Jeksenbi, 19 Mamyr 2024
Dat 4237 19 pikir 19 Aqpan, 2022 saghat 15:27

Ýsh alshaqtyq nemese artqy toptan adasu

Basy: Asa baylyq ne kerek...

Jalghasy: Sózding basy - Elbasy...

Datym bar!

Dәstýrli qazaq qoghamynda «Dat!» sózi taghdyranyqtaghysh sәtte qoldanyldy. Ol – әdildikke qol jetkizuding songhy amaly. Kóbinese biyleushige qarata aitylghan eken.

Mening «Datym!» tek biyleushige baghyttalmaghan. Ony «Abay.kz» portalynyng barlyq oqyrmandaryna, solar arqyly qazaqtyng ziyaly qauymyna joldap otyrmyn. Eng bastysy – jeke basymnyng taghdyryna ghana tirelip túrghan sharua emes. Denim sau, otbasym aman, bireuden ilgeri, bireuden keyin jýrip jatqan orta taptyng ókilimin. Bar maqsatym, Abaydyng sózimen aitsam, «oyyma kelgen nәrselerdi qaghazgha jaza bereyin, aq qaghaz ben qara siyany ermek qylayyn, kimde-kim ishinen kerekti sóz tapsa, jazyp alsyn, ya oqysyn, keregi joq dese, óz sózim ózimdiki dedim de, osyghan bayladym, endi múnan basqa eshbir júmysym joq».

1. Bizding maqsatymyz ben jaularymyz

Bayyrghy qazaq jerinde memlekettiligin qúrghan Qazaqstan halqynyng basty maqsattary Ata Zanda – Konstitusiyada naqty dәiektelgen. Memleketimizding kózdegeni demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik qúbylys retinde órkendeu, al onyng eng qymbyt qazynasy – adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary.

Mening oiymsha, Konstitusiyany qabyldaghannan beri shiyrek ghasyrdan astam uaqyt ótse de, osy mejelerding jartysy da oryndalmay, qaghaz jýzinde qaluda. Týbinde jýzege asatynyna kýdigim bar. Basqa-basqa, demokratiyalyq, qúqyqtyq elge ainalu ýshin azamattarymyz perishte boluy kerek qoy. Ómir jolyn qúdaydyng qúdiretimen bastaghan Adam ata men Haua ana peyishke syimaghan son, býgingi úrpaqtary turaly ne aitugha bolady?

Áriyne, jer betindegi jalghyz homo sapiens retinde jaqsylyqqa úmtylu kerek. Múnsyz jauyzdyq bel alyp ketui әbden mýmkin. Adamnyng jyrtqysh annan aiyrmashylyghy qalmas edi. Sóite túra, Konstitusiyalyq mәrtebesi bar Qazaqstan joly tyghyryqqa tirelgeni neden? Dosqa kýlki, dúshpangha taba bolatynday ne jazyp edik? Dertimizdi anyqtamay, nemen jazylatynyn bilmey ertengi kýnge dәmemen qarau – bekershilik. Basty sebep, payymdauymsha, mynada: qanday elde, qay dәuirde bolmasyn tarihty týzetin ýsh kýsh bar; bireui – halyq, ekinshisi – biylik, ýshinshisi – túlgha. Osylardyng sheshimimen, qolymen, aqylymen materialdyq jәne ruhany baylyqtar óndiriledi, janalyqtar ashylady, qoghamda ilgerileu, toqyrau nemese irkilis oryn alady. Tarihty týzushi ýsh kýshting ózara qarym-qatynasy men yqpaldastyghy ýzdiksiz jetilip, ýilestirilip, nәtiyjesinde bәsekelik qabiletin saqtay alghanda, tarihtyng qozghalysy syn-qaterden biyik túrady. Biz  adam faktory, yaghny halyq pen túlghalardyng jasampazdyq әleueti tolyq ashylmaghandyqtan, biylikting qoghamdaghy basqa tetiktermen dúrys yqpaldaspaghandyghynan barsha halyq maqúldaghan konstitusiyalyq talap ýdesinen shygha almadyq.

Tәuelsizdikting birinshi onjyldyghynda últtyq tarihymyzdaghy ózgeristerde jasampazdyq mazmún basym edi. Júmyssyzdyqqa, kedeyshilikke, qaulaghan qylmysqa qaramastan ghasyrlar boyy qordalanyp kelgen últtyq, tildik, ruhani, kadrlyq, aqparattyq, qauipsizdik, halyqaralyq qarym-qatynas mәselelerining ontayly sheshile bastauy halyqtyng kónilinen shyqty, ziyalylarymyzdy qanaghattandyrdy, biylikting dúrys jolda ekenin kuәlendirdi.

Áriyne,  sol onjyldyqtyng ózinde uaqyt óte kele tәelszdikting jauyna ainalghan syn-qater tóbe kórsetti. Atap aitar bolsaq, sayasy elitanyng biylik pen baylyqqa talasy Nazarbaevtyng Qajygeldinmen, Núrqadilovpen, Rahat Áliyevpen janjalynan kórindi. Jekeshelendiru syltauymen sayasy basqarushy intelliygensiya birneshe úrpaqtyng enbegimen qalyptasqan baylyqty qolyna qaratyp aldy. Hantalapaydan qara halyq pen ziyaly qauym syrt qaldy. Agrarlyq ekonomikanyng talqandaluymen qazaqtyng qalagha qaray shúbyruy bastaldy.

Degenmen ertengi kýnge degen senim birjolata joghalghan joq edi. Múnay baghasynyng joghary dengeyde saqtaluy, sheteldik investisiyanyng kóptep kelui, naryqtyq ekonomikagha jedeldetip ótuimiz, Nazarbaevtyng syrtqy sayasy bastamalary (Aziyalyq kenes, әlemdik jәne dәstýrli din basshylarynyng sezderi, t.b.), ishki jiyntyq ónimning on payyzgha deyin ósui – bәri Qazaqstannyng júldyzy janghanday әser etti.

Sóitsek, tap osy onjyldyqta tәuelsizdikting ghana emes, býkil adamzattyn, progress ataulynyng jaulary qoghamymyzdy iyektep alghan eken. Zamanynda osynau mәselening tónireginde Abay da izdengen tәrizdi. Áytpese «kýlli adam balasyn qor qylatyn ýsh nәrse bar... әueli – nadandyq, ekinshisi – erinshektik, ýshinshisi – zalymdyq» dep jazar ma edi.

Dýnie ózgerdi. Abay zamanyndaghy adamzattyng jaulary da ózgeshelendi. Adam balasynyng býgingi jaulary, mening oiymsha, mynalar:  1. Monopoliyanyng jýgensiz óktemdigi. 2. Adamdardyng jatsynuy(biylikten, sayasattan, iydeologiyadan, qoghamdaghy kópe-kórneu kelensizdikterden) . 3. Zannyng saqtalmauy, qúqyqtyq qorghansyzdyq.

Qazaqstanda biylikting qoldauymen monopoliyanyng ornyqpaghan salasy joq. Auyldaghy shabyndyq jәne egistik jerlerding asa ýlken auqymda latifundisterding qolyna ótip ketkeni, Almatydaghy «Altyn orda» syndy tabysy mol bazarlar Bolat Nazarbaevtyng qúzyrynda qalghany, halyq qalaulysy N.Nyghmatullin Qaraghandyny mayly shelpekke ainaldyrghany, «KTJ-day» alpauytty eks-premier A.Mamin birneshe trillion boryshqa batyrghany, túnghysh preziydentting ýsh qyzy men kýieu balalary múnay, gaz, qarjy, bank, nesie salalaryn tyshqan jorghalatpay baqylauynda ústaghany endi ghana ashyq aityla bastady. Osynday momnopolister qúrylysta, baylanysta, kedende, BAQ-ta, tipti sport pen jarnama da millardtardy suday sapyrghandyqtan ne nәrsening bolsyn baghasy aspangha sharyqtady. Múnyng bәrining bastau-búlaghy biylik ataulynyng synnan, baqylaudan, zannan, jazadan biyik túrghanynda. Shalghaydaghy auyldaghy balabaqshanyng mengerushisinen ministrlikting jauapty sheneunigine deyin ózin toghyz qylmys jasasa da jazagha tazartylmaytyn Shynghys hannyng úrpaghynday sezindi.

Joghary biylik pen monopoliya formasyndaghy joydasyz baylyqtyng arasynan qyl ótpestey odaqtasuy jәne yqpaldastyghy zangha qayshy keledi. Álem moyyndaghan ústanymdar – biylikting biznesten oqshau túruy, ekonomikagha aralasuynyng aitarlyqtay shektelui búzylghanda qarapayym adamdardyng qúqyqtaryn qorghau ekinshi qatargha ysyrylady eken. Juyrda  QR Preziydenti Q.Toqaev tikeley óndirushilerdi qanau ortaghasyrlyq dengeyge týskenin bir ghana derekpen ashyp berdi: býgingi Qazaqstanda enbekshi halyqtyng jartysynan astamy 50 myng tenge ailyqpen jýr eken. Qalay ýnemdeseng de búghan kýn kóru mýmkin emes. Zang boyynsha da búl baryp túrghan әdiletsizdik. Zannyng júmys isteuden qalghanyn Ishki ister jәne Qorghanys ministrlerinin, ÚQK tóraghalarynyn, olardyng orynbasarlary men lauazymdy qyzmetkerlerining sottalghanynan bayqaugha bolady. 30 jyl ishinde ekonomikalyq qylmysy ýshin jauapqa tartylghan memlekettik qyzmetshilerdi sanap tauysu mýmkin emes.

Qazaqstan tarihynda zandy múnshama taptau búryn-sondy oryn almaghan keregharlyq. Osynyng bәrin kórip-bilip, basynan ótkerip otyrghan halyq pen ziyalynyng әleumettik, sayasi, kәsiby qúlshynysy su sepkendey basylmay túrmaydy ghoy. Mәdeni-imany kózqarasy daghdarysqa úshyraytyny da aqiqat. Turasyn aitsaq, biz 80-90-shy jyldar mejesinde dýniyege kelgen bir úrpaqtan airyldyq. Qazaq tilin mensinbeytinder, batystyq ataulygha qúlshylyq úratyndar, kóshelerde jartylay jalanash, týngi klubtarda tyrjalanash jýretinder, destruktivti dinning qúrbandary – osylar. Ahualdy ekstremistik pighyldaghy kýshter óz paydasyna sheship ketti. Ádiletsizdikten boyyn ashu-yza kernegen jandar «qantar qasiretinin» bel ortasynda jýrdi. Biylik ataulygha senuden qalghan, memlekettik qúndylyqtardan jatsynghan últtyq, dini, izgilik ústanymdary shayqalghan búl qauymdy órkeniyetti ortagha qaytaru monopoliyany joidan, zannyng saltanatyn ornatudan әldeqayda qiyn әri úzaq uaqytty talap etedi.

Monopoliya qúbylysy, jatsynu men zangha jýginbeu qazaq topyraghynda payda bolghan joq. Olar – әrisi otarlyq dәuirden, berisi – kenestik totalitarizmnen jetken múralar. Tәuelsizdik túsynda jana sipattarmen bayydy. Demek, otandyq tarihty týzushiler әreketine tereng izdenis, tyngha týren salu, janashyldyq serik bola bermegen.

2. Ýsh alshaqtyq nemese artqy toptan adasu

Tәuelsizdikting basqa da jaulary barshylyq. Birazyn qantar-aqpan ailarynda QR Preziydenti Q.Toqaev Parlament Mәjilisinde,  biznesmendermen kezdeskende, «Habar» telearnasyna súhbatynda, Qauipsizdik Kenesining otyrystarynda qadap-qadap kórsetti. «Samúryq-Qazynagha», shetelge aughan qarajatqa, týrli salyqtargha, avtokólik ónerkәsibine, kedenge qatysty bergen tapsyrmalary eldegi kýrdeli jaghdaydy onaltatynyna senemiz. Biylikting kadrlyq korpusy jana esimdermen tolyghuda.

Degenmen, Qazaqstan halqy ótpeli dәuirding aspaly kópiri ýstinde túrghan qauymdy kózimizge elestetedi. Onyng sharq úrghan jan dýniyesin, arpalysqan oy әlemin Abaydan qalghan myna sózder dәlme-dәl surettegen: «Dýniyede eshbir qyzyqty nәrse bar dep oilamaydy, oilasa da búryla almaydy, eger sóz aitsan, týgel tyndap túra almaydy, ne kónili, ne kózi alandap otyrady. Endi ne qyldyq, ne boldyq!».

Búl súraqtargha jauapty Q.Toqaev tabady degen beyghamdyqpen otyra bergen jón emes. Býkil qogham bolyp izdeuimiz kerek. Ýlkendi-kishili újymdar men óndiris oryndaryndaghy, biz tәrizdi tyghyryqqa tirelgenmen shyghar joldy tapqan elderdegi tәjiriybeni my qazanynda qaynatudyng narqy joghary.

Tәuelsizdigimizding monopoliya, jatsynu, zannan attau tәrizdi jaulary ayaq astynan shyqqan joq. Payda boluy, qalyptasu dәuirleri, resmy bekemdelui, halyqaralyq arenagha shyghuy syndy mәndi belgilerin tiyanaqtau – ghalymdarymyzdyng moynyndaghy mindet.  Olardy dýniyege әkelgen, jeti basty jalmauyzgha ainaldyrghan sebepterding tútas jýiesi, qaynar kózderi bar. Eng manyzdylary mynalar: 1. Biylik pen halyqtyng arasyndaghy baylanys jәne keri baylanystyng әlsirep, bir-birinen alshaqtauy; 2. N.Nazarbaev anyqtaghan memlekettik ishki jәne syrtqy sayasatty jýzege asyru barysynda sóz ben isting sәikes kelmeui. Ghylym tilimen aitqanda, teoriya men praktikanyng arasyndaghy alshaqtyq. 3. At tóbelindey ghana qogham mýshelerining zansyz bayyghan ýstine bayy, esesine bayyrghy halyqtyn, әsirese auyl-selo túrghyndarynyng kedeylenui, elde antagonistik kónil-kýiding jәne qatynastardyng ornyghuy. Yaghny baylyq pen kedeylikting asqyna alshaqtauy.

Birinshi alshaqtyqtyng mәni men әkelgen zardabyn Abaydan asyra aitqan eshkim joq, sirә. «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym» deuimen kimning joghyn joqtaushy ekenin aiqyndap alghan aqyn Úly daladaghy berekesizdikting shyghu tegin elding sózin ústaghandarmen baylanystyrghan ghoy:

Bas-basyna by bolghan ónkey qiqym,

Mineki, búzghan joq pa elding siqyn?

Arada ghasyrdan astam uaqyt ótse de aqiqat aqiqat kýiinde qaluda. 1995 jyly qabyldanghan Konstitusiya Qazaqstanda superpreziydenttik biylik institutyn ornatysymen ýlkendi-kishili bastyqtar Nazarbaevtan kórgenin óz ortasynda ainytpay qaytalaugha kiristi. Ol otyrghan ghimaratta kirip-shyghatyn bólek esik pen dәliz, minip-týsetin bólek lift pen baspaldaq, qyzmettik kóligining esigin ashyp, bastyqtyng portfelin, kózәinegin t.b. qolyna alatyn kómekshiler payda boldy. Qyzdan da qylyqty orynbasarlary ol kýlse kýldi, ashulansa ashulandy. Bastyghynan jarty qadam algha ozugha jýrekteri daualamady. Birlik joq, bereke joq, shyn peyil joq biylik kimge pana bolsyn, aqyrynda osynau keudesin kergen biylik halyqtan alshaqtady.

Búl obektivti týrde sóz ben isting alshaqtauyna әkeldi. Qazaqta: «Qazannan qaqpaq ketse, itten úyat ketedi» degen sóz bar. Bizde ghana emes, barsha әlemde osylay. Esep pen baqylau ketken jerde bassyzdyq bastalady. «Pәlen elde paraqorlyq joq, týgen elde jemqorlyq joyylghan, bastyqtary sýtten aq, sudan taza» degen sózder olardyng perishte qalpynda saqtalyp qalghanynan emes, zangha jyghylghanynan. Baylyqtyng ýstinde otyrghan biylik iyelerining әrbir sheshimi, qadamy, tabysy qatang baqylanatynynan. Al bizding elge kelsek, Preziydent lauazymynda otyrghandaghy N.Nazarbaevtyng sózinde, bayandamalarynda, kitaptarynda min bar ma? Qylauday min tappaysyz. Al isi... Qyzdarynyn, kýieu balalarynyn, inilerining halyqqa tiyesili baylyqty ash qasqyrday talap jatqanyn kórmey, bilmey otyrdy degenge kim senedi!

Biyleushi әdildikten tayghan sәtten memleketti tonau bastalatyny, onday memleket adamdardy tyndaudan qalatyny, bir úrty qan, bir úrty may biylik pen baylyq iyeleri qylmys әlemining erekshe artyqshylyqtargha ie qauymyna ainalatyny dәleldeudi qajet etpeytin aksioma. Baylar men kedeylerding túrmys dengeyi, ómir sapasy boyynsha bir-birinen alshaqtauy osydan. Basqa qúpiyasy da, formulasy da joq. Jalpy, biyliktegi adamnyng bay bolghany abzal. Ne kiyemin, ne jeymin, ne ishemin dep alandamaghan jan ónimdi enbek etetini beseneden belgili. Biraq biylikting mýmkindigin asyra paydalanumen baylyq jii baylyqty shashumen biylik baspaldaghyna kóterilu jýzden-jýirik, mynnan-túlpar shyqqannyng belgisi emes. Mamandardyng esepteuinshe, baylar men kedeylkerding arasyndaghy alshaqtyq 8 (segiz) eseden asqanda últtyq qauipsizdikke qater tóndiretin ahual qalyptasady eken. Qazaqstan búl mejeden HHI ghasyrgha ayaq basqanda-aq attap ótti. Býginde alshaqtyq 80 (seksen) esege jetken bolar. Aqiqatyn ekonomisterden estirmiz.

Ýsh alshaqtyqtan halyq japa shekti. Sýrindi. Biraq jyghylmady. Shiryghyp aldy. Naghyz adasqandar, útylghandar – biylikti bylghaghandar men monopoliyanyng mayyn ishkender. Búlar halyq qazynasyn, qazaq danalyghyn demeyik, Asan Qayghyny da oqymaghan-au. Tól memleketimizding túnghysh iydeology:

Arghymaqqa mindip dep,
Artqy toptan adaspa.
Kýninde ózim boldym dep,
Keng peyilge talaspa.
Artyq ýshin aitysyp,
Dostarynmen sanaspa.
Ghylymym júrttan asty dep,
Kenessiz sóz bastama.
Jenemin dep bireudi
Ótirik sózben qostama, - degen ghoy. Álin bilmeytin Ayaz biylerge basqasha qalay aitsyn.

2014 jylghy 17 qantar kýni N.Nazarbaev Qazaqstan halqyna dәstýrli Joldauyn jariyalap, «Mәngilik el» últtyq iydeyamyzdy dәiektegen edi. Arada tura 8 jyl ótkende túnghysh Preziydentting jibergen óreskel qateleri bumerang bolyp oralyp, tәuelsizdigimizding irgesin shayqady. Qazaqstan otqa orandy.

Men Nazarbaevtyng últtyq tarihymyzdaghy esimi men isin óshirgendi qalamaymyn. Jaghymsyz nәtiyje de nәtiyje әri tәjiriybe. Tarihy әdilettilik pen aqiqat saltanat qúrmay Mәngilik el bola almaymyz. Býlikke deyingi Qazaqstan endi qaytyp kelmeydi. Dey túrghanmen, túnghysh Preziydentimiz, eger osy mәrtebemen qala bergisi kelse, «Dat!» deytin uaqyty jetti. Ózi jaqqan otty ózi óshire alatyn mýmkindik tuyp túr. Mәsele mynada: bolghan iske jauapkershilikti moynyna alyp, barlyq baylyghymyzdyng jartysyn ústap otyrghan, óz qoltyghynan shyqqan 162 oligarhty óndiristerin, zansyz tyqqan qarajattaryn elge qaytarugha kóndirsin. Solardyng qatarynda ózi de, әuleti de boluy kerek. Sonda eli sýigen, elin sýigen Elbasy ekenine halqy, barsha әlem senetin bolady.

Aytayyn degen «Datym!» osy edi.

Hankeldi Ábjanov,

ÚGhA akademiygi

Abai.kz

19 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2148
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2553
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2372
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1661