Ýshtúghyrly til sayasatyn nasihattau maqsatynda týsirilgen sujetter telearnalarda jiyilep barady. Ýshtildi әlipbiydi eseptemegenning ózinde joghary oqu oryndarynda aghylshyn tilinde ótiletin kәsiptik pәnderdi kóbeytu kerektigin bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlov ta kóp nasihattaytyn boldy. Ýshtúghyrly til - damyghan memleket qúrudyng alghysharttarynyng biri ekenin biylik jandayshaptary da kóp tilge tiyek etedi. Shyn mәninde, ýshtúghyrly tilding iydeologiyalyq maqsaty ne?

Bәri neden bastaldy?

Ýshtúghyrly til sayasatyn nasihattau maqsatynda týsirilgen sujetter telearnalarda jiyilep barady. Ýshtildi әlipbiydi eseptemegenning ózinde joghary oqu oryndarynda aghylshyn tilinde ótiletin kәsiptik pәnderdi kóbeytu kerektigin bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlov ta kóp nasihattaytyn boldy. Ýshtúghyrly til - damyghan memleket qúrudyng alghysharttarynyng biri ekenin biylik jandayshaptary da kóp tilge tiyek etedi. Shyn mәninde, ýshtúghyrly tilding iydeologiyalyq maqsaty ne?

Bәri neden bastaldy?

Qazirgi kezde Qazaqstannyng etnikalyq sayasattaghy tendessiz tәjiriybesine әlemdik qauymdastyq joghary bagha berip, etnosaralyq jәne konfessiyaaralyq mәselelerdi sheshudegi jana baghdar retinde moyyndap otyr-mys. Óitkeni tәuelsizdigimizdi jariyalaghan kýnnen bastap-aq Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaev jana Qazaqstannyng ishki jәne syrtqy sayasatynyng negizgi basymdyqtaryn anyqtay otyryp, solardyng arasynan ýsh negizgi qúndylyqty atap kórseken edi. Ol - sayasy túraqtylyqty, azamattyq qoghamdaghy beybitshilikti jәne últaralyq kelisimdi nyghaytu. «Men elding Preziydenti retinde túraqtylyq pen últaralyq kelisimdi nyghaytudy ózimning negizgi mindetim dep bilemin», - dep sol kezde mәlimdedi N.Nazarbaev Qazaqstan Halqy assambleyasynyng eng birinshi qúryltayynda. Búl mindet 1993 jyly qabyldanghan «Qoghamdy iydeyalyq jaghynan toptastyru - Qazaqstannyng damuynyng negizi» atty tújyrymdamada kórinis tapty. Sol 1993 jyl etnosaralyq jәne konfessiyaaralyq tózimdilikting Qazaqstandyq ýlgisin qalyptastyrudaghy ýlken júmystyng basy bolatyn. Óitkeni sol jyly preziydent qoghamdy biriktiretin quatty qúrylym - Qazaqstan Halqy assambleyasyn qúru iydeyasyn úsyndy. Qazaqstan halqynyng alghashqy forumynda sóilegen sózinde Memleket basshysy bylay dedi: «Bizding eng qymbat qazynamyz - halyqtar dostyghy. Ony qalyptastyrugha birneshe buynnyng ókilderi atsalysty. Al býginde óz tarihymyzdy qaytadan sýzgiden ótkizip qarasaq ta, biz búl baylyghymyzdy, izgi dәstýrlerimizdi joghaltugha qaqymyz joq». Osylaysha Qazaqstan preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng 1995 jyly 1 nauryzda Qazaqstan Halqy assambleyasyn qúruy últaralyq kelisimdi nyghaytudyn, shyndap kelgende, sayasy túraqtylyqty saqtaudyng bastamasy bolatyn. Keyindeu preziydentting búl isine sheteldik quyrshaq sarapshylar jaqsy bagha berip, elbasynyng búl isi óte zor jetistik ekenin aityp jatty.

Qazaqstan Halqy assambleyasy halyqtar dosytyghyn nyghaytu maqsatynda qúrylghanyn aita óttik. Alayda, osy assambleya keyinnen qazaqtyng últtyghyna, tiline qazylghan kór siyaqty boldy. Preziydent osy siyaqty últaralyq kelisimdi nyghaytu maqsatynda, sayasy túraqtylyqty saqtau maqsatynda bizge ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn Amerikanyng tәjiriybesine sýienip «Qazaqstandyq últ» jasap shyqpaqshy bolghany kóp ziyalylardyng әli esinde. Mine, osy bayandamasyn alghash bolyp Qazaqstan Halqy assambleyasynda jariyalaghan bolatyn. Keyinnen preziydent «Núr Otan» partiyasynyng kezekten tys ótken HI sezining baspasóz mәslihatynda tórinen kóri jaqyn túrghan memlekettik tildi emes, resmy tilde bylay dep aityp edi:

«...Biz Qazaqstannyng birtútas halqyna ainalugha bet búrdyq. Mine, mәselen, amerikandyqtar jýzdegen halyqtar men últtardan qúralghan, biraq amerikandyqtar dep atalady. Ol jerde eshkim eshkimdi de "qytay" nemese "kәris" dep bólmeydi. Al әrkimning últy - búl onyng jeke sharuasy... Búl dúrys ta. Sebebi, bir elde bir halyq bolyp tirshilik etuimiz kerek». Sol jyldary preziydentting múnday masqara sheshimine kórshi elder kýlip jatty. Preziydentting «Qazaqstandyq últty» aqyry «el birligi» atauyna alyp baryp tiregenin qatege joryghan syrtkóz synshylary boldy. Búl qauipti iydeya turaly Ózbekstan Respublikasynyng Preziydenti IY.Karimov óz elining deputattarymen kezdeskende bylay degen eken: «Kórshimizdi «Qazaqstan Respublikasy» dep aita almaymyn. Sebebi, Qazaqstannyng jeri, jerasty baylyghynyng 75 payyzy ózge shetel azamattarynyng qolyna satylyp ketken. Endi olar «qazaq» degen últty qúrtyp, «Qazaqstandyq últpen» pasport bermekshi. Ózderi osynday jaghdayda túryp maghan «Orta Aziya Odaghyn qúrugha qoldau kórset» deydi. Óz últyn joyyp jatqan elge men qalay senuim kerek?». Shyn mәninde, Ózbekstan preziydenti óte dúrys pikir aitqan edi. Preziydent múnday «Qazaqstandyq últpen» qazaq últy joyylatynyn bildi me, bilmedi me, ol jaghy manyzdy emes. «Qazaqstandyq últqa» qazaq ziyalylary jappay narazylyq bildirip, tipti kóterilis jasaugha da baratyndyqtaryn aityp, әiteuir búl el birligin saqtaytyn «Qazaqstandyq últ» iydeologiyasyn jaryqqa shygharmady. Preziydentting sol kezderde sayasy túryqtylyqty saqtau maqsatyndy shygharghan búl sheshimi, kerisinshe sayasy túraqtylyqtyng búzyluyna alyp kelgenin sarapshylar aityp jatty.

«Ýshtúghyrly til» turaly iydeyasyn da memleket basshysy 2006 jyldyng qazanynda ótken Qazaqstan halqy assambleyasynyng XII qúryltayynda jariya etken bolatyn. Qarap otyrsaq, múnday qazaq tiline, últyna qauip tóndiretin bayandamalardyng bәri osy halyqtar assambleyasynda jaryq kórgen eken. Al 2007 jylghy «Jana әlemdegi jana Qazaqstan» atty halyqqa joldauynda «Tilderding ýshtúghyrlylyghy» atty mәdeny jobany kezen-kezenmen iske asyrudy úsynghan-dy. Qazaqstan halqynyng ruhany damuymen qatar, búl iydeya ishki sayasatymyzdyng jeke baghyty bolyp belgilenlenetinin aitty. Alayda, ruhany damugha tosqyn bolatynyn bilmedi. IYdeyanyng negizi mynaday bolatyn: Qazaqstandy býkil әlem halqy ýsh tildi birdey paydalanatyn joghary bilimdi memleket retinde tanuy kerek. Olar: qazaq tili - memlekettik til, orys tili - últ-aralyq qarym-qatynas tili jәne aghylshyn tili - jahandyq ekonomikagha oidaghyday kirigu tili. Basqasha aitqanda, ýshtúghyrly til iydeyasyn mynaday әri qarapayym, әri týsinikti formulamen kórsetuge bolady: memlekettik tildi damytamyz, orys tilin qoldaymyz jәne aghylshyn tilin ýirenemiz. Alayda, ekonomika, ghylym t.b. salalardyng damuy tilge baylanysty emes ekenin basqa elderding tәjiriybesi kórsetip berip jatty. Mәselen, tehnologiyadan janalyq ashuda aldyna jan salmaytyn, halqynyng 97% tek ózderining ana tilderinde sóileytin Japoiyany búghan dәlel.

Býginde damu Batysta emes - Shyghysta

Ýshtúghyrly til jay ghana әdemi tújyrymdama nemese tildik sayasattyng jana formasy retinde payda bolmaghanyn, ol ómirlik qajettilikten tuyndaghan iygilikti iydeya ekenin kóp sheneunikter aityp jýr. Oghan mysaldar kórsetip, halyqty sendirmekshi bolatyndary da bar. Mysalynda, qazirgi kezde kýlli әlemge esigin aiqara ashyp, «aqyldy» ekonomikany engizip jatqan batys elderi qaryshtap damyp jatqanyn, búl baghyttaghy tolayym tabystargha, ilim-bilimge alyp barar jol - ghalamshardaghy ýstemdik qúrghan tilderdi (aghylshyn, orys tilderi)  ýirenu kerek ekendikterin aitady. Qay zamanda bolsyn, birneshe tildi mengergen memleketter men halyqtar ózining kommunikasiyalyq jәne integrasiyalyq qabiletin keneytip otyrghanyn údayy nazargha alyp, ejelgi dýniyedegi Mysyrdyng ózinde birneshe tildi biletin mamandar iyerarhiyalyq satymen jogharylap, kóbine salyq tóleuden bosatylghandyghy jayly osydan H nemese HH ghasyr búryn bolghan tarihy oqighalardy da aitudan tayynbaydy. Áriyne, búl mysaldardy kóbinese qazaq tilinen júrday, ózge birneshe tildi mengergen sheneunikterimiz aitatyny belgili. Alayda, tarihtaghy mysyrlyqtarmen  qazirgi dәuirdi salystyrugha esh kelmeytinin kóbi týsine bermeydi.

Býgingi Batys elderinde kóp tildi mengerushilik jalpygha ortaq norma bolyp sanalatyny ras. Bizding biylik osyny nazargha alyp otyr. Batys elderining damuynyn  negizgi sebebi kadrlarynyng kóptildi mengergendigi deydi. Alayda, on tildi mengere me, jýz tildi mengere me, býginde Batys elderi ýlken daghdarystar men ekonomikalyq inflyasiyalardyng aldynda túrghanyn kóptegen bilimdi sarapshylar moyyndauda. Milliondaghan kóptildi mamandar júmyssyz jýrgenin kýndelikti janalyqtardan esitip jatyrmyz. Endeshe, bir emes, birneshe tildi iygergen batys elder nege múnday kýige týsude? Olar kóptildi mengergen emes pe? Áriyne, búl jerde damu, ghylymgha beyim bolu tilge qatysty emes ekeni belgili bolady. Álemdik ekonomikanyn, ghylymnyng damuy býginde Shyghys Aziya elderine auyp otyr. Mәselen, Qytay óz tauarlarymen әlemdi jaulap aldy. Tipti, aidaladaghy Afrika elderining ózinde Qytay tauarlary kezdesedi. Býginde damu jaghynan Qytay aldyna jansalar emes. Álemdi basqarypp jatqan Amerikanyng ózi Qytaydyng búl qarqynynan qorquda. Al, endeshe, biz mysalgha alyp otyrghan Qytay Ýshtúghyrly tildi qoldap jatyr ma? Áriyne, joq. Qytayda qytay tili ýstemdik qúruda. Tipti, olar tiline qúrmetsizdik tanytqan azamattardy jazasyz qaldyrmaytyn til polisiyasyn qúrghan. Qytaygha bara qalsanyz aghylshynsha bilgeninning týk te payda bermeydi. Ol jaqqa baru ýshin Qytay tilin biluiniz kerek. Endeshe, nege bizding biylik damudyng basty satysy Ýshtúghyrly til dep oilaydy? Mәselen, ekonomika tasy órge domalaghan Koreya men Japoniyany alayyq. Búl elderding qay-qaysymen bolsa da Batys elderi sanasady. Sebebi, osy elderden shyghatyn «Samsung», «Soni» siyaqty kompaniyalar әlemdik dengeyde moyyndalghan. Álemdi ózgertken ýshinshi almanyng avtory Stiv Jobstyng ózi «Soni» komponiyasyn motivasiyalyq baghytynda ýlgi tútqan. Al endi atalmysh osy korporosiyalar óz tilderining ataularymen atalady. Japoniyada da, Koreyada da býginde óz ana tilderi saltanat qúrghan. Jәne olar ana tilderin basqa elderge esh qorlatqan emes. Olar el birligi, sayasy túraqtylyqtyng kepili memlekettik til ekenin biledi. Al bizde she?

Robot oilap tabu ýshin til emes, talant kerek

Qyrkýiekting 1-inen bastap elimizdegi birqatar mektepte birinshi synyptan bastap aghylshyn tili oqytyla bastady. Endigi kezekte, aldaghy bes jylda keybir pәnder birtindep aghylshyn tiline kóshe bastaytynyn bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlov mәlim etti. Zaman talaby men halyqaralyq standarttardy arqau etken osy jýiening sәtti samghauyna, eng aldymen,  ghalymdar men ónertapqyshtar elimizge auaday qajettiligi ekenin sebep etip kórsetip otyr. Sondyqtan da Bilim jәne ghylym ministrligi maman dayarlaudy qolgha alatyn, ghylym men ónertapqyshtyqqa beyim keletin, ýshtúghyrly tildi qoldaytyn ilki qadamgha qúlshyna kiristi. Alayda, ónertapqysh  nemese jaqsy maman bolu ýshin aghylshyn tilin әlbette bilu kerek pe?

Qogham «qostildilik, qostildilik» deuden sharshay bastaghan tústa, onyng ornyn ýshtildilik basyp, búl da talaylardyng basyn qatyryp jatqany belgili. Sondyqtan bolar, bilim jәne ghylym ministri Baqytjan Júmaghúlov Ýshtúghyrly til baghytyndaghy júmystar eshqanday da týsinbeushiliksiz qabyldanuy kerektigin basa aitady. Tildik kemsitushilik hәm kemshilikti de boldyrmau júmysyna aldyn ala jan-jaqty qamdanyp ta jatyr. «Álem dengeyindegi toqtausyz damyp otyrghan ghylym men bilimning tili - aghylshyn tili. Bәsekelestik bolashaghy osynda», - dep týsindiredi ýshtúghyrly til sayasatyn jaqtaghan ministr Baqytjan Túrsynúly. Al, jas úrpaqtardyng ónertapqysh, ne jaqsy maman bolyp jetilui ýshin aghylshyn tilining qanshalyqty manyzdy ekenin saraptamalyq týrde dәleldep bere almay jatyr. Sebebi, robot oilap tabatynday ónertapqysh bolu ýshin til emes, talant kerek ekenin bilim jәne ghylym ministrligi úghyna almauda.

Otandyq ghylym kónil kónshiterlik dәrejede damymay jatqany shyndyq. Jer jýzinde kýn sanap janalyqtar ashylyp, jana tehnikalar, tehnologiyalar dýniyege kelude. Búl rette, bizding biylik olardan qalyspaudyng amalyn jasaugha kirisedi. Ghylymdy damytugha baghyttalghan ózekti mәselelerdi qolgha alady. Onyng biri - ýshtúghyrly til ekeni mәlim.Al tәjiriybe jýzinde ýsh tildi mengergen adam janalyq ashugha beyim ekenin dәleldep berip jatqan eshkim joq. Men ónertapqysh bolu ýshin kóptil bilu qajet emes ekenin saraptamalyq týrde dәleldep bermekshimin.

Qazir biyliktegi aghalarymyz, tipti preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaevting ózi kompiuterlik tehnologiyalardy dýniyege alyp kelgen Bill Geyts, Stiv Jobsqa qatty qyzyghushylyqpen qaraytynyn kóptegen súhbattarynan bayqap qaldym. Mәselen, bir konferensiyada preziydentimiz N.Nazarbaevtin  «Eger qazaqtyng tilinde Bill Geytsting janalyghynday janalyq ashsanyzdar, býkil әlem qazaq tilin ýirenedi» dep aitqany bar. Elimizden osynay Bill Geytster, Stiv Jobstar shyghuyn preziydentimizding ózi armandaytyny shyndyq boldy. Alayda, búl atalmysh ónertapqyshtar kóptil bilu arqyly búl jetistikterge jetti me? Áriyne, joq. Eki tehnologiya reformatorynyng ómirbayandaryna nazar audarsaq, Stiv Jobs ta, Bill Geyts te mektep kezinde nashar oqushy boldy. Ekeui de uniyversiytette oqyghan joq. Ekeui de til ýirenuge qúmartpady. Ekeui de diplomdy qyryq jasynan asqan song aldy. Ekeuine de diplomdy ghylym ministrligi óz erikterimen tapsyrdy. Endeshe, nege bizding biylik ónertapqysh adamdar dayyndaudyng joly kóptildi mengeru dep oilaydy? Mәselen, men ózim tuyp ósken auylda ózimmen qatar ósken, tehnika tilin jetik mengergen jas buyndar boldy. Bizding auyl - troktarister auyly dep atalushy edi. 7 jastan 70 jasqa deyingi aralyqta traktordy aidaudy, tipti ony jóndeudi biletin adamdar óte kóp bolatyn. Jetinshi synyp oqushysy troktordy shashyp, qayta qúrastyryp jinaudy biletin (QazÚTU-da, ne basqa tehnikalyq oqu oryndarynda oqityn studentter óte kóp, traktordy shashyp jinamaq týgili aidaudy bilmeydi).  Al, segizinshi synypta oiynshyq mashinalardyng mehanizmin qúrastyryp ýlken oiynshyq keme oilap tapqan óz synyptasym bolatyn. Sabaq jaghyna kelgende tek ekilik edi. Álgi kemeni qalay qúrastyrghanyn súrasang ózge til týgili qazaq tilinde jauap beruge qinalatyn. Mening búl synyptasym JOO týse almady. Alayda, ózi vulkanizasiya ashyp alyp, býginde jaqsy kýn keshude. Odan bólek, Qyzylorda oblysynda әnsheyin jýrgen shopannyng qoy sanap shyghatyn tayaq oilap tapqany bar. Al onyng búl tehnologiyasyn әlemdik dengeyde damuyna biylik kónil bóle almady. Endeshe, әlemdik dengeyde ónertapqyshtar shygharu ýshin aghylshyn tilin emes, osy siyaqty qazaq jerining týkpir-týkpirinde shashylyp jatqan Stiv Jobstar men Bil Geytsterding basyn qosyp, olargha qoldau berip, tehnika tilin odan әri jetik bilu ýshin oqytpay  ma? Nege bizding biylikting osyghan basy jetpeydi? Nege bilim jәne ghylym ministrligi robot oilap tabu ýshin til emes, talant kerek ekenin bilmeydi? Ol jaghy belgisiz.

Aghylshyn tilinen qorghanyp jatqan elder de bar

Qazaqstandaghy bilim beru jýiesindegi ýshtildilik konsepsiyasynyng jobasyn jasaugha bastamashy bolghan A.Baytúrsynov atyndaghy til bilimi institutynyng mamany Anar Fazyljanova: «Memlekettik til - elding negizgi tili. Al orys jәne aghylshyn tilderi - memlekettik tilding óz funksiyasyn tolyqqandy atqara alatyn tilge ainaluyna kómekshi bolatyn tilder», - deydi. Atalghan til tújyrymdamasynda bilim beru salasyndaghy ýshtildilik mәselesi qarastyrylady. Onda mektepke deyingi tәrbie beru mekemelerinde balalargha tek ana tilin ýiretu mәselesi aitylady. Halyqaralyq mamandardyng ghylymy zertteuleri boyynsha, balagha shet tilin ýiretu 9-13 jastan bastalu kerek. Yaghny bastauysh synyptan ótkennen keyin ghana orys, aghylshyn tilderin mengere alatyny atalghan konsepsiya jobasyna engizilgen. Alayda, Anar Fazyljanova siyaqty tilshi-ghalymdarymyzdyng búl zertteulerin nazargha alyp jatqan ministrlik joq. Áyteuir, Júmaghúlov myrza alghan betinen qaytar emes.

Osydan birer ghasyr búryn orys ziyalylary orys tilining tazalyghy ýshin kýresse, qazirgi kezde Fransiya, Germaniya, Ispaniya bastaghan damyghan elder aghylshyn tilining basqynshylyghyna qarsy әrtýrli әreketterding qamyn jasauda. Mәselen, Fransiyada «Fransuz tilin bayytu turaly», «Fransuz tilin paydalanu turaly», «Fransuz tilining tazalyghyn qorghau turaly» zandar bar eken. Sonday-aq, Fransiya 1992 jyly Strasburgte qabyldanghan «Aymaqtyq tilderding Europalyq Hartiyasyna» enbegen el. Fransiya Respublikasynyng Konstitusiyalyq Kenesi: «Fransuz tilining Konstitusiyalyq mәrtebesi búzylady» degen tújyrymmen atalghan hartiyagha enuge qarsylyq tanytty. Fransuz, nemis, ispan tilderinde dýniyejýzining әrtýrli týkpirlerinde milliondaghan adamdar sóileydi, әrbirden song búl ýsh til birneshe memlekettin, tipti ondaghan memleketterding resmy tili, yaghny búl tilderge tónip túrghan ýlken qauip joq dep aitugha bolady. Alayda, qauip joq bolyp túrghanyn eskermesten Fransiya memleketi aghylshyn tilinen qorghanu amaldaryn jasap jatyr. Al biz óte az halyq qazaq tilinde sóileytinin bilsek te, aghylshyn tiline esigimizdi aiqara ashyp berip jatyrmyz. Al orys tili búrynnan qazaq tili qamalynyng ishinde bolatyn. Eger Reseyde túryp, orys tilin bilmesen, Resey Federasiyasynyng azamaty da bola almaysyn. Memlekettiligi bar últtargha Resey olardyng tilderinde mektep ashpaydy. Barlyghy tek orys tilinde. Reseyding basty tili olardyng «Memlekettik til turaly» zanynda qorghalghan, sonymen birge «Orys tili» atty federaldyq maqsatty baghdarlama ayasynda qamqorlyqqa alynghan. Osy tústa kórnekti jazushy T.Ábdikúlynyn: «Kórshining tilimen emes, tәjiriybesimen ómir sýreyik» degeni oigha oralady. Al bizde kóringen 130 últtyng bәrining tilin damytamyz dep biyliktegiler kókirekterin kerude. Sol maqsatta, 130 últtyng bәrining bolmasa da, jartysynan kóbining óz tilderinde mektepteri baryna kýmәnim joq. Jogharyda atalghan memleketterding qay-qaysysynda da memlekettik til deysiz be, resmy til deysiz be, әiteuir, tilderining mәselesi tolyq sheshilip túr. Bir qaraghanda, olargha alandaudyng reti de, jóni de joq siyaqty. Biraq olar sóite túra alandaydy, dabyl qaghady. Óitkeni ózining eli men jerinde basqanyng aralasuynsyz, syrttyng yqpalynsyz tek bir tilding - memlekettik tilding ghana saltanat qúrghanyn qalaydy. Áytpese, jat til qoghamnyng tútastyghyn búzuy, memleketting irgesin shayqaltuy bek mýmkin. Búl rette, ýshtúghyrly til últaralyq tatulyqtyng kepili dep jýrgen biylik basshylary qatelesip jýrgenin, últaralyq tatulyqtyn, el birligining kepili memlekettik tilde ekenin esterine salmaqpyz. Sondyqtan da órkeniyetti elder bardy maldanbaydy, býgingi kýnine toqmeyilsimeydi, bolmashygha alaqaylamaydy. Alandaydy, aldyn alady, oilasady, kýresedi, ainalyp kelgende ózining tilin saqtaydy, óristetedi, órkendetedi. Olargha qaraghanda adymy ashylmay jýrgen bizding qazaq tili eselep qorghaudy, airyqsha qoldaudy qajet etetin - til.

Ýshtúghyrly til - Ontúghyrly til - Jýztúghyrly til

«Kópúltty Qazaqstannyng jaghdayynda «Ýshtúghyrly til» últtyq jobasy (últtyq joba degenine týsinbedik) qoghamdyq kelisimdi nyghaytudyng negizgi faktory bolyp sanalady. Alayda, elimizdegi negizgi ýsh tildi damytugha basymdyq beru - basqa halyqtardyng tilderin nazardan tys qaldyru degen sóz emes. Mәdeniyetter men tilderding sanaluandyghy - búl bizding últtyq baylyghymyz. Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap-aq, memleket Qazaqstandaghy halyqtardyng barlyghynyng mýddelerin eskere otyryp, postkenestik kenistikte eng liyberaldyq tildik sayasat jýrgizdi. Sonyng dәleli bolar, kez kelgen etnostyng ókili qay tilde bilim alatynyn, sóileytinin, shygharma jazatynyn erikti týrde tanday alady» - deydi Habar agentigining tilshisi bir reportajynda. Búl sózderimen tilshi ne demekshi boldy?

Elimizdegi 130 últtyng mýddelerin qorghaymyz dep, ýshtúghyrly tilimiz biraz jyldardan song ontúghyrly bolyp, al bir ghasyrdan song jýztúghyrly til bolyp ketui múnday jaghdayda ghajap emes. Biylik ózining aqparat qúraldarymen әliden osynday aqparattardy halyqtyng boyyna sindirip jatyr. Búl degenimiz, halyq osyghan dayyn bolsyn degeni boluy kerek. Ózge últtyng mýddelerin tym búlay qorghay bersek, elimizdegi ózge últtyqtar tym mýddeshil bolyp ketetini de ras. Sol kezde kórermiz, últaralyq tatulyqtyng kókesin.

Myna bir derekterge qarasaq, Qazaqstandy otanym dep esepteytin ózge últtyqtar óte az ekenin kórsetedi. Mәselen,  bir ghana mysal, kezinde elimizde jýrgizilgen әleumettik zertteulerge sensek, Qazaqstandaghy orys últ ókilderining 70 payyzy Otanym dep Reseydi, 15 payyzy - búrynghy memleket Kenes Odaghyn, 3 payyzy- kosmopolittik sipatta «qazir túryp jatqan jerim"» dep jauap berse, nebary 11 payyzy mening Otanym- Qazaqstan dep sanaydy eken. Al orystan bólek ózge de azdy-kópti diasporalardyng 61 payyzy syrttaghy atajúrtyn ózining Otany dep biletin kórinedi. Ózge últ ókilderining óz Otanyn syrttaghy eldermen baylanystyruy- alandatarlyq jayt. Búl ishki sayasatta sheshimin tappay otyrghan mәselelerding baryn anghartpay ma?! Endeshe, osynday bezbýirek ózge últtyqtardyng mýddesin nege bizding biylik údayy nazardan qaldyrmaydy? Múnday jaghdayda, әlgi jogharyda keltirgen formula jýzege asary anyq bolyp túr.

Baghdarlamanyng baghdarsyz baghdary

Tilderdi qoldanu men damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynda tilderge qatysty jazylghan mәtinderdi údayy nazargha alyp maqala jazatyn, paryqsyz juranlister kóbeyip ketti. Mәselen, orys tiline qatysty: «Orys tili - últaralyq qarym-qatynas pen integrasiyalyq qyzmetterding dingegi. Aqiqatyn aitsaq, aqparattyq kenistigimizde orys tili әli de manyzdy ról atqaratynyna eshkim dau aita almas. Sonday-aq, әlemdik alty resmy tilding qataryna kiretin orys tilin mengeruge bәsekege qabiletti últtyng kez-kelgen ókili úmtyluy tiyis. Tilderdi qoldanu men damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasyna sәikes, orys tilin oqytu jýiesin odan әri oqu-әdistemelik jәne ziyatkerlik túrghydan qamtamasyz etuimiz kerek. Búl maqsatqa jetemiz desek, qashyqtyqtan oqytu, elektrondy interaktivti oqulyqtar baghdarlamasyn qúru, últtyq mektepterde orys tilin oqytudyng innovasiyalyq әdis-tәsilderin engizu, oralmandargha, sheteldikterge jәne halyqtyng basqa toptaryna orys tilin oqytu kurstary men ortalyqtaryn ashu, halyqtyng orys tilin mengeruine túraqty monitoring jýrgizu siyaqty is-sharalar qolgha aluymyz qajet» dese, aghylshyn tiline qatysty: «Ýshtúghyrly til» iydeyasynyng ýshinshi qúramdas bóligi - aghylshyn tilin ýirenu. Jasyratyny joq, býgingi tanda aghylshyn tilin mengeru degenimiz - ghalamdyq aqparattar men innovasiyalardyng aghynyna ilesu degen sóz. Oghan qosa, aghylshynsha bilseng - әlemdegi eng ýzdik, eng bedeldi joghary oqu oryndarynda bilim alugha mýmkindiging mol. Tipti, oquyndy tәmamdaghan son, birshama uaqytqa shetelde qalyp, enbek etuing ýshin de búl tamasha mýmkindik. Eng bastysy, aghylshyn tilin bilu - búl iskerlik qarym-qatynas jәne әlemning kez-kelgen nýktesinde biznespen ainalysu ýshin mindetti talap. Jogharydaghy maqsattar  Tilderdi qoldanu men damytudyng 2011-2020 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamasynda taygha tanba basqanday etip kórsetilgen» - deydi «El» gazetining jurnalisti Tanatar Tabynúly. Orys tilining aldyng alty tiliding qataryna kirude qazaqtardyng ýlesi zor ekenin moyyndau kerek. Al keltirilgen 2 mysalynda da tildi tek aqparat aludyng amaly retinde kórsetken. Alayda, biz aqparat aluda bir ghana tildi tandau kerek ekenimizdi aitqym keledi. Ne orys tilin, ne aghylshyn tilin...

Týiin

Paryqsyz til sayasatyn jýrgizip jatqan biylik osylaysha jana ghasyrdyng ekinshi on jyldyghynda da nәtiyjesiz etpekshi. Búl qarqynmen barsaq, 2020 jyly halyqtyng 95%-y, mektep bitirgen oqushylardyng 100%-y memlekettik tildi mengerip shyghuy ýsh úiyqtasaq týsimizge kirmeydi. Aqparat almasu ýshin býkil halyqty til biluge ýndeu dúrys emes baghyt. Mәselen, elimizding JOO-da audarmashy mamandar, tilmashtar ne ýshin dayyndalyp jatyr? Sol aqparattardy qazaq tiline audaryp beru ýshin emes pe? Áriyne, mening týsinigimning jetken jeri osy. Al «Biylik basyndaghy aghalarymyz neni týsinip jýr? Nege solar týsingen nәrseni men týsinbeymin?» - degen siyaqty saualdar oiymdy jegidey jeytini ótirik emes. Alayda, ýshtúghyrly til sayasatyn qoldaugha qatysty bir ghana qorytyndy jasaugha bolady: ne biylik basyndaghylar tym aqyldy bop ketken, ne tym aqymaq bop ketken...

«Abai.kz»