenbaev myrza újymgha meni tikeley ózi tanys­tyrdy. Shynymdy aitsam, bi­rin­shi ret osynday ýlken kedendi bas­qarugha keldim. Búghan deyin keden beketterin, departament bólimin basqardym.

Býgingi kýni kóptegen shetel jәne otandyq azamattardyng oiynsha, Qazaqstan - qazynasy kómirsutekterdi syrtqa satu esebinen qalyptasatyn shiykizattyq memlekettey kórinedi. Is jýzinde solay ma? Ózining sauda joldarynyng toghyspasynda ynghayly geografiyalyq ornalasuyna oray, bizding elimiz óz qazynasynyng aitarlyqtay bóligin kedendik alym-salyqtardyng esebinen toltyrady. Biz Aspanasty elinen Reseyge jәne odan әri Europa memleketterine tasymal­danyp jatqan tauarlardyng tranziyti esebinen valuta týrinde qyruar aqsha tauyp jatyrmyz. Bizding elimiz arqyly ótetin sol tauarlardyng ýlken bóligi «Dostyq» kedeni arqyly ótedi. Osyghan oray atalmysh keden basshysy Núrlan ÁZIMBAEV myrzany sózge tartqan edik. - Núrlan Qúmarúly, Siz búl qyz­metke jaqynda ghana kelgeniniz­di bilemiz. Jana júmys ornyndaghy alghashqy әserleriniz qanday? Siz ýshin ne ózgerdi?
- 7 qarasha kýni «Dostyq» ke­de­nining bastyghy bolyp taghayyn­dalghanym turaly búiryq shyqty. Kedendik baqylau komiytetining tóraghasy Mәjit Esenbaev myrza újymgha meni tikeley ózi tanys­tyrdy. Shynymdy aitsam, bi­rin­shi ret osynday ýlken kedendi bas­qarugha keldim. Búghan deyin keden beketterin, departament bólimin basqardym.
«Dostyq» turaly ne aitugha bolady? Men birinshi ret temirjol tasymaly siyaqty erekshelikpen úshyrasyp túrmyn. «Dostyq» kedenine eki keden beketi kiredi. Ol - avtokólik jәne temirjol ót­kel­deri. Keden úiymdarynda 1998 jyldan beri júmys istep kele jatsam da, men ýshin búl mýldem jana. Temirjoldaghy keden beketi arqyly Ortalyq Aziya elderi, Kedendik odaq jәne әri qaray Europagha tasymaldanatyn jýk­terding negizgi bóligi ótedi. Sol se­bepti de búl óte jauapty júmys, men is jýzinde oghan ózimning býkil uaqytymdy bólemin.
- Býgingi kýni BAQ-ta «Batys Qytay - Batys Europa» jobasy tu­raly kóp aitylyp jatyr. Búl jo­banyng «Dostyqtaghy» naqty kórinisi qanday?
- Joba әldeqashan júmys is­tey bastady. Biylghy jyly bir­neshe temirjol qúramalary úiym­dastyryldy. Osynday әrbir qú­rama bar-joghy birjarym saghat­tyng ishinde bizde rәsimdeuden ótti. Búl - óte jaqsy kórsetkish. Ózde­riniz bilesizder, europalyqtar dәldik pen úqyptylyqty sýietin taqua halyq. Olar ýshin jýkterding shekarada toqtap qalmauy - óte manyzdy. Sondyqtan da biz búghan erekshe kónil bólemiz.
- Onyng ýstine jýkterdi te­mirjol arqyly tasymaldaudyng jyl­damdyghy su jolymen tasy­mal­daugha salystyrghanda bәsekege qabiletti boluy kerek deysiz ghoy?
- Mindetti týrde. Taghy bir nәr­seni atap aitar edim. «Trans­konteyner» atty iri reseylik kompaniya bar. Dәl bir ay búryn sol kompaniyanyng ókilderi kelip, bizding kedenning infraqúry­ly­mymen tanysyp ketti. Keleshekte olar Manjur baghytyn bizding «Dos­tyq» kedeni arqyly ótkiz­bekshi. Sol kezde býgin Qiyr Shy­ghys arqyly ótip túrghan jýkting bәri biz arqyly ótedi. Búghan «Dos­tyqtyn» ynghayly geogra­fiya­lyq ornalasuy jәne «Qazaq­stan Te­mirjolynyn» ótkizu mým­kindigi de óz septigin tiygizbek.
- Jýkterdi Qiyr Shyghys ar­qyly Ortalyq Resey men Euro­pagha jetkizu - Qazaqstannan Reseyge tasymaldanatyn jýkterge sa­lys­tyrghanda edeuir úzaq emes pe?
- IYә, birinshiden, jol tym úzaq, ekinshiden, Qiyr Shyghys jo­ly­nyng ótkizu mýmkindigi qa­zaqstandyq jolmen salys­tyr­ghanda aitarlyqtay tómen.
- Al Kedendik odaq jaghdayynda Qytay men Qazaqstan arasyndaghy ózara yqpaldastyq qalay jýzege asyrylyp jatyr? Memleket­aralyq qatynastar ýlgisining ózgerui qay baghytqa әser etti?
- Qytaydyng keden qúry­lym­darymen bizde eshqanday týitkildi mәsele joq. Olarmen biz ózara ty­ghyz baylanys ornatqanbyz. Bizding janymyzdan múnay qú­byrynyng tarmaghy ótedi, «Dos­tyqta» Aspanasty elining gaz eks­porttaytyn kompaniyasy júmys bastamaqshy. Búlardan basqa, biz ózara salystyra tekseru ýshin Qytay kedenshilerimen jii kez­desip túramyz. Búl óte manyzdy, óitkeni Kedendik odaq elderine Qytaydan óte kóp tauar tasy­mal­danady. Biz Qytay tarapymen tauarlardy sany, salmaghy jәne sapasy boyynsha salystyra tekseremiz. Qazirgi kezde bizding keden 99 payyzgha Aspanasty elinen Kedendik odaq jәne Europa elderine jiberiletin jýkter boyynsha júmys istep túr.
- Kedendik odaq taqyryby ai­t­ylyp jatqan son, bizding elimiz oghan mýshe bolghaly qazaqstandyq kedenshilerding júmysynda qanday ózgeris baryn da bilgimiz keledi.
- Keden nyghayyp keledi. Ol endi tek Qazaqstannyng ghana emes, sonymen birge Kedendik odaqtyng da shekarasy. Bizding iyghymyzgha ýlken jauapkershilik jýgi týsip túr. Búryn bizding Kedendik ko­dekste bolmaghan jana talaptar payda boldy.
- «Dostyq» kedenining auma­ghynda vagonnan-vagongha jýk tiyep, týsirumen ainalysatyn «Ke­den­TransServiys» merdigerlik kәsip­orny júmys isteydi. Jaqyn ua­qytqa deyin osy mekemening jú­my­syna kóptegen syn aitylyp keldi. Vagondaghy jýkter negizinen qolmen týsirildi. Qoymalardaghy aua almas­tyrylmady. Júmysshylar jala­qylarynyng azdyghyna shaghymdan­dy. Qazir jaghday qalay, birdene ózgerdi me?
- Dәl bir ay búryn «Keden­TransServiys» bas diyrektorymen kezdesu kezinde búl mәsele tal­qylandy. Negizgi mәsele - don­ghalaqtarynyng arasy tar Qytay vagondarynda keletin jýkter qa­zaqstandyq vagondargha tiyele­tin angarlarda bolyp túr. Olardyng ishi tym suyq. Qazir sol jerde júmys istep túrghan tehnikalar da talapqa jauap bermeydi. Sol sebepti de búl mәseleler býgin de ózekti bolyp túr. Bizding talaby­myzben búl jýkterdi tiyep-týsiru beketteri qazir tiyisti týrge keldi. Odan basqa, beketterde beyne­baqylau ornatylyp jatyr. Osy­lay týitkildi mәseleler birte-birte sheshilip jatyr. «Keden­TransServiys» - jekemenshik merdiger mekeme. Degenmen biz de búl mәselege baysaldy qaray­myz.
- «Dostyq» kedeni arqyly Qy­taydan qansha jýk ótedi?
- Tek ótken jyly ghana búl keden arqyly 17,5 million tonna jýk ótken. Bir jyl ishinde 140 mynnan asa kedendik deklarasiya rәsimdelgen.
- Bәsekelestikten qoryq­pay­syzdar ma? Qazir «Qorghasta» «Al­tynkól» stansasy salynyp jatyr, әldeqashan temirjol jelileri tartyldy. Dәl sol tústan kele­shek­te «Batys Qytay - Batys Eu­ropa» zamanauy tas joly da ótedi. Al «Qorghastan» Reseyge shyghatyn jol aitarlyqtay jaqyn.
- Joq, bizde eshqanday qauip­tenu bolmaydy. Eger, bizge uәde bergenindey, «Altynkól» 25 jel­toqsan kýni ashylatyn bolsa, kerisinshe, biz «Dostyqta» jýk aghyny azayady dep kýtudemiz. Se­bebi qazir búl aghyn óte ýlken. Key kezderi tipti bizde vagondar men platformalar jetpey jatady. Sondyqtan qayta búl baghyttyng ashyluymen bizding júmysy­myzdyng sapasy tek jaqsara týsedi dep ýmittenemiz.
- Keden turaly әngime bolghanda kontrabanda mәselesin shette qal­dyrugha bolmaydy. Memlekettik shekara bolghan jerde zansyz tauar tasymaldaushylar da bolady. Osy únamsyz qúbylyspen kýres qalay jýrip jatyr?
- Aghymdaghy jyldyng 11 aiy ishinde biz 38 qylmystyq is qoz­ghadyq. Kedendik baqylau komiy­tetining tóraghasy Mәjit Tóleu­bekúly Esenbaevtyng ózi maghan tike­ley kontrabandagha qarsy ký­resti kýsheytu jóninde tapsyrma ber­di. Biz búl tapsyrmany oryn­dap jatyrmyz. Tek ótken aidyng ózin­de biz Qylmystyq kodeksting 209-baby ekinshi bóligimen bes qyl­mys­tyq is qozghadyq. Anyq­tal­ghan kontrabandanyng kólemi 58 miyl­lion tengeden asady. Al jyl kóleminde 1 milliard 200 miyl­lion tengening kontraban­dasyn anyqtadyq.
- Songhy kezdegi eng atyshuly isti aita alasyz ba?
- Ol Qazaqstannan Qytaygha eksportqa shygharylyp bara jat­qan ondatr terilerine qatysty boldy. Keden ótkelinde kýmәndi jýk tiyelgen mashinany toqtatu boyynsha josparly shara ótki­zildi. Tekseru jýrgizip, artyq jýk bar ekenin anyqtadyq. Zandy búzghandar deklarasiyada 3 myng ondatr terisi bar dep kórsetken, is jýzinde ol 23 myng danagha juyq­tady. Sóitip, 17 million tengening kontrabandasy tәrkilendi. Biraq zandy búzghandar, jay ghana dek­larasiya toltyru kezinde qate­lestik degendi aitady...

Súhbattasqan
Mahambet TALAPBAYÚLY

http://www.aikyn.kz