ÝShINShI BÓLIM

 

AGhAYYNDY APATTAR

 

I

 

Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam tas tóbemnen úrynyz!

1959-shy jyldyng fevraly jartylay bere mekememizding qyzmeti qaytadan bastalghany estilip edi. Qalpaqshylar qaytadan Samsaq storjynyng qolyna ótipti. Sonyng әmirimen synyq zәmbilderimizdi qaytadan kóterip shyqtyq. Jan alyp - jan berip óndirgen «qúryshymyz» mekeme aulasynyng búrysh-búryshyn týgel iyelep bolghan eken. Endi sony taghy bir jaqqa tasimyz-au dep kýlise jetip edik.

- Ol nemede nelering bar!- dep Samsaq әfәndi zekirip qaldy. - Qar tasyndar, qar! Arttaghy sәilikke aparyp tógesinder!

- Áfәndim, marshalymyzdy «neme» demeniz!- dep Qúiynsoqqan әdeyi týsin búza qarady oghan. Syr tartpaq eken. Samsaq storjy «marshal» atauyna tipti shamdandy.

- Qoy marshalyndy, bir japyraq nan bolmaytyn nemendi marshal dep taghy... Qar tasy deymin men saghan!

Qys boyy aulalardy basyp qalghan qardy júl-júl zәmbilimizben syrttaghy kók azyq atyzdaryna tasy berdik sóitip.

ÝShINShI BÓLIM

 

AGhAYYNDY APATTAR

 

I

 

Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam tas tóbemnen úrynyz!

1959-shy jyldyng fevraly jartylay bere mekememizding qyzmeti qaytadan bastalghany estilip edi. Qalpaqshylar qaytadan Samsaq storjynyng qolyna ótipti. Sonyng әmirimen synyq zәmbilderimizdi qaytadan kóterip shyqtyq. Jan alyp - jan berip óndirgen «qúryshymyz» mekeme aulasynyng búrysh-búryshyn týgel iyelep bolghan eken. Endi sony taghy bir jaqqa tasimyz-au dep kýlise jetip edik.

- Ol nemede nelering bar!- dep Samsaq әfәndi zekirip qaldy. - Qar tasyndar, qar! Arttaghy sәilikke aparyp tógesinder!

- Áfәndim, marshalymyzdy «neme» demeniz!- dep Qúiynsoqqan әdeyi týsin búza qarady oghan. Syr tartpaq eken. Samsaq storjy «marshal» atauyna tipti shamdandy.

- Qoy marshalyndy, bir japyraq nan bolmaytyn nemendi marshal dep taghy... Qar tasy deymin men saghan!

Qys boyy aulalardy basyp qalghan qardy júl-júl zәmbilimizben syrttaghy kók azyq atyzdaryna tasy berdik sóitip.

Qalpaqsyz qyzmetkerlerding bastaghan qyzmeti taghy da jýrek tapsyru eken. Moyyndaryn ishterine tyghyp kele qyzmet bólimderine kirip shyghyp, jiyn zalyna qaray shúbaydy. Qyp-qyzyl jýrekting ýlken sureti әli de sol zaldyng tórgi qabyrghasynda. Bizding ýstimizden jazylghan qara boyauly dazybaular qara bauyr býiishe qaptap әli túr. Maqúlbek pen Qúljannyng qoldary әli de drap palito qaltalarynda. Basqa qyzmetkerler qarapayym kelte beshpet-symymen qaltaqtap, jýrgende ol ekeui tipti siresip, taltanday basatyn bolypty. «Onshyl», «jerlik últshyl» qalpaq kiygenderding qyzmet ornyna solar kóterilgeni estildi.

Mening yanvarida Sorbúlaqtan jazghan aryzdaryma jauap qaytaratyn eshkim tabylmady. Estuimshe bar sengenderimning ózderi de zәmbil kóterip jýr eken. Sóz ótkizerlik adam, mәsele aiyrarlyq dúrys tarazy qalmaghanyn bilgen song shaghynu men ashynudy mening de toqtatuym qajet boldy. Nerv auruy - bir tanysyp alghan song juyrmanda sonynan qala qoymaytyn auru. Ashu-yzamen qayghy-qasiret kórse moynyma jaydaq mine shabatyn jyn. Sabyr - salmaq  jelpuishin qoldan tastamay jelpinip, keng tynysty, kónildi jýrudi basyma myqtap ornatugha tyrystym. Ony úmytsam, bir qúiyngha shydamay jyndansam, kek ýstine kek ketpey me. Jandaryn jaldap jýrip oqytqan ata-ana, agha-bauyrdyng kýtken ýmiti selge, óz arman-múratym jelge ketpey me!... Qaytkende de artyn shydammen kýtuim qajet!

Manaydaghy barlyq qoranyng qar-múzyn tasityn úzaq jýristi osy júmysymyzgha bir aptadan song Yntyqbay da kelip qatynasty. Birge jýrdik. Biraq, qaytalap bastalghan «jýrek tapsyru» әreketi bizge taghy da pyshaq qayramay qoyar ma, taghy da qosaqtalyp bauyzdalmau ýshin bir-birimizden taghy da alystay jýrdik. Artymyzdan andityn «avcharka», auzymyzdy andityn tynshy joq, ynghay qalpaqty iriktelip shúbasaq ta, basqa sóz sóilespeuge týgel kelisip alghandaymyz. Sóitsek te jay qaljyng men jaymashuaq kýlkiden airyla qoymadyq. Búrynghy qaljynshyl Núraly ghana qalypty odan. Byltyrghy jazda tyshqaqtaghan siyrsha bәrimizdi bir-aq bylghaghany ýshin «onshyl-últshyldar» ony týgel-aq shyqbaytalgha ainaldyryp shettetip tastaghan jayy bar. Oghan әsirese Qalyq pen Ólzebaty suyq qaraydy eken.

- Eger sen bolmasang myna it bәrimizdi qúrtady eken!- dep Ólze kýbirledi maghan.

- Onsyz da bizge kózigip kelgen apat qoy, «shekarandy aiyrghanyndy kórset» dep ony bizge zorlap salghany belgili. Núraly sonda da bizding jaladan qútylu jaghymyzda túrdy: әlgi «programma» bolmysyndaghy balalardyng úrlyghyn sol programmany joqqa shygharatyn fakt retinde maghan әdeyilep ústatyp túrmady ma... Onday bisharagha óshtesuding qajeti joq! -dey jýre berip edim, Ólze qaytar shaqta myqtap eskerte ketti maghan.

- Asa keshirimshil ekensing Bighan, Núralygha qalay qarasang da óz ishinde bolsyn! Belgili boldy ghoy, oghan múnan song jaqyn jýrushi bolma, әli de bylghay beretin tyshqaq ol. Mynalardyng bәrning de qorqyp jýrgeni osy tynshy!... Al, tergeumen andu múnan song tipti kýsheyetin siyaqty. Qúrysh qorytuy masqaragha úshyrap, halyq aldynda jek kórinishti bolyp qalmady ma. «Taz ashuyn tyrnadan alady», endi bizge artady búl sәtsizdigin. Múnan song tipti qysady. Senimdilerine de senbey, qaytadan jýrek tapsyrtyp, tekserip jatqanda bizdi ondyra ma!... Saghan tipti kózigedi. Aldy-artyndy qazbalap, úzaq tekseredi. Endigi batyrlyq - yzagha shydauda ghana bolyp qaldy. Áyteuir densaulyghyndy myqtap saqtaghaysyn!. Qalyqtyng da Yusup Qasymnyng da saghan ait dep tapsyrghany osy!...

Ertenine týske jaqyn kók azyq atyzynda demalyp otyrghan bizge Samsaq jaqyndap kelip, aqyranday shaqyrdy meni.

- Bighabil, múnda kel! - Jaqynday bergenimde taghy da aqyra búiyrdy. - Senen anyqtaytyn mәsele bar, tez jýr! -«Anyqtaytyn mәsele» degenine asygha jýgirip jetkenimde kýbirledi. -Bizding ýige, eshkimge kórinbey kiriniz! -Osyny aita sala ýlken kóshege qarap jantanday jóneldi Samsaq. Artqy qaqpadan bayqap túryp, bosaghadaghy kishkene esikke syp ete týstim. Kelinshegi tabaldyryqtan amandasyp, shygha jóneldi. Balshyq peshting daldasynda Gýlnisa otyr eken. Kýlimsirey týregelip amandasty. Sozghan qolymdy bos qana ústady. Ýirenisken syrlas dosym bolghandyghym ýshin jandasa kelip otyra qalyp edim. Sәl syrylyp alystanqyrap otyra kýldi.

- Bek jaqyn otyrmayyqshy, jәne auyryp qalarmyn!... Bir ay jatyp әreng jazyldym!

- Balghyntaydan qaytqanynnan beri tileytinim, osylay sauyghu edi, quandyrdyng qaryndasym!... Al, Michuandaghy «qúrysh qortugha» bar dep quzamady ma ózindi?

- Álgi polkovniktering ýsh ret shaqyrtty, barmay qoydym. Shaqyrtqan maqsaty belgili. Qyzmetinen qusa, qua bersin, endi quyrshaq bolmaymyn!... Eshqanday jigitting de qajeti joq!

- Qajeti joq emes, ol tabighat zany ghoy. Biraq asyqpay tanda!

Kóz qiyghyn jalt etkizip bir qaraghan Gýlnisa tómen qarap kýbirledi.

- Tandap bolghanmyn, endi qoydym!- dey sala kóterilip, sózdi basqagha audaryp әketti. -Ju vnlay zúnliyding jana búiryghyn estidiniz be?.. Býgin sony sizge jetkizip qoyayyn dep shaqyrttym, keshiriniz!

- Myna Samsaqtyng ýiine shaqyrtqanynyz... jala bolyp jabyspay ma?

- Jogha, búl mening shesheme jerles, bauyry. Maghan qas qylmaydy!

- Al, Juzúnly ne búiryq shygharypty?

- «Enbekpen ózgertuden» basqa «enbekpen tәrbiyeleu» dep atap, taghy bir jaza ornyn qúratyn bolypty. Enbekpen ózgertu degenderi zang jazasyna kesilgen qylmystylar baratyn, naqtyly týrme ghoy. Al, «enbekpen tәrbiyeleui», qylmysy zang jazasyna tolmaytyndar baratyn, mekemelerding әkimshilik jazasy ghana eken. Uaqyt mýddesi ýsh ai, alty ai, eng kóp bolghanda toghyz ay ghana eken. Jeksembi kýnderi ýiine kelip túrady. Tәrbiyeleu mýddeti bitken song enbek aqysy búrynghy dәrejesi boyynsha tolyq qaytarylyp, búrynghy qyzmetine ornalasady eken.

- Múny kimnen estidiniz?

- Keshe hanzusha radioda Juzúnlidyng ózi sóilepti. Sizge jetkizip, kónilinizdi ornyqtyru ýshin keldim. Qylmysynyz joq qoy, eng qiyn bolghanda sol laujyauyna[1] baryp qaytarsyz, odan artyq ne istemek!... Áyteuir basqa qastyqtarynan saqtana jýrseniz bolghany!... Densaulyghynyzgha mәngi tileulespin!

- Raqmet qaryndas, sening densaulyghyna men tipti tileulespin! Sol ýshin ózine eng layyqty bir oryndy oilay beretin boldym.

- Sony aitpanyzshy, menen qútyla almay jýrsiz be? - Gýlnisa nazben erkelep búrtiya qarady maghan.

- Qútyla almaghandyq emes, qútty ornyna qonbay, әiel zattyng baqyty ornyqbaydy ghoy. Ayauly qaryndasynyng keleshegin oilamaytyn agha bola ma, sening densaulyghynnyng shartyn bilgendigimnen alandaymyn.

- Alang bolmanyz, es qatarmyn әli! - Gýlnisa osyny kýle aityp qaldy da men kýle iyilip shygha berdim.

Jýregin jýgendey almay, jastyqtyng jalynymen qatelesip, mol aqylyn sezimge tútqyndatyp alghan súlu ghoy búl.  Sauyqtym degenimen de tez aiygha almas. Qúshtarlyqtan jýdep baryp mýlde aqymaqqa ainalyp ketpeui ýshin óz tendesin tezirek tabuyn shynynda da jiy oilaytyn bolyp qalyp edim. Menen ózin tolyq jiyp aluyn, búl kezdesude de ýzil-kesil, jaqsy aityp shyqqandaymyn. Biraq, «qútyla almay jýrsiz be» degen nazy men «es qatarmyn әli» dep eskertui meni tipti oilandyrdy: «maghan degen kónilin mýlde ornyqtyryp, arman-tilegin menen ainymastay baylaghany emes pe?... «Es qatar» bir kezenin mólsherlep, sodan tosatynyn bildirgeni me?... Osylay ýmittenip jýrip, shydamy tausylghanda Núriyashyma qas qylar ma eken?... Qoy, kónilin jyrtpay-aq kýder ýzdiremin dep jýrip, kókeyime nayza úrghyzyp almayyn! Ózi de jastyq ómirin jansaq ýmitpen zaya ketirip almasyn, mýlde toryqtyryp, endi kórispey qoyayyn!»

«Laujyau» jónindegi habardy Maqpalgha keshki keng uaqyttan paydalanyp jetkizdim. Balam men әielimdi eki tizeme qondyra qúshaqtap, alma kezek sýie otyryp bayandadym. Kókiregime basyn sýiey tyndaghan jar, belimnen qúshaqtap qysa týsti. Ayanyshyn sezdirmey, qimastyqpen qysady. Aumaqty dóngelek kózi túna jaudyrap, oy terenine batyp barady. Appaq mandayyna ernimdi basyp sora berippin. Onymdy kórip, Asqar da mandayyn sipay qynqyldatty. Kýlip jiberip oghan da sony istedim.

- Sendeylerge kelgende «ýsh ai, toghyz ai» deytin kesimin búzady ghoy!- dep kýrsinip qaldy Maqpal. -Seni ýkimet te «qimas», qara qaqpasyna bir aparyp alsa, bosatpay qoyar ma eken!... «Zor sekirip ilgerileui» qiyndaghan sayyn qysatyn shyghar!... Óitetini halyq túrmysy nasharlap, narazylyq kóbeygen sayyn, eng zor haupi senderde bolady ghoy. Qymyrlaghan púta basynan selk etetin bolyp otyrghanda jastarmen oqushylardy kóterip jiberedi dep qoryqpaysyng ba!... «Bauyryna» basa týser seni!... Meyli, sekiru týgil ayaq basa almay túralaghandarynda kórisermiz. Ol da alys emes. «Onshyldar» pikirining dúrystyghyn sonda týsinip, sonda bosatar. Áyteuir densaulyghyndy dәl osylay saqtay bilseng bolghany!... Men, óz kýtkenimnen de baqyttyraqpyn janym. Oqyttyn, múratyma jetkizdin. Endi tozaghyna da shydaytyn senimim bar, әrqanday jaghdayda da Asqar ekeuimizden alandamaytyn bol!...

Men, ózine tónui mýmkin bolghan qastandyqtan, әsirese, Kýlәnnan basqa әielderden saqtana jýrudi sonan song aityp edim.

- Mening kýndesim sonshalyq kóp pe edi?- dep Maqpal kýlip jiberdi.

- Kóp,- dedim men. - Sening kýndesing ghana emes, mening óz kýndesterim de saghan ziyankestik isteui mýmkin. Seni joysa meni de joyghany bolyp eseptelmey me. «Múratqa» solay jetpek bolatyndary bar. Al, seni, erkek kýndesterim óz qoldarymen joy orayyn taba almasa әielderdi saluy mýmkin. Basqa әielderding qolynan, teksermey su da ishpe!...

- Ózine mening de bir eskertpegim osy edi, jaqsy aittyn!...

Qanday sezimning kýshi ekeni belgisiz, osy keshten bastap týn boyy qúshaq jazbay aimalasatyn boldyq.

Gýlnisanyng jetkizgen sol habary eki-ýsh kýnnen song gazetterde de jariyalandy. Juzúnly ol sózinde enbekpen tәrbiyelenushilerding qyryq prosenttik qúqyghy saqtalatyndyghyn da anyqtap aitqan eken. Enbekpen ózgeru sharty qoyylghan jau emes, jartylay qúqyghyn saqtap tәrbiyelenip, qaytadan halyq qataryna qosylatyn adamdar ekendigin osylay týsindiripti.

Mart aiynyng songhy kýnderining birinde, Maqpal, mektepting ýlken zalynda «jýrek tapsyrghanyn» aityp keldi. Ne dep tapsyrghanyn jazbasynyng qaldyghynan maghan da oqyp berdi: «meni feodalizm búghauynan - kýnkildikten azat etken, tek, kompartiya ghana. Besikten beli shyqpay jatyp malgha satylyp ketken bir kýndi tónkeris sabyna - partiya qataryna tartyp, ata-anam oqytpaghan mektepten oqytyp, ghylym sabyna qosqan da kompartiya. Búl jaqsylyqqa mәngilik jaqsylyqpen jauap qaytarugha ant etemin! Búl syndy úly múratqa opasyzdyq istegen qaskýnemderge tili tәtti, ishi u, eki tildi orayshyldargha, kompartiya ýshin de aiqaylap jýrip sinip kirip alyp, kompartiyanyng sinirin qighysy keletin tap jaularyna, ózderining úsaq mýddesi ýshin qoghamdyq úly isti bylghap jýrgen qara kýielerge, azghyndargha, jalaqor jandayshaptargha jan újdanymmen ot ashamyn! Ondaylardyng ózim biletin mәselelerin asyqpay tolyqtap jazyp әshkereleymin!» - Maqpal osy jazghan antyn zaldaghylargha tolyq estirte anyqtap oqyp beripti de jogharyraq senimdi bireuining qolyna ústatypty. - «Mynau sizde túrsyn, osy antyma tittey qayshylyq istesem tabanda jazalanugha yrzamyn, degen antymdy oghan da dauystap aityp tapsyrdym!»- dep kýldi Maqpal.

Basqasyna auyz bylghamay, sosializm men kommunizmge mәngilik adal bolatyndyghyna ghana ant etkenine men de sýiine kýldim. Maqúlbek pen Qúljannyng qylmystaryn nysanalaghany ghoy!

- Al, búl ant boyynsha әshkereleuge tiyisti faktterdi tolyq bilemisin?- dep súrady ózinen.

- Maqúlbek pen Qúljannyng barlyq sóz-әreketin bilemin. Uaqyty, orny, kimderding aldynda qanday jaghdayda sóilegendikterin de úmytqanym joq!

- Óshigip ózindi kýreske tartsa qaytesin?

-  Birinshi, men sayrap qalpaq kiygen emespin. Ekinshi, ýkimetke tilim tiymeydi. Ýshinshi, qolymda Asqar bar, maghan ne istemek. Kýreske tartsa tipti jaqsy, aiqyndap terendete qazbalaymyn!... Osy antymdy sóilep bolghan song maghan súrau - tergeu jýrgize almay qalyp edi. Mening sonymnan ile shala «jýrek tapsyrghan» Aqiyagha qatty tiyisti...

- Ne dep?

- «Jýrek tapsyru degen qúrghaq ant beru emes, tapsyr mәselendi!» dep bir toby shu ete týsti. -«Sen, Bighabil úiymynyng negizgi mýshesisin, onyng faktileri kóp!», «Qúmardan shekarandy aiyrghanyng ras bolsa, onyng mәselesin tapsyrasyn!», «Bighabilding kóne dosysyn, onyng da mәselesin tapsyrasyn!» desedi. «Bighabildan da Qúmardan da keri tónkeristik úiym týgil birer kerbaqpa sóz estigenim joq!» dep Aqiya alghashynda short qayyrdy jauabyn. Ýsh ret solay toytardy. Sonynda: «eger Qúmardan mәsele tabylsa, partiya mýshesimin ghoy, әriyne airylysamyn. Olay bolmasa... nekelenip qoyghanymnan song airylys degenderiniz - zansyzdyq bolady» dep eskertti. Qarsy top sonda da shulasyp qaldy: «eger shekarasyn aiyrmasa, Qúmar týgil basqalarynyng mәselesinen de eshtene әshkerelemeydi. Tónkeris mәnpaghaty ýshin әkimshilik búiryqpen ajyratu qajet!» desti.

- Búl talapqa Aqiya ne aitty?

- Aqiya, nelikten ekendigin bilmeymin, sonynda әlgindey bosyraq jauap aityp qaldy: «Qúmar kýreske týskennen beri ózim de shekara bólyp túrmyn. Anyqtalghan song biraq kóremin!» dedi. Mәsele joqtyghyn anyq biledi ghoy, Qúmardy sol betimen ýzil-kesil aqtap túryp aluy qajet edi. Sóitse, mening keyingi kerisinshe әshkereleuimde de paydasy tiyetin edi!- dep kýrsindi Maqpal. - Ózining qyzmet orny men partiyalylyghyn qimaytyn kórinedi.

- Bizden shekarany qanshalyq aiyrghandarynmen de mәsele tauyp bere almay qorlaysyndar ghoy olardy,- dep oilana jymidym. - Qaytadan quarlaytynday bolsa sende sonyng jolyna týsip, «shekara aiyra» túrghanyng jón siyaqty!

- Joq, mening odan basqa jónim kóp!- dey salghan Maqpal, Aqiya jóninde bir sezgenin aitty. -Aqiyanyng ózi qorqatyn bir mәsele bar siyaqty, jylay beredi.

- Aqiyanyng qorqatyny, Asylqannyng ýiinde Qúljanmen «sarajol» turaly aitysqan sózderi bolsa kerek. Onyng ózine aityp qoy, ol sózderin Kýlәn sonda «jaudy jabayylyqpen jenuge bolmaydy» degen maghynagha audarmap pa edi, mәsele bolyp týse qalsa, Aqiyanyng ózi de osy jolmen jauap berse bolghany, qorqarlyq mәsele emes!

- Basqa mәselesi bolmasa, ony úmytqanym joq. Ondaghy pikirin mening de quattaghan sózim bar bolatyn: «jau tapty týgel ang dep, isti sol annyng ózinshe jýrgizsek, jer shary jabayy annyng ghana mekeni bolyp qalmay ma» degenmin. Bizding ýide Qúljan partiyagha qarsy byljyrap alyp, senen qualandy bolghan son, Asylqannyng ýiine barghanda saghan jaghayymsyp, joghary taptardy ýrim-bútaghymen qyryp-joyatyn eng túrpayy solshyldyqqa biraq kóshken. Biz sonday eki betti újdansyzdyghyna qarsy shyqqanbyz. Solay emes pe?

- Dәl solay. Al senderding sol jabayylyqqa qarsy sol jauaptaryndy partiya qazir de teriske shyghara almaydy. Óitkeni, ózderining soraqy solshyldyghyn әli de moyyndamaydy. Týiening ýstinde túryp, jayau adamgha búq-búq deytin týisiksizding ózi osylar bolyp qalmadyma!

Ekeuimiz úzaq kýlistik búl mәteldi teneuge...

Qar erigennen songhy birneshe kýndik mezet shól de kól boyynday ylghaldanyp, jelindey qalmay ma. Dәl sol shaqta Jaubasar taghy da shanqyldap eki ayaqtylardan eshkimimizdi qaldyrmay qudy. Zordan da «zor sekirip» baryp, Ýrimjining kýnshyghys jaq syrtyndaghy su shyqpaytyn tastaqty taz qyrattardy týgelimen ormandyqqa ainaldyra qoigha búiyrdy. Biraq, taghdyr mening ashy terimdi búl tandyrgha nәsip etpegendey. Endi qazyp bolghan shúnqyryma qara aghash pútaghyn qaday bergenimde shaqyra jóneldi bireui kelip. Jaqyn manymdaghy «onshyldar» týgel solshyldargha ýdireye qarap qalypty. Kýbirlep qana mekemege qaytaryp әketti. Týske jaqyn әreng jetip edik. Jaubasar kabiynetinde Ayghaykókke iyek qaqty da shygha jóneldi. Sol orynbasary jetkizdi ýkimimdi.

- Býginnen bastap saqshy nazaratynyng qaramaghyna óttin. Enbekpen tәrbiyelenuge barasyn, joghary jaqtan búiryghyng shyqty. Endigi isindi sol oryn basqarady!

- Búiryqqa qol qoyghan kim eken? - Tisimdi-tisime basyp, bәseng ýnmen súradym.

- Avtonom rayondyq partkom!- dedi ol, qaytesing degendey nyqtap túryp. Ayyrym bastyghynyng atyn atamady. - Qazir jýresin, ýiine bar da tez dayyn bol!

Ýige qaytyp baryp jayshylyqsy estirttim Maqpalgha. Qyzara qalsa da ol da abyrjyghanyn sezdirmey qúshaqtady. «Densaulyghyna myqty bol» dep kýbirledi jalghyz-aq. Alqymynan әlde ne tirep, sózge keltirmey qoyghanyn úqtym. Menimen birge «sekirip» jýrgen kórpeni ekeulep tandyq. Ýlken jol sumkama kerek-jaraqtarymdy salyp, dayyndap qoydy da úiyqtap jatqan Asqardy oyatyp әkeldi. Ekeuin qosa qúshaqtap, kezek sýiip túrghanymda mekemening hanzu tilmashy kirip keldi. Ol da kýlimsiregendey shyray kórsetip, iyegimen ymdady, «jýr» degeni edi. Buynshaghymdy kóterip shygharyp velesiypetine tandy. Sumkamdy ózim kóterip shygha berdim.

- Bizden alang bolma!... Mýlde alang bolma!... Densaulyghyndy... densaulyghynnan basqany oilama!- dep ýzip-ýzip әreng aitty Maqpalym. Men de sonday birdemelerdi aita kýlimsiregen siyaqtandym. «Asqar bar ghoy, әrqanday jaghdayda da kýreske týspeytin rayda bol!» degenim ghana anyq. Ol da kýlimsirep bas iyzedi.

Asqardyng qolyn óz qolymen qosa kóterip, búrma kóshe mýiisinen ótkenimshe sermey bergenine jaltaqtap men de qol sermey berippin. Terezelerinen qarap túrghan kórshilerding eshqaysysy shygha almady.

Ýrimjining kýnshyghysynan kýnbatysyndaghy qyzyl taudyng dәl týbine, ýlken kópirmen ainala jayaulap baryp, «jana ómir mashina remont zavoty» deytin vyviska jazylghan qara qaqpagha bir-aq toqtadyq. Tilmash kirip joldau qaghazymdy tapsyrysymen ishki bosaghadaghy әinekti ýishikten avtomatyn kóldeneng ústaghan әskery pos shygha keldi. «Laujyauso»[2] sy osy eken. Múnyng da naqtyly týrme ekendigin, týgimdi qoymay tintuinen tolyqtap týsindim.

Ishinen janmyltyq asynghan biri «zu!»[3] dep shaq ete týsti sonan son. Biyik qorghannyng ontýstik jaq býiirindegi shaghyn ghana ishki qoragha aidap apardy. Bir jataqtyng sәkisine nәrselerimdi qoyghyza sala tipti qatal búiyrdy. «Zu!».

Taghy da aiday jóneldi. Aydaghannan aidap, qyzyl taudyng soltýstik jaghyndaghy bir shoqygha órletti. Alystan sharshap kelgendigimnen tizemdi qolymmen tirey órlep әreng shyqqanymda kýn kýrenitip batyp bara jatty. Mening tendesterim byjynap sol shoqynyng arghy, tik betkeyine orman egip jýripti. «Zor sekirip ilgerileudin» әkesin endi kórdim: su júqpas aina tazdyng jaltyr tóbesine shash ekkennen de qiyn, shoqy qiyasyn shaqyldatyp tas bosatyp, jiyde úryghyn kómip jýr.

Qosylghan әtiretimning kóbi  bala. Kósheden jiyp alynghan qaltamandar men sotqarlar ekendigi súrqtarynan kórinip túr. Al, qatarymyzdaghy әtiret, shashyn búiralata bergendikten sypyra ýiitken basqa ainalyp ketken búzyq әielder әtireti bolyp shyqty. Kýleyin be, jylayyn ba!...

Enbek uaqyty bitse de qúiryghymdy jerge tiygizbey aidap, «eskertu» ýshin әkelipti. Solarmen birge tizilip, qayta qayttym. Solarmen talasa-tarmasa túzsyz-qatyqsyz kókbúrshaq únnyng qarakók umashyn iship, solarmen birge ýirendim. Aldymen týrmening tәrtip-erejesin oqytty. Bir sәkidegi on tórt laujyaudyng arasyna synasha qaghylyp kirip úiyqtap, qúzghyn sәride aqyrghan dauystan solarmen birge ýrkip týregelip, ketpen, kerke kótere jóneldim. Áyteuir artymyzdan laugaydaghyday[4] shoshighan úzyn myltyq kórinbey, sary shapan etekterinen avtomat pen janmyltyqtyng túmsyqtary ghana jyltyndady. Shirik jýgeri úny laylaghan sarysumen ashyp ketken sary momysy artymyzdan ere baryp, sol shoqy ýstinde ýlestirildi. Kýn de sarghayyp shyghyp, bәrimizdi sarghayta kóterildi.

Tyshqaqtan kýlgin sarygha ainalghan aryq qara jigit qatarymyzdaghy ýiitilgen bastardan úyalghanday, dәretke alystap baryp otyra qalyp edi. Sary shapandy úijanymyz sonynan aqyryp baryp, teuip túrghyzdy. Aydap keldi de osy qazghan jerine otyr dep, jelkesinen basyp shúnqitty. «Tynaytqysh kerektigin de bilmeytin mal!» dep eskertti maghan qarap.

Áyelder әtiretine eng jaqyn shettegi bir rette túrghan úighyr jigit búl oqighany bayqamaghan siyaqty. Ýstimizden tónip túrghan sary shapandylargha «rúqsat pa» degendey qol kóterip isharalay qoydy da shtanynyng bauyn ústay jýgirdi yldigha. «Húilay!»[5] dep aqyrdy dýijang sary. Dәretten qysylghan juan qara jigit әielderdi kórsetip, úyat bolady degendey óz betin týrte sala taghy jýgirdi. Ol qúiryghyna dalda tauyp otyryp bolghansha sary kiyimdiden ekeui týsip tepkiley jóneldi otyrghan jerinde. «Biz adambyz!» dep qana aiqaylady ashynghan jigit. Áluetti kórinedi, tepkenderine qymyrlamay otyryp, «mәselesin» bitirip týregelip edi. Sarylardyng biri janqaltasynan arqan shygharyp, qolyn jelkesine qayyra baylady. Qúiryqqa teuip aidap әkelip tergedi. Qylmyskerding taghy da sonday adamgershilik qaghida sóilegenine shamdandy. Týski kelgen norma momysyn bergizbey, baylaghan kýiinde túrghyzyp qoydy da keshke qaytyp barghanymyzda týrmedegi jalghyz qara aghash pútaghyna baylanghan qolynan asyp qoyyp shyqpyrtty.

Eluinshi jyly qyzday minezben syzylyp kelip, «halyqtyng ógizimiz» deytin «halyq azattyq armiyasy» osylar edi. Endi býgin dalagha dәrettengeni ýshin ghana qasqyrsha júlyp, múnshalyq jauyzdyq kórsetetinin kim oilaghan!...

- Ýy mynau, qasapqa kelgen mal emes qoy, ish auru laujyaudy búlay jazalay ma eken, aitsandarshy! -dep qalyp edim, estip túrghandar kózin qysyp, auzyn basyp, bastaryn shayqap, shoshyna qarady maghan. - «Laujyaudyng qyryq prosenttik qúqyghy saqtalady» degeni qayda?» dep eselegenimde gruppa bastyghym bolyp kóringen bir húizu jenimnen tarta jóneldi jataqqa. Múnday sózding ýlken qylmys bolatyndyghyn týsindrdi. Múndaghy tamaq pen tәrtipting ózara qayshylyghy asa qaterli eken. «Densaulyq!», «densaulyq!», «densaulyq!» dep ýsh qaytalap serpildim ashudan. Mashina remont әtiretinde isteytin eriktileu bir laujyau tehnikke jalynyp, saqtyq ýshin ish auru dәrisin aldyryp ala qoydym.

Jana kelgen laujyaudy bir aigha deyin semiya adamdarymen kóristirmeytindigi estilisimen Maqpalgha úqtyryp hat jazyp jónelttim. Alang bolmauy ýshin «jaqsy ornalasyp, jayly túrghanym» basa aityldy.

Ashyp ketken jýgeri ýni ishimizge toqtamay, shygha qashyp әurelep jýrgende ol da tausylypty. Onyng ornyna kýp-kýreng bolyp «týtigip» qyzyl kaulen úny kele qaldy. Mal da jemeytin «sypyrtqynyng basy» qasterlenip qasqangha týsip, qatty pysqan bauyrday kertilip-kertilip jetip kelgende túnjyray týsti laujyaular. Sóitse de kenirdekterinen zorlap ótkizisimen ish aurulardyng qabaqtary ashyla qaldy. Jana tamaqtyng qasiyetin qúrsaqtarynyng qúryldap-shúryldamay qarsy alghandyqtarynan seze qoyypty. Onday aurudy tas tóbesinen úrghanday toqtata qoyatyn «dәri» eken. Sol kýni enbek maydanynan tayaq jemey bәri de aman qaytty. Tipti laujyaulyqtaryn da úmytyp, rahattanghanday, jayrang kýlkileri estildi.

Keshte qaytyp kele sala sol dәm-túzsyz «bauyrdy» qan kýreng umashymen dymdap qylghyp edik. Tang ata ýrke týregelip dәrethanagha barsam, әtiret boyynsha óshiretke túra qalypty. Aldymen kirgenderi oryn bosatar emes. Kýshenedi. Ynqyldaydy, yshqynady. «Sypyrtqynyng anasyn» tildey otyryp qynqyldaydy. Baqsam, «bosana almay», týgel tolghatyp jatyr eken. Keshegi jegen «sypytrqy basy» býgin sypyrtqynyng sabyna ainalypty da ishekterimen birge suyrmasa týspeytindey siresipti. Bar qaharlaryn jiyp birneshe ret yshqynghanda sol juan «saptan» laqtyng qúmalaghyndayy ghana әreng ýgitilip týsedi eken.

Óshiret tiyisimen men de sóitip bir kórip, onay sheshiletin mәsele emes ekendigin bilgen song kóp otyrudan namystanyp shyghyp edim. Shoqygha órlegenimde keremetin kórsetip, kózime qarashúbar jylan bolyp úyalady. Bizden búryn jetip istep jatqan «ýiitilgen bastardan» úyalar jayym qalmady. Jiyde egetin qorym tasty kerkemen tyjyryna qoparyp, kenereley sala, shapanymdy jelbegey jamyla shonqidym. Ishegimdegi «spyrtqy sabyn» qatyndar ýrketindey qaharmen mytqylap ýgitip týsirip, esimdi әreng jiyp qarasam, әtiretimiz týgelimen-aq shonqighan eken. Eng «quanarlyq» jayyt, bizge kýletin әielderding ózderi de shonqighany boldy.

Endigi múqajyrymyz, ish toqtatatyn dәri emes, ish jýrgizetin dәri bolyp tamsandyrdy. Keshke qaytyp bara sala sýrgi izdedik. Jýgerining shirigen úny da joq, onyng dәri bolyp jasalghany tabyla qoysyn ba!...

Ertenindegi tang bozynda sәkiden bәrinen búryn ýrkip týregelip, dәrethanagha bәrinen búryn ornalasyp edim. Menen keyin kelip óshiretke túrghandardyng arasynan tanys dauystar estildi: «dәretke bir otyrghany túrmay qoyatyny nesi ei?» - Jaqannyng ýni. - «Myna tyqyrshyp túrghandaryna, kýlki ýshin qysas qylghandary shyghar!»- dep jauap bergeni Toqbay siyaqty. -«Bir dәretke bir saghattan otyryp, kýn ótkizudi de oilaytyn shyghar!»- dep kýlgen anyq Qapas ekenin tanydym.

- Joq shyraqtar, jauaptaryng dúrys emes!- dey týregeldim ornymnan.

- «Ýy mynau Bighan agha ma?», «sonyng ýni ghoy!» -desip kýbirlesip túrghandarynda dәrethanadan shygha keldim.

- Enbekpen tәrbiyelenushining dәrette de júmyssyz otyrmaytyndyghyn erteng tanerteng týsinesinder!

Kýlise, shúrqyrasa amandastyq. Álgi sóilegen ýsheuinen basqa Asylbek, Aqbay, Zaryqbek, mening qyzmettesterimnen «Qúiynsoqqan» da bar eken. Ótken inirde aidalyp, biz jatqan song jetipti. Ysqyryq tartylyp, ahual súrasugha múrsamyzdy keltirmedi. Birqanshasy qarnyn, birnesheui shtanynyng bauyn ústay jýgirip, tizile qaldy.

Dýijang sary tizimge qarap, meni Bighabily dep shaqyrdy da, Qúiynsoqqan ekeuimizdi  kók azyq egu gruppasyna qosty. Janaghy kýresken alty oqushymdy týnde solarmen qatarlas kelgen on shaqty úighyr «últshylgha» qosyp, kirpish qúi gruppasyn qúrdy. Taudan әr kýni týnde mashina-traktormen úrdalyp tasylyp jatqan qaraghaylardy daldaly qoragha tasugha bir gruppa. Qaydan keletini belgisiz, týn sayyn kóbeyip jatqan taza qúmdy qaltarys búryshqa tasugha taghy bir gruppa... Sóitip, qily-qily kәsipten on shaqty gruppagha bóldi. «Qosymsha kәsip әtireti» dep atalatyn osy әtiret san qily, san syrly kәsipterding әtireti ekendigin sonda týsindik. «Zor sekirip ilgerileu» de әiteuir saqshy nazaratynan ozatyn eshqanday úshar qanattyng joqtyghyna kýmәnimiz qalmady. Óitetini, sheber úrynyng barlyghy laugayda. Olardyng jetkinshekteri de laujyaugha jinalyp jatyr. Óz kәsipterinmen sekirip ilgerile dese, olardyng qaysysy tartynbaq...

Sýrgi dәrisin izdegenderding jan dauysy týrme basshylyghyna endi estilgendey, últtyq kadr ataulydan kóringen jalghyz tatar gansysyn sol kýni keshte jiberipti. Tәlim-tәrbie gansysy eken. Kele sala gruppalardy týgel jighyzyp jiberip, jana shyqqan ýgit qoldanbasyn oqugha kiristi. «Astyq - gauhardyng gauhary» degen taqyrybyn tamsana jariyalaghanda art jaqta otyrghan «onshyl-últshyldar» kýle qarasty bir-birine. «Endi týsinipti!», «endi týsinipti!» dep kýbirlesedi. Byltyrghy jariyalaghan synarjaqty «qúrysh-marshal» úranynyng tamaq bolmaytyndyghyn endi týsinipti degeni ekenin men de týsinip jymidym.

«Elimizde astyq tapshylyghy byltyrghy qúrghaqshylyq apatynan payda boldy» dep shimirikpey jariyalady kadr. - «Aldymen astyq jaghynan sekirip ilgerilemesek asharshylyq tuylatyndyghyn» sóiley kele, alaqanday bos jer qaldyrmay egindikke ainaldyrugha ýndegende kýlki taghy kótrerildi. «Zor sekirip egemiz dep, qalghan týiirin endi taqyr dalagha shashyp qúrtady-au!» degen kýbirge kýlisti... «Bar jerden bir-aq óndiremiz dep birinen de ónim ala almay toqitady ghoy endi!», «kýrep alamyz dep túmsyghyn tasqa tirep jyghylatyn auru ghoy búl!» desken kýrsinister de estiledi.

Bizding aurudyng emin kadrymyz eng sonynda aitty. Sypyrtqy auruynyng kesirin laugay әtiretterinen kórip kelgen siyaqty: «ish aidaytyn dәri búghan shipa bolmaydy eken. Múnan song laj joq, tabylghanynsha kaulen jeymiz. Ony bir kýni sýrgimen aiday bergen adam... óledi. Eng jaqsy dәri - qaynaq su eken. Kóp ishu kerek. Ishking kelmese de zorlap ish!» -dep ózi de kýrsinip shyqty.

«Astyq - gauhardyng gauhary» ekendigin barlyq gruppa «ýirenuge» osydan bastap kirisip, inirlerde barlyq jataq «jarysa sayraytyn» boldy. Búl taqyryp, qaryndary ashqan adamdar sóilegende tipti zor sekirip sóilenetin taqyryp eken. «Qúrysh marshaldy laugaygha alyp, ornyna astyq gauhardy qoymasa, ol gýi[6] qúiryghymyzgha sypyrtqynyng sabyn tyghady eken» dep sayrady sotqarlar.

Múny әneu kýni dalagha otyryp qoyyp tayaq jegen juan tyshqaq, jas sodyrlargha sybyrlap sóiletti. Aty Toqty Basit eken. Sol tayaqtan iyghy shyghyp ketip, tandyryp, enbekten qalghan bolatyn. Nemen bolsa da qarynyn toltyrmay toqtamaytyn qomaghay jigit, basqalardan qalghan kaulendi de júmarlap qylghyp jýrip, eng kóp «tolghatatyn» da sol bolghan. Onyng ishine óngen sypyrtqy saby, jegen jesine qaraghanda, seksen jyldyq qaraghaydan kem týse qoymaytyndyghy, daualgha shalqalap sýienip, kýndiz-týni otyratyndyghynan dәleldenip edi. Álgi sóz әtiretke týgel tarap baryp, basshylyqtyng tergeuine týskende, «ýsh qyzyl tugha qarsy búl keri tónkeristik ýgittin» týp atasy sol bolyp shygha keldi. Kýreske bir kesh tartyp jiberip anyqtap, auruyna qaramay aidady enbekke. Bizding kók azyq gruppasyna qosyp aidady.

«Astyq - gauhardyng gauhary» eng kóp oqylatyn gruppa, osy gruppa. Týski demalys uaqytynda da demalmay atyz basynda «ýirenip» jýrgenbiz. Toqty Basit kelgen song kemeldene týsti búl «oquymyz». Múnday ótirik ýirenuge kelgende aldyna jan salmaytyn sheshen jigit eken. Bizding Qúiynsoqqannyng demeuimen tipti ýdedi. Pikirin dәretke asyghyp, qarnyn sipay otyryp bastaydy da sóz sonyn, bir shúqanaqqa týsip, shtanyn tómen syry jalghastyrady. «Qúrysh marshaly qúryp ketsin, astyq - gauhardyng gauhary» dep yshqyna-yshqyna sayraydy.

- Ei, sen qúrysh marshaldy jaman aitasyng bolmaydy, osy sózinning ózin sóileysing jaqsy!» dep hanzu zujanymyz[7] zekirip qoyady. Gruppanyng basqa mýsheleri astyqtyng gauharlyghy jónindegi qúrghaq sózge jaqjúty bolghandyqtan Toqtynyng sóileuine zujang múqtaj da kýlkili әngimeli sózge biz múqtaj edik. Osynday jaqyn daldagha otyryp sóiley beruin, birge istep jýrgen ýitken bas әielder de qúptady.

Gauhardyng gauharyn «ýirene» jýrip, kók azyq egetin únghyl-shúnghyl atyzdy kóbeyte berdik. Sanpaku dep atalatyn búl sayda biz iygermegen «tyn» qalmady. Qúlaghaly túrghan jardyng asty men ýsti. Sudy aspannan qúimasa manayynan tyshqan da kire almaytyn túiyghy. Tastaq belderding kenezesi kepken qaptaldary, bayaghy gomendang әskerlerining daldalanu ýshin qazyp ketken úyashyqtary... dәripúryshtyn[8] jayma dorbalarynday jýz bólek, myng parsha bolyp «ashylyp» tegistelip, atyzymyzgha ainaldy. Ketpenmen shauyp bosatyp qyrlay salyp, úryq shasha berdik. Qolymen istey almaytyn Toqty Basitting juan ayaghy úryqty kóme berdi. Áyteuir onyng týski leksiyasynda qúiryghyn malyp qoyyp sóileytin quystary kóbeye berdi...

«Zor sekirip ilgerileudin» qúiyny tynyshtyq bermey bir ay ýiirip, jazdyq kók azyqty egip  bolghannan songhy  bir jeksembi kýni ghana demaldyq. Laujyaulardy semiyasynan kelgenderimen kóristiretin kýn edi búl. Shaqyrdy degenge Maqpal kelgen eken dep jýgirip edim, darbazagha kelip túrghandardyng arasynan qyzyl jaulyghyn iyghyna salghan Gýlnisa ghana tanyldy. Balghyntayda bir kiyip kóringen qyzyl pýlis kóilegi, sol shyrayy, sol kózi, keremetti sol shashy.... Men seskene qarap kilt toqtap edim. Kóristirushi kadrgha aityp, Gýlnisanyng ózi tabaldyryqtan attay jýgirdi. Qolynda myqshiya kótergen ýlken sumkasy bar, tamaq siyaqty.

- Maqpalmen úlynyz aman!- dedi qos qolymen amandasyp. - Biraq, býgin múnda keluge rúqsat ala almady! - Manaydaghy bar kózdi ózine tartyp túrghan «qaryndasym» kýbirley sóilep, jan-jaghyna qarap qoydy da býktelgen hat ústata jalghastyrdy kýbirin. - Maqpal eki-ýsh kýnnen beri kýreske týsip jatyr,- degeninde jýregim zu ete týsip edi, - odan qauiptenbeniz!-dedi ile-shala. - Jenip shyqpay qoymaytynday pikiri kýshti, alymdy bolyp shyqty, ózinizden de qiyn eken. Sózi men ýnining sypayylyghy arqyly eshkimdi ashulandyrmay moyyndatady! Áyelderding bәri qorghaydy ony, bәri jaqsy kórip qaldy!

- Ne jauap aityp jatyr?

- «Kórgen - bilgenim» dep әshkerelep, Maqúlbek pen Qúljannyng rәsuasyn shyghardy. Onyng tolyq aqtaytyny siz, Kýlәn, Yntyqbay ýsheuiniz ghana. Vecherkalarynyzdaghy[9] bolghan barlyq sózdi sol bolghan qalpymen sóilep berdi. Barlyghy dәleldi. Óz uaqytynda jazyp jýrgen siyaqty!

Núriyashymdy maqtaghan maqtasyna qarap, osy súludyng ózi jónindegi kýmәnim jenildep sala berdi. Jeke jer bolsa mandayynan sýiip, sylap-sipap qoyghym da keldi. Jәne súradym.

- Al, kýreske tartushylar odan endi ne talap etedi?

- «Shekarandy aiyr!», «bay sharuanyng qyzysyn, óz mәselendi tapsyr!», «Kýlәnning mәselesin tapsyr!», «Tapsyrmasan, ekeuindi aiyrmay tónkerisimiz ayaqtamaydy» deydi!... Oghan Maqpal tittey de qysylar emes. Ynghay «birinshi, ekinshi» dep retimen anyqtap sóileydi eken ózi! «Birinshi» men bay sharuanyng qyzy emes, mal qúmarlardyng bay sharuagha satqan laghymyn. Balasy bolsm satama!... Mening әke-sheshem, avtonom rayondyq partkom men partiya mektebinde... Kimning balasy ekendigimdi solardan súranyzdar! Ekinshi, men, ózim aqtap túrghan adamdardan shekarany mýlde aiyruym mýmkin emes. Sebebi, olardyng qalpaqty nahaq jaladan kiygendigine kózim jetkendigi ýshin aqtap túrmyn, faktym tolyq. Olar keyin mәsele ótkizip qoymasa, mәngi aqtaghanym - aqtaghan! Qoyghan dәlel - faktterimdi sondaghy basy qasynda bolghan adamdardan ótirikke shygharatyndar bolsa, qane, aldyma әkelip sóiletinizder» deydi!

Osy habardy Gýlnisa kýle bayandap túrghanda kórisu uaqytymyz bite qalypty. Qaqpa aldynda túrghan kadr quzasymen sumkamdy aldyma qoya salyp, asygha sóiledi.

- Maqpalgha alang bolmanyz, onyng qorghaushysy kóp. Eshkim aiqaylamaydy, oghan qarsy úrandamaydy. Jәne kýreske Asqardy ala kelip, aldyndaghy stolgha otyrghyzyp qoyyp sóileydi. Oghan eshtene istey almaytyndyghyna sol jigit kepil!... Al, әieliniz sizge kele alatyn bolghansha men kelip túramyn. Sumkany keyin alarmyn!... Aman túrynyz! - Gýlnisa kózine jas ala kýlimsiredi.

- Rahmet qaryndas, myng rahmet!- qolyn qysa qoshtastym.

- Esqata ala ma ekenmin?- dep Gýlnisa bayaghy sózin rastaghanday syq etip kýle búryldy qaqpagha. Men qayta toqtatyp, jaqynday týsip sóiledim.

- Keleshek kýieuinmen ózine, tiri bolsam men de esqatarmyn, qaryzdarmyn!... Múnan songhy demalys kýnderindi maghan syrap etpe, osynyng da jetti! Múndaghy túrmysymda qiynshylyq joq. Jalghyz-aq ótinerim: Maqpalgha «es qat!» qorghaushy, qamqory bol! Ony - men dep tany, eger ol olay-búlay bolyp ketse, meni de óldi dep bile ber!.. Al, qosh!...

Gýlnisa velosiypetining qasyna baryp, maghan qarap túryp qaldy. Kózin sýrtti. Qol sermep tastap, sumkany kótere jónelgenimde ghana qolyn, bas ie kóterip, velesiypetin jetektep shyghyp ketti.

Maqpaldyng hatyn jataqqa kirgen song ashtym: kýreske týsip jatqanyn jay ghana is retinde jazyp, eshtene bolmaytyndyghyn eskertipti. «Jalghyz-aq, saghan baryp qaytuyma tiym salyp túrghany bolmasa, bolttary bosap qaldy. Kórgenimdi týgel aittym. Sening songhy eskertuing boyynsha, qatty minez kórsetpey-aq týnildiretindigime senimim tolyqtandy. Kópshilik men jaqqa shyqty!» -depti. Yntyqbay men Qúmardyn, Yusup Qasym, Yasyndarmen birge «tómenge týsip», basqa bir enbek lagerine ketkenin jazypty sonson. Qay jerdegi, qay lager ekendigin bile almapty. Kýlәn da óz ornynda kýreske týsip jatyr eken. Onyng ýstindegi kýres tipti qatty siyaqty. Mekemesinen bir auyz ýy berip, shygharmay tekserip jatqanyn Maqpal bireuden estipti.

Maqpaldyng ókpeli dosynyng biri Aqiya kórinedi: «meni kórse jylap syrt ailanyp ketedi. Áldekimning qystauymen bizge jala jabugha beti shydamay jýrgen adam tәrizdi. Sen aitatyn qasqyr men qoshqar jónindegi әlgi bir anegdottaghyday salbyrap ketken eken. Ýzilip týsip, ash qasqyrgha jem bola ma dep qorqam. Men onyng Asylqan ýiinde Qúljanmen aitysqandaghy sózin de aiqyndap aqtap shyqtym. Ondaghy bizding pikirimizding dúrystyghyn kópshilik qyza qúptady. Aqiyanyng endi neden qorqatyny tipti týsiniksiz!» dep jazypty. Sonynda mening densaulyghymdy qaytalap-qaytalap tapsyryp, «ózinning ekeuin» dep qana qol qoyypty.

Hat syrtyna slovyan jazuymen jazghan qosymsha sәlemine ýnile týstim. «Myna qyz seni qoghamdyq oi-pikir jóninen eng jaqyn agha tútatyn iydeyasyn syipattap, maghan kóp aqyl qosyp, kómektesip jýr. Áliyadan mýlde basqasha jan kórinedi. Kýresten qútylghanymsha senen habar alyp túruyn ótindim. Álgi bir aitqanyng sonda da esimde, alang bolma!... Jaqynda bir ebin tauyp ózim de baryp qaytarmyn» dep eskertipti.

Sol demalys keshindegi jiynda әtiret bastyghymyz «sekirip ilgerileudin» jeksenbilerden sekirip óte beretin qúqyqqa ie ekendigin resmy mәlimdedi: múnan song «ýlken jeksembi» kýni ghana demalys beriledi dedi. Gazette jariyalanghandaghyday jeksembi sayyn ýiine baryp túratyn qúqyq tek jasyryn enbek siniru arqyly senimge ie bolghan biren-saran laujyaugha ghana beriledi eken. Ol da «ýlken jeksenbige» baylandy. Al, ýlken jeksembi degenning ózi ghayyptan jaralatyn, әtiret bastyghynyng shengelindegi bir «jaryqtyq» siyaqty. Qay kýni demalys jariyalansa sol kýndi ýlken jeksembi dep týsininder dey saldy sonynda.

Búl tәrtip, Ýrimji ózenining arghy qabaghyndaghy dәl túsymyzdan tótelep jýrgende eki-aq shaqyrym jerdegi semiyammen kórisip túrudy taghdyrdyng júmbaghyna ainaldyryp qoydy. Egip bolghan atyzdarymyzdyng su barmaytyn bólshekterine shelekpen su tasyp sugharugha kiristik. Búghan osy gruppa ghana emes, býkil әtiret jabylsa da oryndalatyn júmys emes eken. Qapaltadaghy atyzdargha su tipti alys. Bastyghymyz basqa әtiretterden kómek súrap shapqylap jýr. Onaylyqpen «ýlken jeksembi» berer týri joq.

Ápkish pen eki shelekti iyghymnan týsirmey sendeltip qoyghan raqymsyz «kishkene jeksembi» kýnining týske jaqyndaghan shaghynda Gýlbiykemnin[10] taghy da kele jatqany kórindi. Búl joly erekshe súr beshpet, sym men sary shapka kiyip shyghypty. Jol ýstinen say tabanyndaghy búlaqqa qaray ótip bara jatyp tanyp túra qaldym. Shaghyn jәshik bóktergen velosiypetpen aghyzyp kelip týse qalyp amandasty da mening kórsetuimmen, tóbe basynan qarap túrghan zujanyma qaray jýgirdi.

- Jolyghugha dýijanynyzdan alghan qaghazym bar, búlaq boyyna týsip otyra túrynyz!- dey jýgirdi.

- Sharshap qalasyn, jýgirmey bar! - Búl mening ishimnen eljirep ayauym edi. Ótkirligi men sporlyghyna tandandym. Ánimen sahnadan kóp kórinip, kópke tanys bolghan súlu, osy bedelimen әli talay «esqatar». Biraq, basqalargha qaryndasym dep sendiruge bet-jýzimizding parqy kóp edi. Súm qyz múny da kýnibúryn oilap qoyghan eken. Zujangha qaghazyn berip kele sala sony aitty.

- Mening sheshem, sizding sheshenizding úighyrgha tiygen sinilisi boldy!- dep kýldi. Birer metrdey alystanqyrap otyrdy qataryma kelip. - Múndaghy basqarushylarynyzdyng bәrine osyny aittym, úmytpanyz!... Maqpal men Asqarynyz óziniz kórgendegidey aman. Kýres toqtaghan. Biraq, ýiinizdi tintip, qalghan kitap-qaghazdarynyzdyng bәrin tizimdep, Maqpalgha qol qoyyp berip alyp ketipti. Keyin «óziniz qaytqanda» qaytaryp beretindigin aitypty - dey kele Maqpaldyng hatyn úsyndy. - Sizding jýdegendiginizdi ótken jeksembide oghan aitpay, maqtap baryp edim. Rasynda da qalpynyzgha kelip, qaytadan óneyip qalypsyz!

- Maqpalgha qanday shara kóretindiginen sezgening barma?.. Tómenge týsirmes pe eken?

- Oghan instituttyng ózindegi rejiyminen basqa jaza qoldanbaytyn siyaqty. Mektep basshylary «qalpaq kiymey qalghan jas oqytushylarymyzdyng eng negizgisi osy edi» dep, ondaghy nauqan basshylyghyna pikir kótergenin estidim. Taghy da «ózimiz kepil bolyp ózgertip alamyz» deydi eken. «Kóshirip әkelip mektep ishinen ýy beremiz» dep Maqpaldyng ózine de aitypty.

- Olay bolsa, onyng bizding aqtaghandyghymyzdyng jazasy osy rejim ghana bolghany ghoy!- dep serpile, jenildey qaradym jan-jaghyma.

- Semiyanyz mektep ishine kóshetin bolsa, eshnәrselerinizdi shashpay-búzbay ózim ornalastyramyn, alang bolmanyz! - Gýlnisa da qarady manayyna. Joghary-tómengi jaghymyzdan su alyp jýrgen laujyaulardyng kóbi bizge qarap túryp alghanyn kórdi de kýlip jiberdi. - «Aghasy» men «qaryndasynan» kýmәndanyp andyghandary ma?

- Joq, olar sening shyrayyna qyzyghyp jýr. Ýrimjide ne qily jigit bar ghoy, bәri de saghan osylay telmiredi!

- Sizding de tәuir kóretindiginizdi bilemin!- dep jymidy siqyr qyz. - Biraq, asqan berik adamsyz. Maqpaldyng ereksheligin bilgenimnen song sizding sonynyzdyng dúrystyghyn tolyq týsindim. Ayasa ayaghanday jar eken!... Siz ekeuinizdey jetik pikirli ziyalylar kóp shyqqan bolsashy! -Gýlnisa oilana kýrsindi. Osy tilegining týbin anyqtay týskim keldi:

- Olay bolghanda laujyau men rejim tipti kóbeyer edi! -dedim әdeyi.

- Aqiqatty sóileuden qaytpaytyn sanaly azamattar kóp bolsa, búlay qylmys taba almay jenilgenine de yzalanyp jazalay bere almas edi! Bizge qalpaq ta kiygize almas edi!... Búl ahualymyzdy óziniz tipti tolyq bilesiz. Búlay qorlaugha, tek azdyqtarynyzdan ghana úshyradynyzdar!... Qatty ashynyp jýrmin! -Gýlnisa songhy sózine kelgende tómen qarap, kózjasyn tastap-tastap jiberdi. - Búl tipti de tónkeristik is emes! -dedi sonson. - Aq pen qarany, payda men ziyandy aiyra almaytyn kórkeude nadan mәnsapqorlarymyzdyng kóptiginen paydalanyp osynshalyq basyndy!... Óz basymyzdy óz júdyryghymyzben úryp jatyr! Gýlnisa endi bulygha óksidi. Ayauly basyn aldyma alyp, Asqarymsha әldiylegim, mandayynan qúshyrlana sýigim keldi. Tamsana qaradym mandayyna.

Danyshpan tergeushim, búl syrly dýniyede osynday mahabbattyng da bolatyndyghyn týisingen jeriniz bar ma?.. Siz, jer jýzindegi barlyq mahabbat gýlining syryn biletin «ghalymsyz, gýl bitken týgel ashylsyn» dep otyryp, ashylyp kórine qalghanda qyzylynan basqasyn týgel qyryp tastaytyn, «talghamy kýshti danyshpansyz». Sondyqtan súrap otyrmyn!

Mahabbatynyz, tipti qyzylgha qyzyghyp baylanghan da emes, (shyndyghynda jýreginizding qyzylgha da qarsy ekendigi «dayaujyn» josparynyzdan ap-ayqyn kórinip otyr ghoy.) Qaramaqsatqa qatersiz jetuding qamymen әsire qyzyl bolyp kórinuding jolyn tapqan, asqan alayaq «danyshpansyz». Sizden súramay kimnen súrayyn!

«Sypyrtqy saby» óz ishinizge de kirip ketuinen qorqyp, sasqandyghynyzdan ghana astyqty gauhardyng gauharyna tenep qalghandyghynyzdy bylay qoyghanda, qarajýrekting qara temirden basqa gýl-gauhary bolmaytyndghyn jetik biletin eng súm «danyshpansyz», sondyqtan súrap otyrmyn! Osy súlu ekeuimizdi qiuadan qiystyryp, etene agha-bauyr etip qoyghan mahabbattyng aty kim, qaydan kelgen qúdiret?...

«Onshyl-últshyldardy» bala-shaghalarynan da aiyryp, tikendey daralap júlsaq túqymy tez qúridy dep otyrghandarynyzda múny bilmeytindiginiz ózderinizdi qúrtatyn qylmys bolyp jabysar ma eken!

 

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

---

[1] Laujyau (hanzusha, qysqartylghan atau) - enbekpen tәrbiyeleu, enbekpen tәrbiyelenushi.

[2] Laujauso - enbekpen tәrbiyeleu orny.

[3] Zu (qytaysha) - jýr.

[4] Laugay (hanzusha qysqartyp alynghan atau) - enbekpen ózgertu. Enbekpen ózgerushi - zang boyynsha kesilgen qylmysker.

[5] Huylay (hanzusha) - qayt, qaytyp kel.

[6] Gýy (hanzusha) - albasty. Gýy (úighyrsha) - әielining abyroyyn satyp kýn kórushi.

[7] Zujang (hanzusha) - gruppa bastyghy.

[8] Dәripúrysh (úighyrsha-paryssha) - dәri satushy (shóp dәri satatyn qyryq dorbaly saudager).

[9] Vecherka (oryssha) - keshtik sauyq.

[10] Gýlnisa - Gýlbiyke maghynasynda. (nisa (paryssha) - qyz)