Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 2450 0 pikir 13 Jeltoqsan, 2012 saghat 08:20

Múnaydar Balmolda. Jekpe-jek

«Jayyq shaharynyng qúpiyasy» hikayatynan ýzindi

Sarayshyqty talqandap, mol oljamen qaytyp kele jatqan dúshpan búl manaydan ózderine jau jolyqtyrmastay beyqam. At arbalargha syqa tiyelgen jýkpen qatar tónkerilgen aghash qayyqtary da kóp-aq. Múny kórgen Jaujapyr shydamsyzdyq bildirdi.

-Qolbasshy, búiyrynyz, mynalardy bauday týsirelik. Tym dandaysyp ketipti. Qúdalyqtan kele jatqanday ghoy ózderi.

- Aytargha joq. Búlarda múnshama kóp jylqy bolmaushy edi. Bәrining taqymynda bir-bir jýirik. Qazaqy arbalardy da qolgha týsiripti. Bir is qylayyq, qolbasshy,- dep jas sarbazdardyng biri Jaujapyrdy quattady. Qolbasshy әmir etse bolghany, myngha tarta әsker jaqtaryn tartyp, sansyz jebeni dúshpan tóbesinen móniretip, sau ete týsirmek.

- Kerek emes. Kýtelik. Týsinikti boldy. Búlar tómengi elge osy bәrkes qauashaqtargha otyryp, tez jetken eken,-dep qolbasshy oiyn pysyqtaghansha aghash arasynan ilkidegisinen de kóp, attyly әsker shygha keldi. Aqtang bәrining aldynda tarpang jýriske salyp, som túyaqtaryn jerge qazyqtay qadap kele jatqan ózining shúbaryn jazbay tanydy.

- Jigitter, sabyr. Songhy keruenimiz de alysqa úzay qoymaghan shyghar. Soghyssaq solargha da bir kesirimiz tiyip jýrer. Búlardyng qimyl-qareketin baqylayyq.

«Jayyq shaharynyng qúpiyasy» hikayatynan ýzindi

Sarayshyqty talqandap, mol oljamen qaytyp kele jatqan dúshpan búl manaydan ózderine jau jolyqtyrmastay beyqam. At arbalargha syqa tiyelgen jýkpen qatar tónkerilgen aghash qayyqtary da kóp-aq. Múny kórgen Jaujapyr shydamsyzdyq bildirdi.

-Qolbasshy, búiyrynyz, mynalardy bauday týsirelik. Tym dandaysyp ketipti. Qúdalyqtan kele jatqanday ghoy ózderi.

- Aytargha joq. Búlarda múnshama kóp jylqy bolmaushy edi. Bәrining taqymynda bir-bir jýirik. Qazaqy arbalardy da qolgha týsiripti. Bir is qylayyq, qolbasshy,- dep jas sarbazdardyng biri Jaujapyrdy quattady. Qolbasshy әmir etse bolghany, myngha tarta әsker jaqtaryn tartyp, sansyz jebeni dúshpan tóbesinen móniretip, sau ete týsirmek.

- Kerek emes. Kýtelik. Týsinikti boldy. Búlar tómengi elge osy bәrkes qauashaqtargha otyryp, tez jetken eken,-dep qolbasshy oiyn pysyqtaghansha aghash arasynan ilkidegisinen de kóp, attyly әsker shygha keldi. Aqtang bәrining aldynda tarpang jýriske salyp, som túyaqtaryn jerge qazyqtay qadap kele jatqan ózining shúbaryn jazbay tanydy.

- Jigitter, sabyr. Songhy keruenimiz de alysqa úzay qoymaghan shyghar. Soghyssaq solargha da bir kesirimiz tiyip jýrer. Búlardyng qimyl-qareketin baqylayyq.

Jau jasaghy múzday qarulanghan. Ara-kidik otty qaru ústaghandary  bayqalady. Sary ataman shúbardyng ýstinde manghazdanyp, jenimpazdyq jelikke semirgen. Kenet atyn tejegen sary Jayyq shahary betindegi jarqabaqty qamshysymen núsqap, bir adamyna әmir etti. Qaruyn kezey ústaghan shoshaq bórikti jigit atyna ayamay qamshy basyp, shaba jóneldi.

- Búlar bizding búl aumaqtan ketkenimizden habardar bilem. Ózderin emin-erkin ústaularynyng bir sebebi sol, әri degenderi bolghan song sóitpegende qaytedi? Ananyng artynan jet!-dep Aqtang Qyrghidy ata-baba qorymyna qaray ketken shoshaq bóriktining sonynan jiberdi.

Kóp uaqyt ótpedi, Qyrghy qaytyp oraldy. Jastyghyna say asyghystyq jasap alghanyn kózderi aityp túr.

- Qolbasshy...

- Ne boldy?

- Ayyptymyn. Ana onbaghan...

- Ayt jyldam!-dep Aqtang qabaghyn týigende betindegi tyrtyq terendep, súsy artty.

- Ana kórgensiz әuliyening mazaryna teuip kirgeni azday, it qúsap saryp... Shyday almadym, qanjarymmen...-dep jas sarbaz qipaqtap, tómen qarady. Osy zamatta ózen jaghasyndaghy jau bermen búryldy. Jibergen kisisining keshikkeninen sekem alghan ataman saqtyq qamyn jasap, aiqay-shusyz qimyldaugha әmir etti. Aqtang endi keshikse onsyzda shayqasqa úrynaryn sezip, dereu sarbazdaryna búiryq berdi.

- Dayyn bolyndar! Mening búiryghymsyz esh biring asyghys әreketke barmandar!-dep  aqbozyn arqyrata kisinetip, tayap qalghan jaudyng aldynan jeke shyqty.

- O, qa-zaq! Sen әli tirimisin? Jeke dara jýru tek saghan jarasqan. Oi, pәli, shúbarynnan aiyrylghan son, qanatynnan qayyrylghan shygharsyng dep oilagham, taghy bir pyraqqa qonypsyn. Qútty bolsyn,-dep sary da kekesin kýlkimen oiqastay berdi.

- Senderdi búl jerden taghy kóremin demegem, ne joryq? Basa-kóktep, qayda barasyndar?

- Batyr, dúrys aitasyn. Biz búl joly eshkimnen de qashyp-pysyp jýrgenimiz joq, qayta ózing andaghanday asyp-tasyp baramyz! Ana qyrandaghy ne qylghan qala dep kisimdi jibergem, qaytpady. Bәlkim, onyng sebebin sen bilersin?

- Senderde ata-baba ziraty degen bolady ma?-dep Aqtang súraqqa súraq tastady. Ony nege súrap túrghanyn týsinbegen sary daghdaryp baryp:

- ...Bar. Onsyz bolady ma? Biraq kóbine ózdering sekildi at ýstindemiz, arulap jatugha jaghday soqpaydy,-dep býiirin tayanyp, Aqtangha synay qarady.

- Olay bolsa, sonday oryndy qaraqshylar masqaralap jatsa, ne ister edinder? Myna túrghan sen, ózing nendey әreketke barasyn?

- Oilanbastan janyn jahannamgha jiberer edim.

- Endeshe sening әlgi adamyn...-dey bergende sary ernin tistelep, adamynyng ólgenine emes, sózden onbay útylghanyna opyndy. Áytsede abyrju tanytpay kenkildey kýlip, Aqtangha jaqynday bere tizgin tartty.

- Biraq sen mening jauyngerimdi óltirdin. Ol sonday ne istey qoyypty. Áy, qa-zaq, sen noghay astanasynda bolyp pen?

- Sarayshyqqa qapylysta qalay basa-kóktep kirip, el-júrtyn ayausyz qyryp, ata-baba qorymyn qorlaghandaryndy maqtan etemisin? Bile-bilsen, noghay-qazaq bir tughan, bir halyq. Ol jerdegi el bizding el, onda jerlengender bizding iygi jaqsylarymyz bolatyn. Sondyqtan senderdey qanpezerlerding jazasy - ólim!-dep dauystaghanda qazaq sarbazdary bir auyzdan «Ólim! Ólim! Jazasy ólim!» dep jer-kókti titirentip, ashyqqa qaptap shygha keldi. Ólgen adamynyng qúnyn súraghanday bop túrghan sary tóbesinen jay týskendey shoshyp, óz jasaghynyng janyna jetti.

- Qolbasshy, biz jana jer izdep jýrmiz. Týsinesing be, birjola túraqtaghymyz bar. Kimnin-kim ekenin aiyryp jatar zaman ba? Bizdi ótkizip jiber. Jayyqtyng jogharghy jaghyna qaytpaqpyz. Qúdaydyng jerin qyzghanasyng ba, bәrimizge jetedi. Aq patsha da rayynan qaytyp, bizben sanasa bastady,-dep ailagha kóship, búdan bylay arqa sýierimdi bile jýr degendey sespen sóiledi. Aqtangha da orynsyz shayqas tiyimsiz bolatyn. Áskerining teng jartysynan kóbi Jayyq shaharynan eldi kóshirip, birneshe kýnnen beri jóndep tynyqpauly, at ayaghy da suymaghan. Kýshke tyny jýzge jeter jetpesi ghana. Jay-japsardy qas-qaghymda oilap ýlgergen Aqtang birden sarynyng ynghayyna jyghylmasa da aldymen nayzalaryn siltelep, órekpip túrghan qolyna basu aitty. Sosyn sarygha búryldy.

- Soghysty biz de qalamaymyz. Biraq sender búl jerge ekinshi qaytara ayaq baspaularyng kerek! Áytpsese, óz obaldaryng ózderine! Alla-Taghala qúldaryn nesibesinen qúr qaldyrmaghan, imandy qúl bolugha layyqtar ghana múnday jerge iye. Biz sony, enshimizge tiyesili ata mekenimizdi qorghaymyz! Ózgening nesibesinde sharuamyz joq!

- Qa-zaq,- dep sary әdetinshe buyngha bólip, yzbarlandy,- sen olay tiling men jaghyna sýienbe. Men de dala zanyna qúrmetpen qaraymyn.

- Pa, shirkin! Qashannan beri?

- Osy jerge ayaq basqaly. Dúrysy, ótken әzirde seni, sening mergen sarbazdaryndy kórip, tanysqaly beri. Aytpaqshy, sondaghy myna shúbaryna aiyrbastap, jandaryn arashalap qalghan hristian әiel men balasyn qayttinder? Dini basqanyng ortasynda ashtan qatqan bolar, bayghústar?

- Olar aman-sau. Elmen birge. Qúday jazsa sol sary bala Jayyqtyng jaysang júrtynyng birine ainalar. Ol qazir sarbazdar ónerine mashyqtanuda.

- Sen de aitasyn-au. Jýirik atyma beker aiyrbastadym dep ókinesin-au. Olardy sol joly jayyna qaldyrghanynda... Ol jetimek er jetip saghan el bolmas. Dini, qany bóten... Ónerindi ýirenip alyp, ózinning alqymynnan alyp jýrmesin.

- Oghan basyng qatpasyn. Bәri bir qúdaydyng qolynda. Odan da sen meni dúrystap tynda. Biz senderding joldaryna túrmalyq. Biraq dala zanyn qúrmettegishim, sen osynda qalasyn!- dep Aqtang sarynyng sózin ayaqtatpady.

- Sarayshyqty basqan batyrym dep qonaq qylmaqpysyn? Pәli, әlde әlgi jesir әiel men bala siyaqty maghan da bir onasha otau qúryp, súluyndy qoynyma salyp, meni kýieu etpekpisin?-dep sary qarqylday kýldi. Sonyndaghy әskeri qiqulap, ysqyryp, qútyryndy.

- Joq. Sen ekeumiz jekpe-jekke shyghamyz.

- Sen ne, meni jenemin dep túrsyng ba? Ótken jolghyday bolmas. Búl joly sadaqpen emes, naghyz jekpe-jekke shyghyp, shayqasamyz, qazaq! Osynyna ókinip ýlgermessin. Ap!- dep sary atyn tebinip, algha shyqty. Ornynan ytyryla yrghyghan aq boz at ashyq jerge shygha, arqyray kisinep, kókke atyldy. Aqtannyng qayqy qylyshy jasynday jarqyraydy.

- Qa-zaq, men sening jýregine sýngimdi qadap, basyndy kesip, tu qylyp, ózimmen birge alyp ketem. Ha-ha! -dep aiqaylay shapqan ataman sholaq nayzasyn Aqtangha qaray bar pәrmenimen qúlashtay laqtyrdy. Myqty nayzager ekeni siltesinen angharyldy. Biraq iyesining taqym qaghysynan-aq jalt búrylugha ýirengen aqbozdyng biylegendey bolghan jenil ghana qimylmen qozghalyp, nayzany darytpady. Aqtang janynan zulap asa bergen nayzanyng sabyn qylyshymen qaq bólip tastady. Degeni bolmaghan sary oiqastay bere, semserin suyryp, taghy qúiynday shapty. Sart ta súrt, shang da shúng dybystar qúddy kókti qaqyrata tilgilegen jasynday jiyilep, ómiri basylmastay ýsti-ýstine órshidi. Shayqasqa qalqansyz shyqqan Aqtangha tez qorghanyp, jyldam shabuldaugha tura keldi. Jau osal emes eken. Múnyng soqqan soqqysyn qalqanymen tirep, ózi semserin olay-búlay erkin silteydi. Aqtang keudesin әdeyi ashyp, soghugha ynghaylanghanda sary da selebesin súghynta, tik siltedi. Aqboz bir shetke oiqastaghanda Aqtang qylyshymen sarynyng qaruyn qúlashtay úrdy. Qúrysh dyng etip, mort syndy. Ataman abdyrap qaldy. Aqtang qylyshyn laqtyryp jiberdi. Sary jandәrmen órim qamshysyn alyp, búlghalay tóndi. Aqtannyng da qamshysy jylanday shiratylyp, sarynyng jonarqasyna sart etti. Ol órshelenip algha úmtylam degenshe Aqtang jәne bir qaytara osyp ótti. Sarynyng qúlaqshekesinen qan saulady. Sony kórip, Aqtang doyyryn da jerge úrdy. Auyr soqqydan esengirey jazdaghan ataman qarusyz qolbasshygha qamshysyn ýiirip baqty. Ysqyra jetken órim tildi shap berip ústay alghan batyr shirene tartyp qalghanda byrt etip ýzildi. Sarynyng qolynda qamshynyng saby ghana qap qoydy. Endi ekeui jalang qoldarymen ústasa ketti. Birin biri ala almay úzaq tiresti. Taqymdaryndaghy qos januar da iyterisip, ýsterindegi alyptardyng ynghayyna jýruli. Aqtannyng kýshi basym ekeni sәt salyp sezildi. Bir әrekette sarynyng moynyna ong bilegi oratyla berdi. Jau da әkki, úrymtal túsy osy dep qonyshyna tyqqan qanjaryn qazaq batyry kiygen sauyttyng «taghdyr» dep atalar osal túsyna dóptep, úra berem degenshe aqboz kókke ytyryndy. Shoyynday basy Aqtannyng qúrysh qúshaghynan bosamaghan dúshpannyng jansyz denesi әuede salaqtap qaldy. Qanjar qysqan qoly búlghan-búlghang etedi. Arqasy bosaghan shúbar arqyray kisinep, qazaq qoly túrghan jaqqa oiysty. Aqtang jau basshysyn eppen jerge tósey súlatyp, tenge tergen shabandozday jerdegi qarularyn ilip aldy. Jau qoly atamandarynyng ólgenine әli de senbeytindey siltidey tynyp, qatyp qaluly. Ishterindegi juan qarasy atynan týsip, ortagha shyqqanda baryp, sarynyng óli denesine birnesheui ókirip, túra jýgirdi.

Qazaq qoly jau úzaghansha oryndarynan tapjylmady. Shúbar sarbazdardy boylay ainalyp, «mening qaytyp ortalaryna qosylghanyma quanbaysyndar ma?» deytindey shúrqyray kisinep, degbirsiz shauyp jýr. Aqtang batyr eski serigine meyirlene kóz tigip: «At ainalyp qazyghyn tabar» degen osy, Qyrghi, shúbar seniki. Býgin sen ekeumizding ghana qaruymyz dúshpangha júmsaldy. Búl jerdi, ata-baba qorymyn bir alyp qalugha alyp qaldyq. Alda qanday zaman bolady, kim bilsin, batyrlarym,- dep dúgha oqyp, betin sipady. Qalyng әsker de qolbasshynyng qimylyna ilesti.

Qabaqta kýmbezder múnartady. Kóz úshynda qos qyran qalyqtap, әrekidik « qiyq-qiyq» dep dybystap, « sender jaugha jauap bolsandar, biz búl mangha qúzghyndardyng jolamauyna sertpiz» deytindey aumaqty sýze, ainala úshady.

«Jayyq elsiz, el ersiz bolmas. Bizden keyin de el men jerin talaugha bermes bóri azamattar tuar, izimizden quar» degen ýmit әr sarbazdyng kókeyin órtep bara jatty...

Múnaydar BALMOLDA

Oral qalasy

«Abai.kz»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2101
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2514
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2198
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1623