Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Qazaqtyng tili 3988 13 pikir 6 Mamyr, 2022 saghat 13:11

Tragediya jәne til

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqy Assambleyasynyng jiynynda sóilegen sózinde býgingi qoghamdy, sonyng ishinde kýn sayyn salmaghy eselep artyp otyrghan qazaq tildi qoghamdy songhy ghasyr boyynda, әsirese Tәuelsizdik kezeninde ishtey de syrttay tolghantyp kele jatqan ótkir mәselelerding tamyryn dóp basqanyn aituymyz tiyis.

Qoghamdaghy birlik pen tatulyq beybit ómirding ózegin qúraytyndyqtan, bizding myzghymas qúndylyqtarymyz. Preziydent osy úghymdardyng aqiqaty qantar oqighalary kezinde aiqyn sezilgenin taghy bir ashyq mәlimdedi. Memleket betpe-bet kelgen qauipting qatparly astarlaryn uaqyt ótken sayyn terenirek úghynudamyz. Rasynda, Qantar qasiretinen alghan sabaghymyz qanday. Endi onday jaghday qaytalanbauy ýshin biylik pen qogham qay baghytta batyl qimyldauy tiyis. Búl ótkir súraqtar elimizdegi әrbir sanaly azamatty tolghandyryp kele jatqany, әsirese ainalamyzdaghy qazirgidey kýrdeli geosayasy ahual túsynda erekshe shirygha týskeni kәmil.

Osy orayda, Qauipsizdik Kenesi Tóraghasynyng eng aldymen aqparat salasyna airyqsha nazar audaruy, sonyng ishinde qazaq tildi auditoriyamen júmysty keng auqymdy jýrgizuge ekpin týsirui  qazirgi uaqyt talabyna әbden say kelmek. Alayda, keybir ókilderi «jýz qazaq tildi azamat ózge tildi, yaghny orys pa, shýrshit pe, armyan ba tildi ózge bir adamgha tatymaydy, sondyqtan ókpeleseng kóship ket» deytin ortalyq biylik bútaqtarynyn, jergilikti atqarushy organdardyng júmysynda, әsirese aqparattyq salada búl baghytta qalyptasqan zor kemshilikter esh ózgermesten әdettegidey jalghasuda. Resmy mekemelerding barlyq qújattary, normativtik-qúqyqtyq aktilerding barshasy, búqaralyq aqparat qúraldarynyng habar-janalyqtarynyng búrynghysynsha múrty búzylmastan eki tilde talap etilui men taraluy belgili sebeptermen ýstemdikke ie orys tilining janynda qosaqtalyp kele jatqan qazaq tilining adymyn ashtyrmay, ýnin shygharmay túrghany ashy aqiqat. Sondyqtan múnday ahual jalghasa beretin bolsa, qazaqstandyq qoghamnyng birigui, týsinisui turaly aitu qisynsyz. Óitkeni, әli de ýstemdikke ie orys tilinde adamgha kerektining barlyghy esh kedergisiz, esh qiyndyqsyz jýrgizile berse, memlekettik tildi mengeruge degen qajettilik eshqashan ornamaytyny taygha tanba basqanday týsinikti. Demek, qazaqstandyq qoghamnyng әri qaray da ekige bólinu ýrdisi jalghasa beredi. Rasynda, kýni býginge deyin orys tildi orta elding qazaq tildi bóliginde bolyp jatqan iri qúbylystardan, ony tolghandyratyn, alandatatyn jayttardan, arman-tilegi men maqsat-mýddesinen mýldem beyhabar. Yaghni, olar Preziydentting memlekettik tildegi sózderin, deputat saualdaryn, ziyaly qauymnyng úlaghaty men janayqayyn, qazaq tilindegi aqparat qúraldary men әleumettik jelini kózine de ilmeytindikten basqasha boluy mýmkin de emes. Búghan kórshiles elding býkil iydeologiyalyq kenistikti jaulap, sanany ulap alghan joyqyn aqparattyq tasqynyn, auzy sasyq, týri maymyl әldekimderining aldyndaghy asqa aram qolyn tyqpalaytyn arsyzdyqtaryn qosynyz. Jeti atasy qazaq, omyrauynyng sýti qazaqtiki bolghanymen, orazasyn orys әlemimen ashatyn qazaq әielderi ózge elding basshylyghynan qorghau izdeytini – múnyng aipara (әriyne, qasiretti) kórinisi.

«Auru qalsa da, әdet qalmaytyndyqtan» eng salmaqty degen strategiyalyq, sayasy qújattardan bastap shaghyn anyqtamalargha deyin eki tilde jaramsaqtalyp jýrgen jaghdayda, onyng qazaqshasy eshqashan oqylmaytyny, saralanbaytyny, eskerilmeytini barshagha mәlim. Búghan kóz jetkizgen irili-úsaqty qyzmetkerler, jekemenshik qúrylymdy aitpay-aq qoyayyq, qazaq tilinde oiyn qalyptastyru, qújat dayyndaudy qajetsiz, maghynasyz tirlik, basy artyq azap retinde qaraytynyn kýndelikti kórip kelemiz, týrshigip kelemiz.

Shyndyghyna kelgende, Tәuelsizdigimizge qater tóndirgen qantar tragediyasynyng týpki negizinde til mәselesi jatqanyn moyyndauymyz abzal. Óitkeni, ótken otyz jyl boyynda el basshylyghynyn, odan tómendey alghandaghy barlyq memlekettik biylik oryndarynyng halyqpen, sonyng ishinde qazaq tildi qauymmen oghan týsinikti qarapayym da sauatty tilde tikeley dialog jýrgize almauy, el túrghyndary ýshin atqarylyp jatqan nemese keleshekte qolgha alynatyn is-sharalar turasynda, әleumettik mýmkindikter jayynda jetkize almauy, jetkizgisi kelmeui, qazaq tilshilerden ata jauyn kórgendey údayy qashyp jýrui, demek memleketti qúrap otyrghan tútas qauymgha genetikalyq nysangha úlasqan kemsitushilikpen qarauy mýlde keri, yaghny quatty qarsylyqty ústanymdy tughyzdy. Osynday almaghayyp ahualdy syrtqy kýshter, pighyly jat toptar sheber paydalana bildi de, myndaghan on myndaghan kóshede qarausyz qalghan jastardy bildirmey qataryna tartty. Onyng aqyry nemen ayaqtalghany barshagha ayan. Eng qauiptisi, búr ýrdisting selt etpesten toqtatylmay jalghasuynda.

«Últtyq qúryltay» bolsyn, Parlament bolsyn, Qauipsizdik kenesi, Ýkimet pen әkimshilikterding eldi zertteui men súhbaty memlekettik tilde әri sauatty ótpeyinshe, Sheraghang shyryldaghanday «jylanda ghana bolatyn eki tildin» zardapty ýrdisine elimizdegi barlyq etnikalyq toptardyng kózi jetpeyinshe, qoghamdyq birlik pen tútastyq turaly әngime qozghaudyng qaghaz jýzinde qala berui әbden mýmkin. Onyng arty...

Múhtar Kәribay

Abai.kz

13 pikir