Basy: Den Syaopin jәne Qytaydyng diplomatiyalyq strategiyasy

Basa biyleuge qarsy túru men әlemdik beybitshilikti qorghau Den Syaopinning №1 diplomatiyalyq baghyty bolatyn. Ol: «Basa biyleuge qarsy túryp, beybitshilikti qorghaudy tu ete otyryp, beybitshilikti qorghaushy kýshtermen bir maydanda túrugha tiyispiz. Kim basa biylegisi kelse, biz soghan qarsy túramyz. Kim soghys órtin tútatsa, biz soghan qarsy túramyz. Biz Qytaydyng beybitshilik sýigish kýsh ekendigin, soghysty tejeytin kýsh ekendigin әlemge әigileuge tiyispiz. Elimizding múnday obrazdy qalyptastyruy erekshe manyzdy», - dep atap kórsetti. Basa biyleuge qarsy túru basa biyleushilerge qyr kórsetu ýshin ghana emes bolatyn. Onday bolghanda, ol «erekshe manyzdy sayasat» bolmas edi. Búl jayly Den Syaopin beybitshilikti qorghau ýshin qajet bolghanda qaru qoldanugha da dayyn ekendigin eskertti. Basa biyleuge qarsy túryp, beybitshilikti qorghau Qytay ýshin qanday realdyq manyzy bar?

Qytaydyng dәstýrli mәdeniyetinde zorlyqty kýshke qarsy túryp, әlsizding mýddesin qorghauday ruhani  qúndylyq bar. Kýshtining әlsizge zorlyq kórsetui «basynu», «basa biyleu» dep atalady. Múnday adamiy-ruhany qasiyet әlsizderding alansyz ómir sýruine jaghday jasaugha baghyttalghan. Sol kezdegi halyqaralyq qatynasta Qytay, dau joq, әlsizderding qatarynan tabyldy. Kóptegen jaqtardan ózin kýshti sezine almaydy. Batystaghy damyghan eldermen, әsirese, shekten shyqqan iri eldermen beldesuge tipti de qauqarsyz. Sol sebepti beybitshilikti qorghau - memleketterding ýlken-kishi, kýshti-әlsizdigine qaramay týgeldey tendik prinsiypin ústanghanda ghana mýmkin bolady. Álsizdi kýshtige talatpaytyn teng qúqyly prinsiypi, dau joq, Qytay ýshin paydaly bolmaq. Eng manyzdysy, sol kezde, tipti qazir de bolsyn, әlsizderding sany kýshtilerden әldeqayda kóp. Basqalargha qaru kezenip, basyna әngirtayaq oinatatyn basa biyleushilerding sany tipti de kóp emes. Den Syaopinning sayasaty barlyq eldermen barys-kelis jasau. Ol qúdiretti bola ma, әlsiz bola ma, ýlken bola ma, kishi bola ma – bәribir. Kelgenderge Qytaydyng esigi aiqara ashyq. Biraq eger ol basa biyleushi bolsa, әlsizderge әngirtayaq oinatsa, tipti ol Qytaymen eshqanday baylanysy bolmasa da,  Qytay múnday әreketterdi aiyptaydy, әdilet ýshin kýresedi, qoldan kelgenshe kýshtilerge tejeu salady. Búl sayasat azdaghan basa biyleushi iri elderding shamyna tiii mýmkin. Biraq, әlemdegi basym kópshilik eldermen yntymaq-berekede bolugha mýmkindik beredi. Eger kópshilik qoldasa, pәlendey qúdiret-qarymy joq Qytaydyng ózi alyp kýshke ainaluy mýmkin. Al ózining basa biyleu sayasatynyng kesirinen Qytaymen qyrghy qabaq bolghan elder de Qytaygha týk istey almaydy. «Basa biyleuge qarsy túru» dep atalatyn búl qúral kýshtini tejep, әlsizben dos bolugha jol ashady. Álsizder birinen song biri Qytaydyng qanatynyng astyna toptasa bastaydy. Kýshitler de oiyna kelgenin istey almaydy. Búl sayasattyng erekshe manyzy osynda jatyr.

Qytay әlsizdermen bir maydangha túryp qana qoymay, әlemning tórtten ýsh bóligin alyp jatqan ýshinshi dýnie elderimen yntymaq-berekesin kýsheytu arqyly beybitshilikke zәru kýshterdi toptastyra alady. Mine, sol arqyly Qytay diplomatiyasynyng kókjiyegi kýn ótken sayyn keneye týsedi. Álemde beybitshilik sýigish halyqtar men memleketterding kóp boluy soghystan qyruar payda tauyp otyrghan elder de ayaghyn andyp basyp, kóriniste bolsa da beybitshilikting soyylyn soghady. Týptep kelgende búl sayasat әlsizderdi beybitshilik ýshin bir tóbening basyna jinap, basa biyleushilerdi oqshaulau ýshin kerek. Den Syaopin basa biyleuge qarsy túru men beybitshilikti saqtaudy qatar qoy arqyly basa biyleuding әlemdik beybitshilikke qater tóndiretindigin dәleldeumen boldy. Qytaydyng búl jaqtaghy naqty әreketteri onyng basa biyleudi tejeudegi tózimdiligine, mýmkindiligine, tolymdylyghyna kýshtiler men әlsizderding kózin qatar jetkizdi.

Den Syaopindi eng alandatatyn mәsele soghys órti bolatyn. Ol әlemning qay týkpirinen tútansa da, әlemdik geosayasatqa keri yqpalyn tiygizbey qoymaytyn. Sol sebepti Qytaydyng basa biyleuge qarsy túryp, beybitshilikti jaqtauy tek qana óz qorghanysy ýshin emes bolatyn. Beybitshilik Qytaydyng osy zamandandyru qúrylysyndaghy beybit halyqaralyq orta ghana emes, әlemdik geosayasatta da airyqsha manyzgha iye.

Álemning barlyq eli Qytaydy әlsiz elderding qataryna sanay bermeydi. Tipti әlemde «Qytay qaupi» turaly qaueset shúrqan bop shauyp jýr. Ol tipti Qytaymen kórshi Qazaqstandyqtar ýshin týsinnen shoshyp oyanatyn qúbyjyqqa ainaldy. Múnday qaueset ol kezde de az bolmaytyn. Qytaydyng basa biyleuge qarsy túryp, beybitshilikti jan sala dәripteui onyng әlem halyqtary arasyndaghy sýikimsiz obrazyn da jaqsartugha óz septigin tiygizdi. Biraq kýdik-kýmәn sol beti seyilgen joq. Sebebi Qytay әlemdegi jer kólemi jaghynan ýshinshi ýlken memleket. Al jan sany eng kóp. Ol kýnderding kýninde kýsheyip, qúdiretti elge ainalsa, sol әlsizderdi ózi basynuy da mýmkin ghoy. Kóptegen shaghyn elder osynday kónil-kýimen Qytaygha jaqyndasugha saqtyqpen qaraytyn. Tipti, bir barmaghyn ishine býgip, saqtyqpen jýretin. Olar bir qyrynan Qytaydyng basa biyleuge qarsy sayasatyn qoldaghanymen, kýnderding kýninde Qytaydyng túzaghyna týsip qalam ba dep alandaytyn. Biraq Den Syaopin Qytaydyng mәngi ýshinshi dýnie elderining qatarynda qalatyndyghyn, basa biyleu men beybitshilikti saqtau sayasatyn jalghastyrudy aitudan jalyqpady. Ol tiri kezinde osy sayasatty tabandy jýrgizdi. Keyingi ýshinshi, tórtinshi úrpaq Qytay biyleushileri de atalghan sayasatqa tabandy boldy. Biraq, býgingi Qytay turaly olay kesip aita almaysyn.

Qytaydyng ýshinshi dýnie elderimen bir maydanda túru sayasaty

Den Syaopin Mao Szedunnyng әlemdi ýsh dýniyege jikteu strategiyasyn joghary baghalaytyn. Ol әlemning barlyq beybitshilik sýigish halyqtarymen yntymaqtasa otyryp, әlemdik geosayasattaghy sayasy kýshterding ara qatynasyn retteuge aitarlyqtay belsendi ról atqardy. Onyng sayasaty Kenes Odaghynyng basa biyleu sayasaty arqyly Qytaydy oqshaulau josparyn búzyp, Qytaydyng halyqaralyq ortadaghy ornyn bekemdep, bedelin arttyruda tendessiz ról oinaghany shyndyq bolatyn.

Den Syaopin dәuiri bastalyp, Qytay jana tarihy kezenge ayaq basqanda Qytay men әlem elderi arasyndaghy qarym-qatynastar ýlken ózgeristerge úshyrady. Biraq Den Syaopin Qytaydyng ýshinshi dýnie elderining qatarynda qalatyndyghyn ýzdiksiz dәripteumen boldy. Ol bir ret ýshinshi dýnie elderinen kelgen delegattardy qabyldaghanda aghynan jarylyp: «Qauipsizdik Kenesining bes túraqty mýshesining biri - Qytay. Qytaydyng osy mandaty ýshinshi dýnie elderine uәkildik etedi. Qytaydyng ózi de ýshinshi dýnie elderining bir mýshesi», - degen bolatyn.

Adamdardyng bәri biledi, ýshinshi dýnie elderi týgelge juyq shaghyn, kedey, әlsiz memleketter. Qalay qarasang da, Qytay atalghan eldermen salystyrghanda kósh ilgeri, alyp memleket deuge bolady. Tipti sol kezding ózinde býgingidey túmsyghyn kóterip, basqa elderge aibat sheguine bolar edi. Biraq  Den Syaopin búlay isteuge әste jol bergen joq. Múnday әperbaqan sayasat Qytaydyng dәstýrli aqyl-parasatyna say emes dep bildi. Qytay ózin әlsizderding qataryna qoyyp, solarmen bir maydanda bolghanda ghana ózin shynayy kýshti retinde sezine alady. Sebebi әlemde  әlsizderding qatary kóp. Olar birikse – alyp kýshke ainalyp, kýshtilermen iyq tirese alady.

Den Syaopinning Mao Szedunnyng ghalamshardy ýsh týrli әlemge jikteu strategiyasyna múragerlik etip, Qytaydy ýshinshi dýniyege jatqyzuynyng eki týrli erekshe mәni bar bolatyn:

• Birinshi. Ózin ýshinshi dýniyege jatqyzu arqyly әlemdegi basa biyleu sayasatynan zorlyq kórgen basym kópshilik әlsiz eldermen yntymaqtasu arqyly basa biyleu sayasatyna ortaq qarsy túrugha bolady. Búl Qytaydyng ghalamdyq sayasattaghy salmaghyn arttyra týsedi. Qytay sol dәuirde pәlendey qúdyretti el bolmaghandyqtan, basym kópshilikti qúraytyn ýshinshi dýnie elderimen dostasu arqyly әlemdegi eng quatty elderdi ózimen sanasugha mәjbýr ete alatyn edi;
• Ekinshi. Ýshinshi dýnie elderindegi damushy eldermen ózara selbestikti kýsheytu arqyly damyghan elderding Qytaymen qarym-qatynasyn jaqsartugha da septigin tiygizedi. Búdan búryn aityp ótkenimizdey, ontýstik elderding ózara selbestigi arqyly ontýstik pen soltýstik arasynda dialog ornatugha bolady. Damushy elderding ózara yntymaqtastyghy damyghan elderdi ózderimen selbesuge iytermeleydi. Mysalgha, damyghan elder ghalamdyq damu men beybitshilikting qajettiligi ýshin damushy elderge kapital jәne tehnologiya jaqtan kómek kórsetip, ortaq damugha jol ashady;

Áste bas bolugha úmtylmau – Qytay diplomatiyasynyng týpkilikti sayasaty bolugha tiyis

Ózin ýshinshi dýnie elderining qataryna jatqyzudyng da týrlishe joldary bar. Ózindi dúrys oryngha qoya bilsen, Qytay ýshin paydasy shasha etekten. Al dúrys oryngha qoya bilmesen, azap pen tozaqtan arylmaysyn. Búl Den Syaopinning basty ústanymy edi.

Atalghan mәselege baylanysty Den partiya ishinde mynaday eskertu jasaghan bolatyn: «Ýshinshi dýniyege jatatyn keybir elder Qytaydy osy elderding bas qalqasy, aghasy bolsa deydi. Biz eshqashan әste de bas bolugha úmtylmauymyz kerek. Búl Qytay diplomatiyasynyng týpkilikti sayasaty bolugha tiyis».

Bas boludyn, agha boludyn  qanday payda-ziyany bar? Tariyhqa kóz jiberip, taldau jasap kóreyik. Bir kezderi Kenes Odaghy kýlli sosialistik lagerding bas qalqasy, aghasy boldy emes pe?! Kenes Odaghy osydan ne payda kórdi? Shynynda, týk payda kóre alghan joq. Sol kezdegi sosialistik lagerdi ýlken bir otbasy dep eseptesek, sosialistik lagerding ishinde de aghayyn-bauyrdyng ózara qyrqysy bir tolastaghan joq. Qay elde dýrbeleng bolsa, Kenes Odaghy aralasyp, retteuge mәjbýr bolatyn. Al syrtqa qarata, olardyng qauipsizdigin qorghaudy da óz mindetim dep sanaytyn. Nәtiyjesinde, óz halqynyng qan-terin sýliktey soru arqyly әskery jaqtan qúdyretti elge ainalugha úmtyldy. Al ekonomikalyq jaqtan sol әlsiz kýide qala berdi. Syrtqa da jaman atty, óz halqyna da sýikimsiz biylikke ainaldy. Eng sonynda, kýirep tyndy.

Mәdeniyet tónkerisi jyldary Qytay da qayyrshynyng kýiin keship jatqanyna qaramastan, Kenes Odaghyna eliktep, ózin ýshinshi dýnie elderining qormaly sanady. Ony aityp, dәriptep qana qoysa, bir sәri ghoy. Qytaydy әlemdik tónkeristing bazasy retinde dәriptep, óz halqy ash-alanash jýrse de, ýshinshi dýnie elderine asa jomarttyqpen kómek kórsetti. Tipti tútas adamzatty azat etemiz dep úrandatatynyn qaytersin. Den Syaopin múnday sayasattan týbirinen bas tartty. Qytaydy ýshinshi dýnie elderining qataryna qonggha bolady, biraq ol ýshin basy artyq mindetteme aludyng qajeti joq. Olar ýshin aqiqatty aityp, ruhany demeu bersen, jetip jatyr. Biraq olargha bas qalqa, agha bolamyn dep tyrashtanudyng keregi joq. Onyng ziyanynan basqa paydasy bolmaydy.

Múnyng birneshe týrli sebebi bar. Birinshiden, Qytay - ekonomika jaghynan әlsiz el.   Ózing diuanasyn, kimge pir bolasyng degendey, ózing jarymay jýrip, kimge pana bolyp jarytasyn? Bas bolu degen sóz - bireuding moynyndaghy jýkti óz moynyna ilip alu degen sóz. Ol jýk sening belindi jazdyrmaydy, adymyndy ashtyrmaydy. Qytay olsyz da damuda әlemdik dengeyde kenjelep qalghan el. Óz jyrtyghyn jamap alsa da, ýlken olja. Al bireuge agha bolady ekensing – ini-bauyrlargha qol úshyn berip, kómektesip otyrugha mәjbýrsin. Bermeseng – olar syrt ainalady. Sol ýshin ýnemi jaqsy atanyp otyru kerek. Al ózing jarymay túryp, basqalargha jaqsy attanudyng qajeti qansha?!

Bizding Qazaqstanda syrtqy elderge jәrdem beretin sonday bir komiytetting qúrylghandyghyn qúlaghym shalghany bar. Milliardtaghan syrtqy qaryz arqalaghan elimiz ýshin oilanatyn sharua ghoy dep oilaysyng keyde. Biz de kótere almaytyn shoqpardy belimizge baylap, bosqa tyrashtanyp jýrgen joqpyz ba ózi?!

Den Syaopiyn: «Qytayda milliardtan asa halyq túrady, solardyng qarnyn toq, kóilegin kók qylsaq ta adamzatqa qosqan tendessiz ýles bolady. Milliardtaghan halyqtyng mýddesinen bezip, kedey jomarttyq jasau jaraspaydy», - dep esepteytin.

Ekinshiden, bir top aghayyngha bas qalqa boldym degen sóz – týbi tesik shelekpen su tasyghanday enbeging esh, túzyng sor bolary dausyz. Óz erkinnen, óz yryqtylyghynnan aiyrylasyn. Onda sen ýshinshi dýnie elderimen bir kemege shyghasyn. Shyghyp qana qoymaysyn, jәne keme kapitany boluyng kerek. Olardy mejeli jerge esen-sau jetkizudi mindetine alasyn. Teoriyalyq túrghydan alghanda, ýshinshi dýnie elderi bay-quatty eldermen, әsirese, shekten tys iri eldermen jaulasugha beyim. Sen olardyng bas qalqasy bolghan son, óz ini-bauyrlaryndy qorghau ýshin atalghan eldermen sen de jaulasugha mindettisin. Bay-quatty, damyghan eldermen jau bolghan son, derbes, óz-ózine qoja bolyp, olarmen dostyq qarym-qatynas, tipti, qarapayym ekonomikalyq istestik jasau da qiynday týsedi. Demek, Qytay ózining qaghylez-eptiliginen, yryqtylyghynan aiyrylady. Qytaydyng ýshinshi dýnie elderimen sóz jýzinde bir maydanda boluy shekten tys iri eldermen qarym-qatynastaghy manyzdy bir kóziri esepteledi. Eger sol ýshinshi dýnie elderine agha bolyp, ózin qúighangha batyrsa, Qytay osy ash-aryq, kedey elderding qolyndaghy kózirge ainalady. Múndayda damyghan elder Qytaymen yntymaq-berekede bolyp, oghan kapital men tehnologiya bermek týgili, Qytaydy bosaghasynan da syghalatpaydy. Mine búl Den Syaopinning syrtqy sayasatta shyndyqty is jýzinen izdeytin kemengerligining bir qyry bolatyn.

Qoghamdyq týzim men iydeologiya syrtqy qarym-qatynasqa kedergi bolmaugha tiyis

Den Syaopinning HH ghasyrdyng 80-jyldaryndaghy diplomatiyalyq iydeyasyn beyneleytin myna bir ataqty sózi bar: «Memleketaralyq qarym-qatynastaghy eng basty mәsele – memleketting strategiyalyq mýddesi men qajettiligi basty nazargha alynugha tiyis. Qoghamdyq týzim men iydeologiyalyq paryqqa mәn beruding qajeti shamaly».

Den Syaopin dәuirinen búrynghy 30 jyldan astam uaqyttaghy Qytay diplomatiyasynyng tabyssyz boluy, tipti әlemdik qauymdastyqtan oqshaulanuynyng basty sebebi kapitalizm men sosializmning iydeologiyalyq qúndylyqtaryn halyqaralyq qatynasqa әkelip teluinde jatyr. Múndaghy úghym tym qarabayyr bolatyn. Qoghamdyq týzim men iydeologiya qas pen dosty aiyrudyng ólshemine ainaldy. Búl óz oiyndy basqalargha zorlyqpen tanumen birdey edi. Tipti, sosialistik elderding keybiri óz jaghdaylaryna qaray basqa bir joldy tandasa, ol da Qytaygha únay bermeytin. Únay bermeydi degenimiz júmsartyp aitylghan sóz. Olardan mýlde teris ainalyp, jaughyp shygha keletin. Osy oidyng jeteginde Qytay AQSh-pen 20 jylday daulasty. Batystaghy damyghan eldermen mýlde at izin salyspady. Tipti keshe ghana qamqor aghasy bolghan Kenes Odaghymen de bitispes jau bolyp shyqty. Áriyne, búl jerde sol elderding de belgili kinәsi boluy mýmkin. Biraq, basty kinә Qytaydyng ózinde bolatyn. Bireusin imperializm, bireusin kapitalizm, taghy bireusin Marksizm-Leninizmnen bezgen týzetimpazdar dep jazghyryp, ózin әldeqanday bireu sanap, býkil jau kýshterdi týp-týgel joyyp jiberemiz dep úrandatatyn. Ózining jaulyq pighylyn jasyryp-jappay aityp, aibar shegip otyrghan qyzyl kóz bireumen qay el yntymaq-berekege kelip, bir dastarhannan dәm tata qoyshy edi?! Den Syaopin múndaydy bir auyz sózben, «óz ózine or qazu, óz qolyndy ózing baylau» dep ataghan bolatyn. Shyn mәninde, memleket aralyq qarym-qatynastyng basty kedergisi adamdardyng oi-qiyaly emes, onyng týpki mәni mýddeli qaqtyghysta jatady. Al oghan qoghamdyq týzim men iydeologiyalyq kedergiler baryp qosylghanda, jaghday odan beter kýrdelilene týsedi. Kýrmeui sheshilmes týiinge ainalady. Eger tek qana mýddeli kelispeushilikter bolsa, ony dastarhan basynda, jaybaraqat otyryp talqylap, aqyldasyp, kenesip, eki jaq ta qabyldaytynday sheshu joldaryn izdeuge bolady. Al oghan qoghamdyq týzim men iydeologiyalyq paryqtardy aralastyryp jibersen, eki jaq bir-birimen jau bolyp shygha kelui mýmkin. Onda jaumen tek qarudyng kýshimen ghana sóilesuge mәjbýr bolasyn. Bir-birine jol berse, onda qarsy jaqqa tize býkken bolyp shyghady. Sodan baryp bitispes jaulyq, qyrghiqabaq kýnder jalghasa beredi. Odan eng basty zardap shegetin biyleushiler emes, qarapayym halyq bolady. Qoghamdyq týzim men iydeologiyalyq paryqtardy memleket aralyq qarym-qatynasqa aralastyrudyng sony basqalardy jau dep jazghyrumen birge ózindi de oqshaulay týsesin. Ózinmen birdey qoghamdyq týzimdegi úqsas qúndylyqtarmen ómir sýretin elderdi izdesen, onda tek ózindi oqshau, jalghyz qaldym dep esepte. Senimen egizding synarynday el jer sharynda bolmauy da mýmkin, sol sebepti Qytay býkil adamzatty bauyrym dep, syrtqy әlemge esigin aiqara ashuy ýshin atalghan qúndylyqtardan boyyn aulaq ústaghany maqúl. Den Syaopin solay oilady jәne solay istedi. Býkil adamzatty týgeldey bauyrym dep qaraghan son, Qytay diplomatiyasy ýshin bәrimen de til tabysu dәuiri bastaldy. Ýshinshi dýnie elderimen de, damyghan kapitalistik eldermen de, ontýstik Koreyamen de, soltýstik Koreyamen de. Sol bayaghy «aq mysyq, qara mysyq – tyshqan alsa, jaqsy mysyq» degendey, әiteuir Qytaydyng damuyna paydaly bolsa, bәrimen de til tabysyp, dostasugha úmtylu kerek. Bәrimen de dostasu kerek bolghannan keyin, Ibilispen de til tabysugha tura keledi. Búrynghy ata jau, qas dúshpan sanap kelgen eldermen qarym-qatynas jasauda, dau joq, erekshe parasattylyq kerek. Barys-kelis barysynda paydalysyn alasyn, ziyandysynan bezesing degendey. Múndaghy prinsip - bireuding otbasy, oshaq-qasyndaghy tirligimen Qytaydyng sharuasy joq. Sen de mening otbasylyq tirligime qol súqpay-aq qoy. Alystan syilasyp, jaqynnan aralasyp degendey, beybit, qatar tirlik kesheyik deu bolatyn. Diplomatiyadaghy múnday iykemdilik, dau joq, airyqsha tabysty boldy.

Jalghasy bar...

Raqym Ayypúly

Abai.kz