Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
46 - sóz 3858 6 pikir 30 Mausym, 2022 saghat 15:53

Noghay men qazaq turaly

FB jelide noghay últy ókilining "qújatyma qazaqpyn dep jazdyrdym, dilimiz-dәstýrimiz-dinimiz bir" dep jazghan posty talqylanypty.
Oghan kóptegen últshyl qazaqtar "Qoldaymyz" dep jatyr eken.
Dúrys pa, әlde, búrys pa?
Osyny taldap kóreyin (óz pikirim):

- Kezinde býgingi qazaq rulary Qazaq memlekettigin qúryp, "qazaq" atauymen birikti. Til, dil, salt-dýstýr ortaqtyghy ol birigu ýrdisin jyldamdatty. Osylaysha býgindegi "qazaq" últy payda boldy. Ókinishke oray, sol kezdegi kýshti Noghay eli (rulyq qauymdastyq) janadan payda bolghan Qazaq handyghyna óz quaty jaghynan parapar bolghandyqtan, handyqty moyyndamady. Bólek ketti, "El aiyrylghan" zaman jalghasty.

Al, ol zaman El bolyp qalu ýshin memlekettik qajet ekendigi anyqtalghan (kýsheygen) tús bolatyn. Nәtiyjesinde tili bir, dili bir, salty bir noghaylar ózderining memlekettigin ústap qala almady. Noghay Ordasy jerin tútastay Qazaqtar aldy. Noghaylardyng Orda qúru kezeni Qazaq handyghynyng qúryluynyng alghysharty, nemese, bastapqy ýlgisi (proobraz) boldy desek - búl shyndyqqa sәikes keledi.
Alayda, Noghay Ordasy geosayasy mýddeler toghysqan territoriyada qalghandyqtan, Ordany saqtap qala almady.
Onyng bar mýmkindigin býginde Qazaqstan, yaghni, Qazaq últy jalghastyruda!
"Eshten kesh jaqsy" degen bar, Qazaqtardyng noghaylargha qúshaghy әrqashanda ashyq!

Alayda, dәl qazirgi geosasy jaghdayda barlyq noghaylargha "qazaq bolyp jazylyndar" dep ýndeu tastau qatelik bolar edi. Ári, búl qazirgi jaghdayda esh mýmkin emes. Sebebi, onday ýndeu negizi Reseyde ómir sýrip jatqan noghay halqyna qarsy jana "úlyorystyq etnosidke" alyp kelui mýmkin.
Sebebi, Resey biyligi tarapynan reseylik noghaylardyng búl talpynysy ashyq týrdegi separatistik baghyt dep baghalanatyny sózsiz. Soghan sәikes, Resey biyligi noghaylardyng búl qadamyna jauap retinde noghaylardy assimilyasiyalandyrudyng óte dóreki tәsilderin ushyqtyrady. Olardyng "orys әlemi" degen jana sayasaty oghan keninen jol ashady.
Odan bólek, Resey Qazaqstandy "ishki isimizge aralasty", "Resey tútastyghyn ydyratudy oilaydy" dep, "orys әlemi" sayasatyn Qazaqstangha qaray kóshiruge barynsha kýsh salatyny anyq.

Onsyz da, ótkende Sankt-Peterborda, Mәskeude Q.K.Toqaev Qazaqstannyng Halyqaralyq qauymdastyqtyng tolyq Tәuelsiz subiektisi, yaghni, derbes memleket ekendigi turaly batyl aitqan sózderinen keyin, Resey tarapy "Qazaqstandaghy orys tili" mәselesin qaytadan qauzay bastaghany anyq...

Sondyqtan, búl mәselening eki jaghy bar:
Birinshisi, Qazaqstan azamattary bolyp tabylatyn Noghay últy ókilderining ózderin "qazaqpyz" dep jazuyna eshqanday qúqyqtyq jәne moraldik kedergi joq. Qazaq últy qúramynda onsyz da "noghay" ruy bar. Olar sol qatardy tolyqtyrady.

Ekinshisi, Reseyde "Noghay últy" atymen ómir sýrip jatqan halyqty "qazaqtandyrudyn" esh qajeti joq. Qayta, kerisinshe, bizge olardyng "noghay últy" bolyp qaluynyng manyzy zor. Sebebi, olar, týpting týbinde, "noghay" atymen qazaqqa ortaq mәdeniyetti basqa elderde tanytushy "últtyq-mәdeny subiekt" retinde qala beredi.

Endeshe, Qazaqstan noghay mәdeniyetining damuyna Halyqaralyq qatynas ayasynda yqpalyn tiygizip otyruy tiyis. Qazaqstan reseylik noghaylardyng orys mәdeniyetine tolyq sinip ketpeuine kómek qolyn sozyp otyruy tiyis.
Búl jerde eshbir halyqaralyq zang normalaryn búzu joq.
Búl Qazaqstannyng tәuelsizdigi ýshin de qajet shara.

Al, eger, Resey ózining agressorlyq sayasaty arqasynda ózi ishtey ydyrau jaghdayyna jetip jatsa, onda Noghay halqynyng da óz aldyna derbes memleket boluyna esh kedergi joq.

Tarihy tandau olardyng ózderinde bolmaq!

 

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz

6 pikir