Seysenbi, 21 Mamyr 2024
Janalyqtar 2336 0 pikir 7 Qarasha, 2012 saghat 09:10

Jiger Qayratov. Kedendik odaq: kim tólese – sol qojayyn

Ótken, 2011 jyldyng 1 shildesinen bastap Qazaqstan, Belarusi jәne Resey Federasiyasy arasyndaghy Keden odaghy júmys istey bastady. Alghysózderdi shúbyrtpay, osy integrasiyalyq qúrylymnyng Qazaqstan ýshin qanshalyqty paydasy bar degenge toqtalyp kórelik. Óitkeni, mәseleni kóp aitsaq ta shynayy taldaghan adamdar sany az. Bilikti adamdardyng bәri de preziydentting «paydasy shash-etekten, tauar ainalymy ósti» dep jasaytyn mәlimdemelerine qarsy kelmey, ýnsiz bas shúlghidy. Al biliksiz top qúr baqyrghannan basqagha órisi jetpeydi.

Ótken, 2011 jyldyng 1 shildesinen bastap Qazaqstan, Belarusi jәne Resey Federasiyasy arasyndaghy Keden odaghy júmys istey bastady. Alghysózderdi shúbyrtpay, osy integrasiyalyq qúrylymnyng Qazaqstan ýshin qanshalyqty paydasy bar degenge toqtalyp kórelik. Óitkeni, mәseleni kóp aitsaq ta shynayy taldaghan adamdar sany az. Bilikti adamdardyng bәri de preziydentting «paydasy shash-etekten, tauar ainalymy ósti» dep jasaytyn mәlimdemelerine qarsy kelmey, ýnsiz bas shúlghidy. Al biliksiz top qúr baqyrghannan basqagha órisi jetpeydi.

Aldymen resmy statistikagha jýgineyikshi. Bir qyzyghy bir jyldyn, yaghny 2011 jyldyng 1 shildesinen 2012 jyldyng 1 shildesine deyingi derekterdi Statistika agenttigi eshqayda jariyalaghan joq. (Osynyng ózinen-aq biraz syrdy angharugha bolady). Sondyqtan tek ýzip-júlyp jariyalanghan derekterge ghana maldanamyz. Sonymen, 2012 jyldyng qantar aiyndaghy mәlimet boyynsha Qazaqstannyng Keden elderimen ózara tauar ainalymy 1 mlrd. 475 mln. dollardy qúrapty. Búl ótken jyldyng qantarymen salystyrghanda 12,9 payyzgha artyq. Biraq, quanbay túra túralyq, óitkeni eksport 487,5 mln, ósimi 4,5 payyz ghana, al import 988 mln. ósimi 24,1 payyz. Búl - Qazaqstangha Resey men Belarusiting Europagha shygharugha jaramaytyn, ondaghy bәsekelestikke qabiletsiz, sapasyz tauarlary aghyldy degen sóz. Endi, kýndelikti dýkenge qaranyzdar. Bir uaqytta shetelding sabyn, susabyn, iyissu, (tipti qaghazgha deyin) t.b. sapaly tualettik búiymdaryna qolymyz jetip, mәz bolyp qalsaq, endi Reseyding sapasyz, iyisi jaghymsyz sonday tauarlaryna dushar bolyp qaldyq. Tamaq ónimderi de sonday. Eng aqyr ayaghy latyshtardyng shprotyn da ala almaytyn boldyq, onyng ornynda orystyng býlinip, iyistenip ketken balyqtary jatyr. Statistikter Reseyden keletin tauarlardyng arasynda miyneraldy ónimder 30,5 payyzgha artqanyn aitady. Búl túz, kýkirt, miyneraldy sular, fosfor jәne t.b. degen sóz. Osylardyng bәri ózimizden de shyghyp, ishki rynok týgili syrtqa shygharugha jetip artylatyn dýniyeler. Al olardyng Reseyden kelip jatqan sebebi, bizdegi osynday óndiristerdi reseylikterding basyp ketkendigining kórinisi. Ózimizdegi óndiristi qoldaytyn jalghyz rychag - kedendik tarifter edi. Sony kóteru arqyly syrttan keletinderdi qymbattatyp, ózimizding tauaróndirushige bәsekelestikke tótep bere alatyn jaghday tughyzatynbyz.  Qazir ol bizde... mýlde joq.

2012 jyldyng qantar-aqpan ailaryndaghy mәlimetterge qaraghanda keden odaghyndaghy әriptesterimizben sauda ainalymy 3,1 mlrd. dollar bolghan, sonyng ishinde eksport 977 mln., al import 2 mlrd.129 mln. dollargha ten. Demek satatynymyzdan satyp alatynymyz eki ese kóp. Resey men Belarusi Qazaqstan rynogyn jogharyda atalghan sapasyz tauarlarymen toltyryp tastaghan. Búl tendensiya uaqyt ótken sayyn úlghaya týsude. Barlyq azyq-týlik ónimderi de solardan keletin boldy. Sonyng ishinde et jәne et ónimderi 3 ese, qant 23 ese artqan. Búl pozisiyalar boyynsha Qazaqstan kórshilerine eshtene de sata almaghan, óitkeni, olardikining baghasy tómen. Ol ol ma, satyp alynghan  diyzelidik otynnyng ózi 6,5 ese, mazut 30 ese artqan. Álgi, múnay shygharatyn elmiz, barlyq múnay ónimderin eksporttaytyn boldyq dep maqtanatynymyz kәne? Resey etti Argentinadan alady, onyng ornyna biz 60 myng tonna et satyp, olardy bizding etting astynda qaldyramyz dep biylikting maqtanatyny qayda?   Bizde tipti benzinning ózin Belarussiyadan satyp alyp jatqan faktiler bar. Áriyne, biz de satyp jatyrmyz ghoy. Biraq olarymyz sol bayaghy - múnay, mys, astyq, kýrish siyaqty shiykizattar.

Statistika agenttigining tóraghasy Álihan Smailovtyng aituyna qaraghanda 2012 jyldyng qantar-tamyz ailarynda kedendik әriptesterimizben tauar ainalymy 4,5 mlrd. dollardy qúrap, ótken jyldyng sәikes merzimimen salystyrghanda 12 payyzgha tómendegen. Al eksport, yaghny bizding ónimderimizdi alu tipti azayyp ketken, onyng qanshalyqty qúldyraghanyn Á.Smayylov aitugha da bata almady. Qazaqtan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev ózining barlyq sózderinde Keden odaghynyng arqasynda tauar ainalymynyng óskenin kóp aitady. Sonyng ishinde qyrkýiek aiynda Pavlodarda V.Putinmen bolghan kezdesuinde onyng 11 mlrd. dollargha jetkenin aitty. Biraq ol tauar ainalymy eksporttyng mýlde azayyp, Resey men Belarusi importynyng ósip jatqandyghynyng esebinen ghana sharyqtap jatqanyn auyzgha almaydy. Qazaqstandyq tauar óndirushilerding óz ónimderin syrtqa shygharuy tómendep jatqandyqtan, ishki rynok qorghausyz qalghandyqtan qanshama kәsiporyndar júmysyn toqtatyp, júmyssyzdyqtyng kóbeyip jatqanyn, sonyng kesirinen halyqtyng әl-auqaty tómendey bastaghanyn Preziydent ne bilmeydi, nemese bilgisi kelmeydi. Oghan Qazaqstandaghy transúlttyq kompaniyalar men jergilikti oligarhtardyng biznesteri jandansa, damysa, sóitip olar kýnnen kýnge ýsteme payda (sverh pribyli) tapsa boldy, basqa eshtene keregi joq siyaqty. Óitkeni, ózi de olardyng ýlken aksioneri ekeni belgili.

Preziydent Nazarbaev Putinmen mausym aiynda Astanada bolghan kezdesude tipti jyldyq tauar ainalymyn 40 mlrd. dollargha jetkizemiz dedi. Búl Qazaqstandy reseylik tauarlarmen mýlde basyp tastaugha әkeletinin aghamyz mýlde oilap túrghan joq. Degenmen, aimaqtyq tauar ainalymdary essiz-bassyz kóbeymey, qalyptasyp qalghan tәrtippen ghana jyljuda. Mәselen, Qazaqstan men Orynbor oblysy arasyndaghy tauar ainalymy biylghy jarty jylda byltyrghymen salystyrghanda esh artqan joq.

Qazaqstannyng Reseydegi elshisi, eki el arasyndaghy sauda ahualyn jaqsy biletin Ghalym Orazbaqov «Rossiyskaya gazeta» basylymyna bergen súhbatynda (29.06.2012 g.): «Nashy kazahstanskie biznesmeny hotely by vezty v Rossii produkty pitaniya, kotorye u nas otlichnogo kachestva, stroiytelinye materialy, izdeliya kabelinoy promyshlennosti. A ot vashey strany my jdem tehnologiy y investisii, mashiny y oborudovaniye» degen edi. Búl qazaq jaghynyng oryndalmaytyn armany bolyp túr. Resey rynogyna qazaqstandyq azyq-týlikten araq-sharap qana jetude. Qalghan dýniyeni olar kerek qylyp túrghan joq. Al ózderining artta qalghan tehnologiyalary men jabdyqtaryn ýsh eselengen baghagha satugha olargha mol mýmkindik tudy. Óitkeni, qazaqstandyqtar qazir Reseylik kedendik tarifterding jogharylyghynan sheteldik sapaly tehnikalar men tehnologiyalargha qol jetkize almay qaldy.

Últtyq ekonomika ishki rynokty azyq-týlik ónimderimen 60 payyzdyq ýlesten kem qamtamasyz etse, azyq-týlik qauipsizdigine ýlken qater bolatynyn talay ekonomister aitty. Bizding ekonomikamyz qazir eldi azyq-týlikpen 30 payyzdan kem kólemde ghana qamtamasyz etip túr, qalghanynyng bәri Resey men Belarusitan keledi. Demek, azyq-týlik qauipsizdin biz esh qamtamasyz ete almay túrmyz, soghan jettik. Sóitip, 20 jyl boyy birshama tәuelsiz ómir sýrgende jaqsy damyp kele jatqan ekonomikamyz 21 jyldan bastap qúldyrau jolyna týsti.

Qayda asyghyp baramyz?

Keden odaghy 2011 jyldyng shildesinen bastap iske kiristi, arada jarty jyl ótpey jatyp 2012 jyldyng 1 qantarynan bastap ol Birynghay ekonomikalyq kenistikke úlasty, al 2015 jyldan bastap Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa jetkiziletin kórinedi. Qayda asyghyp baramyz? Barlyq faktilerge qaraghanda biz egemendigimizden airylugha, al Resey bizdi qaytadan qosyp alugha asyghyp bara jatqan siyaqty. Reseylikter qazirding ózinde Euraziyalyq ekonomikalyq odaq degendi «Euraziyalyq odaq» dep tanyp, «ekonomika» degen sózdi alyp tastap, KSRO-nyng janalanghan formasy týrinde tanitynyn jasyrmaydy. Ózge emes, Putinning ózi 2011 jyly «Izvestiya» gazetine bergen maqalasynda osylay dedi. Mine, osynday jaghdayda Nazarbaev Putinge 2025 jylgha arnalghan ekonomikalyq әriptestikting strategiyasyn әzirleyik degen úsynys aitty. Búl ne degen dedekteu? Basyp alghysy kelgen elge bata beremiz be? Álde Putin asyqtyryp bara ma?

Euroodaq elderi ózderining ekonomikalyq túrghydan odaqtasuyna 40 jyldyq dayyndyqtan keyin ghana qol jetkizdi. Ondaghy memleket basshylary aqymaq emes, kerisinshe әldeqayda aqyldy adamdar. Euroodaqtyng budjetin qúraytyn granttyng jalpy somasy 105 mlrd. euro bolsa, sonyng 21,1 payyzdyq jarnasyn eng ýlken ekonomika - Germaniya tóleydi. Odan keyingi Fransiya -16,4., Italiya -13,6., Úlybritaniya-13,05., Ispaniya-8,5., Niyderlandy - 5,3 payyz jәne t.b. solay ekonomikalyq quattaryna sәikes jarna tóleydi. Eshkimning eshqanday artyqshylyghy joq.

Al bizding Keden odaghynyng negizgi jarnasy, tipti barlyghy deuge bolady - Reseyding moynynda. Europalyqtargha eliktep odaqtyng atqaru organyn búlar da komissiya  («eurokomissiya» degen siyaqty) dep atady. Sol komissiyany 87,97 payyzgha Resey, 7,33 payyzgha Qazaqstan jәne 4,7 payyzgha Belarusi qarjylandyrady. Últýstilik (nadnasionalinyi) parlament, ministrlikter t.b. da qarjylandyratyn Resey. Adamzat tarihynda barlyq mәseleni aqsha sheshetini belgili, «kto platit - tot y zakazyvaet muzyku» deydi orys maqaly da. Endeshe barlyq shyghynynyng 90 payyzgha juyghyn Resey tólep otyrsa ol odaq kimning mýddesin oilaydy, eng aldymen kimge býiregi búrady, sony oilap kórdik pe? Álemning esh týkpirinde múnday «odaq» kórmeysin, búl teng elderding óz erikterimen birigui (tipti ekonomikalyq bolsa da) emes, is jýzinde Reseyge Qazaqstan men Belarusiting qosyluy bolyp tabylady. (Eger, barlyq shyghyndardy Qazaqstan, Resey, Belarusi - ýsheui - 33,3 payyzdan óteytin bolsa, onda bәlki, teng elderding ekonomikalyq odaghy dep oilanugha bolar edi). Sondyqtan da Reseylik isteblishment «ekonomikalyq odaq» degendi ainalystan shygharyp, Euraziyalyq odaq degendi ashyqtan ashyq qoldanatyn boldy. Olar búl odaqty de-fakto Resey biyligindegi jana KSRO dep qabyldaugha tolyq qúqy bar.  Múnday jaghdayda bizding tәuelsizdik turaly ýnimiz jaqyn bolashaqta óshedi. Odaqtyng tili, dili, sayasaty, ekonomikasy, tәrbiyesi, qalpy - bәr-bәri qaytadan «úly orystiki» bolady.

Euroodaqtyng bilikti sarapshylarynyng aituyna qaraghanda Putinning Keden odaghyn qúru maqsaty - Qytaydyng Ortalyq Aziyadaghy yqpalyna qarsy túrugha baghytalghan. Dúrys. Ol ózinen ekonomikalyq jaghynan quatty, damu perspektivasy joghary, progressivti elding bolashaq ekspansiyasynan qorqady. Bizding preziydentimiz ekonomikany damytugha alyp rynok («170 mln-dyq rynok») kerek degendi auzynan tastamaydy. Eger onyng sózi shyndyq bolsa, Resey Euraziyalyq odaqqa Qytaydy da tartyp alar edi ghoy.  Óitkeni Qytaymen qosylsa 170 mln týgil 1,5 mlrd-tyq rynok tuar edi ghoy. Búghan Qytay jaghy esh qarsylyq ta bildirmes edi. Biraq Resey oghan eshqashan baspaydy. Nege? Óitkeni múnday odaqta onyng  jútylyp ketu qaupi bar. Onday odaq bola qalsa jetekshi róldi Qytay alyp ketedi jәne qytay óndirisshilerine qarsy orystar bәsekelesuge dәrmensiz.

Al biz nege jútylyp ketudi oilamaysyz, ózimizding óndirushilerimizdin, ekonomikalyq potensialymyzdyng Reseyden әldeqayda әlsiz ekenin nege kóre almaymyz, tәuelsizdigimizden airylyp qalu qaupinen nege jasqanbaymyz? Odaqshyl bolsaq ózimizben terezesi teng memlekettermen biriksek kerek edi ghoy. Ras, bir kezde Ortalyq-Aziyalyq odaq (SAS) bola jazdaghan, biraq ony kórshilerimiz kerek qylmady. Búl elderding basshylarynyng әrqaysysy aldymen ózderining ekonomikasyn damytudy, ózderining mýddesining oryndaluyn qalady.

Odaq degen iydeyany preziydent Nazarbaevtyng basyna sinirip jýrgen Mashkevich, Shodiyev jәne t.b. siyaqty Qazaqstandy tespey soryp, kómir, temir, múnay, mys, myrysh t.b. resurstaryn syrtqa tasymaldaumen ghana ainalysyp, baylyqqa shýiigip jýrgender. Olargha Reseymen bir odaqta bolu óte tiyimdi, óitkeni, bizding elden Reseyge shygharghandaghy Qazaqstannyng qorjynyna týsetin baj salyghynan bosatylady. Al búl jylyna bәlen mlrd-taghan dollar. Áytpese, «170 mln-dyq rynok» izdep, bizding tauarlarymyz qambamyzgha syimay jatqan joq, óndirisimiz qalt-qúlt etip, jana ghana damyp kele jatqan. Avto, vagon jәne t.b. qúrastyrushylarymyz da ishki rynoktan asa almaytyn.

Al Belarussiyagha Keden odaghynyng kerek sebebi, eurodaq sarapshylarynyng aituyna qaraghanda, (naqty aitqanda O.Shumilo-Topiola): «dlya Lukashenko, Tamojennyy soyz yavlyaetsya sposobom, chtoby obespechiti vyjivanie svoego rejima».  Shyn mәninde solay ekeni dausyz.

Osydan qalay qútylugha bolady?

Bizge óz biyligimiz әli ózimizde túrghanda búl odaqtan jedel bas tartuymyz kerek. Onyng syltauy tabylyp ta túr. Reseyding biylik basyndaghylardyng edel-jedel «euraziyalyq odaq» qúramyz degeni ekonomikalyq odaq qúrudy maqsat etip qol qoyghan barlyq qújatqa qayshy kelgendikten, biz ózimizding Keden odaghyndaghy jәne BEK-tegi qatysuymyzdy toqtatamyz degen mәlimdememen shyghuymyz kerek. Referendum ótkizemiz dep halyqty eki jarudyng da qajettigi joq. Sonymen birge Ukraina, Ózbekstan sekildi elder qosylyp, Reseyding ekspansiyasyn azaytugha bolady dep dәmelenuding qajettiligi joq. TMD elderining bәri qosylsa da Resey boyymen basa beredi. Sony biletin songhylar onday odaqqa attap baspaydy da. Qytay men Týrkiya enedi dep oilau da utopiya. Ekeuining enuine jogharydaghy sebeptermen Reseyding ózi qarsy shyghady. Býgingi kýni-aq «ekonomikalyq» degendi alyp tastap, taza odaq qúrudy oilap jatqan olardan kim bolsa ayaghyn tartady.

Bizding Alla bergen eng basty baylyghymyz - Tәuelsizdik, odan airylyp qalsaq, qaytadan eshqashan ózdigimizden el bola almaymyz.  Sony úmytpayyqshy.

Jiger Qayratov, sayasy sarapshy,

sayasattanu ghylymdarynyng kandidaty

«Abai.kz»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2197
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2583
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2518
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1683