Qazir qazaq qalamgerleri arasynda «Memlekettik syilyqty kim alady?» degen saual «qalyqtap» jýr. Birneshe dýrkin bәigege týsken jýirikterimiz jýldesiz qalghandyqtan, «qalay bolar eken?» degen kýdik te joq emes, әriyne. Bәige bolghan son,  eki kempir jaryssa da biri ozary aidan anyq. Biraq dәl qazirgi tanda mynau jýlde alady dep әldekimdi sausaqpen núsqap kórsetuge әli erte. Búl joly biz alamangha at qosyp otyrghan eki aqyndy qatar sóiletip, Memlekettik syilyq jayyndaghy pikirin bilgen edik.

Rafaeli NIYaZBEK, aqyn:
QÚLAGERDING QÚLYNY BÁYGE ALMAYDY, BATYRAShTYNG TÚQYMY JÝRGEN ELDE...
- Rafaeli agha, búghan deyin  Sheshen Respublikasynyng memlekettik syilyghyn aldynyz.  Birneshe mýshәiranyng da jýldegeri bolypsyz.  Memlekettik syilyqtyng bәigesine at qosugha sizdi ne iytermeledi? Ózge últtyng Memsyilyghyn aldym, endi óz elimning syilyghyn alugha da layyqtymyn dediniz be әlde? Ángimeni osydan bastayyqshy...

Qazir qazaq qalamgerleri arasynda «Memlekettik syilyqty kim alady?» degen saual «qalyqtap» jýr. Birneshe dýrkin bәigege týsken jýirikterimiz jýldesiz qalghandyqtan, «qalay bolar eken?» degen kýdik te joq emes, әriyne. Bәige bolghan son,  eki kempir jaryssa da biri ozary aidan anyq. Biraq dәl qazirgi tanda mynau jýlde alady dep әldekimdi sausaqpen núsqap kórsetuge әli erte. Búl joly biz alamangha at qosyp otyrghan eki aqyndy qatar sóiletip, Memlekettik syilyq jayyndaghy pikirin bilgen edik.

Rafaeli NIYaZBEK, aqyn:
QÚLAGERDING QÚLYNY BÁYGE ALMAYDY, BATYRAShTYNG TÚQYMY JÝRGEN ELDE...
- Rafaeli agha, búghan deyin  Sheshen Respublikasynyng memlekettik syilyghyn aldynyz.  Birneshe mýshәiranyng da jýldegeri bolypsyz.  Memlekettik syilyqtyng bәigesine at qosugha sizdi ne iytermeledi? Ózge últtyng Memsyilyghyn aldym, endi óz elimning syilyghyn alugha da layyqtymyn dediniz be әlde? Ángimeni osydan bastayyqshy...
- 1994 jyly orys-sheshen soghysynda 7 jasar bala beline granata baylap, elin qorghau ýshin tankining astyna týsti. Sol oqigha jýregimdi qozghap jiberdi. Tuysqan halyq sheshender kýizelip jatqan kezde olardyng ruhyn kóterip, ensesin tikteu maqsatynda «Sheshender» atty poema jazdym. Men jalghyz sheshenderdin  ghana emes, Resey imperiyasynyng bodanynda bolghan býkil halyqtyng taghdyryn jazdym.  «Sheshender» atty jyr-dastanym «Jibek joly» baspasynan 10000 danamen jaryqqa shyqty. 2000 danasy qazaq tilinde, 8000 danasy orys tilinde. Ol kitapty kýizelgen halyqqa qazaq elining demeui bolsyn dep tegin tarattyq. Sheshender ózderining eng jogharghy Memlekettik syilyghy «Últ namysy» ordenimen marapattady. Bir jyldan keyin poemamnyng kórkemdik ereksheligi ýshin Memlekettik syilyq berdi.  Ol bәigege týrli últtardan 120 aqyn atqosty. 120 aqynnyng ýsheuine ghana Memsyilyq búiyrdy. Sonyng bireui myna menmin. Jana sen aityp otyrghan ózge últtyng memlekettik syilyghy maghan osylay kelgen. Al ózge elding memsyilyghyna layyqty bolghanda, óz elimning syilyghyna nege layyqty emespin? Memsyilyqtyng bәigesine sondyqtan da týstim. Men sheshender turaly bir-aq kitap jazdym. Sol bir kitappen sheshenderding batyry atandym. Al óz elime arnap otyz ýsh kitap jazdym. Memsyilyq alugha túrarlyq enbegim bar ghoy dep oilaymyn.
- Jón eken. Sizding poeziyanyzdy oqyghanda ólenderiniz  adamdy ruhtandyryp  jiberedi.  Poeziyanyzda qayratkerlik  bar, órshil ruhta jazylady.  Úsaq taqyrypqa, «kýidim-sýidim, mahabbatyma jetpey qor boldym» degendey kýirektikke bara qoymaysyz. Búl joldy sanaly týrde tandadynyz ba?
- Mening taqyrybym әu bastan azamattyq ruh, patriotizm, el men jer, tәuelsizdik. Búl joldy sanaly týrde tandadyng ba deysin, meni ómir osy jolgha ózi әkeldi. Jetim óstim, kiyndyq pen qiyanatty kóp kórdim. Jastayymnan bireuge bireuding tisi batyp, qiyanaty ótip jatqanyn kórsem arasha týsetinmin. Keyin eseye kele ýlken halyqtyq arnagha týsip, halyqtyq sipat aldy ghoy dep oilaymyn. Ózimdi ózim maqtaghanym әbestik bolar, biraq  marqúm Esenbay Dýisenbaev mening poeziyamdy «ruh qashyp ketken zamanda ruh shaqyru dastany» dep kórsetken. Qazir bizding ruhymyz tómendep ketti. Qoghamda qym-qighash oilar qaqtyghysy jýrip jatyr. Qazaqta ishten irituge tyrysyp jýrgender de bar. Syrtqy jaulardan góri ishki jaulardan saqtanuymyz kerek.  Tәuelsizdigimizdi qorghamasaq bizdi babalarymyz da, ertengi úrpaq ta eshqashan keshirmeydi.
- Mahambetting 200 jyldyghyna 200 óleng jazghanynyzdy bilemiz. «Kemenger» atty kitabynyzda Dinmúhamed Qonaevqa 300 óleng arnapsyz. «Tamúq otyna janbaghan» degen sher-dastanynyz Asanbay Asqarovtyng qyzyl imperiyanyng kesapatyna úshyrap, azap shekken qily taghdyryna arnalghan. Osynday iri túlghalardy, iri qayratkerlerdi ólenderinizding keyipkeri etip aluynyzdyng sebebi nede?
- Olar - el ýshin qyzmet etti. Qonaevtyng kemengerligin, Mahambetting erligin jyrlamaghanda kimdi jyrlaymyz?! Ólenderimmen Mahambettin, Dinmúhamed Qonaevtyn, Asanbay Asqarovtyng әlemin ashtym, sol zamannyng tynysyn  berdim dep oilaymyn.  Bauyrjan Momyshúly jayly «Bauyrjan - alty alashtyng ar namysy» atty sikldi ólender jazdym. Búl túlghalardy jyrlau eng aldymen úrpaqqa kerek. Olardyng bәri bir-bir alatau, kemengerlerimizdi úrpaqqa ýlgi etuimiz qajet.
- Ilgerirekte «Tas qúday», «Qyzyl ýi» degen romandar jazyp, prozada biraz qalam siltediniz. Keyingi jyldary prozanyz suyp qalghan joq pa? Álde birjola birjaqty bolyp, poeziyada qalayyn dediniz be?
- Ólenge syimaytyn taqyryptar bolady. Kenes zamanynda Ýkimettik jospar ýshin sholaqbelsendilerding halyqty qinaghanyn  jazghym keldi. Sondyqtan «Qyzyl ýi» romanymdy jazdym. «Tas qúdayda» 1932 jylghy ashtyqty surettedim. Búl taqyryptar ólenge syimady, arqalaghan jýgi auyr boldy. Sondyqtan prozagha qalam saldym. Qazirgi kezde poeziyanyng róli kýshti. Tәuelsizdigimizdi qorghau ýshin el namysyn oyatu asa qajet. Sondyqtan jýreginde oty bar aqyndardyng qay-qaysysy da eldik ruhta óleng jazghany dúrys. Elimizding ekonomikalyq quaty artyp, biyikke kóterilgennen keyin kólemdi janr prozagha auysugha bolady. Bolashaqta prozagha da qalam tartamyn ghoy degen oiym bar. Ertengi úrpaqqa qajet býgingi zaman turaly roman jazu armanym.
- Qazirgi aqyndar nauqandyq dýniyeler jazugha múryn shýiiretindi shyghardy. Múnday tuyndylar poeziyany arzandatyp, publisistikanyng jýgin arqalatyp jiberedi eken-mis. Kenes ókimeti túsynda iydeologiyanyng ózi nauqandyq is-sharalardy jyrlaugha, nasihattaugha baghyttalghanyn bilesiz. Elimizde qanday jaghday oryn alsa, nendey janalyq bolsa, oghan aqyndar mindetti týrde ýn qatatyn. Halyqtyng mәngi esinde qalatyn, qaytalanbas tarihy datalar, oqighalar kezinde býgingi aqyndar jyr arnaudyng ornyna, ýnsiz ýiinde jatady. Últtyng janyna batatyn isterde óleng jazyp, ýn qosatyn shayyrlarymyz sanauly-aq. Búl nelikten? Aqyndarymyzdyng azamattyq ýni bәsendep ketkeni me sonda?
- Ruhty aqyn ghana qashanda eldin, erding erligin aitugha dayyn túrady. Myqty aqyndar azamat bolmay túra almaydy. Aqyn emes, aldymen azamat bolu paryz. Sonda ghana aqyn halyqpen birge kýn keshedi. Halyq sýiinse - sýiinedi, kýiinse - kýiinedi.
- Osy ýdeden óziniz qanshalyqty shygha alyp jýrsiz?
- Men Toqtar Áubәkirov turaly kóp jazdym. Toqtar gharyshqa úshqanda da, oppozisiyagha ótkeninde de, oppozisiyadan ketkeninde de óleng arnadym. Shama sharqymsha halyqtyng jýreginen jol tabugha tyrystym. Ózing aitqanday ólendi uaqytynda jazdym, әr týrli qoghamdyq isterde ýnsiz qalmadym. Halyq qayghyrsa qayghyrdym, jylasa jyladym. Kózim kórmey, kóp jyl ýide otyrdym ghoy. Sonda mynaday óleng jazgham:
«Soqyr bolghan aqynmyn,
Halqyma ghana jaqynmyn.
Qarsaqtay ýige tyghylyp,
Innen shyqpay jatyrmyn
Bergenin iship qatynnyn.
Sóilegen sózin shyndyqtyn,
Tughan el, menmin bir myqtyn!
Oqystan tóner jau bolsa,
Oqtauly túrghan myltyqpyn!» Búdan  artyq ne kerek?! Men ólensiz ómir sýre almaymyn.
- Jәrken Bódesh, Jýrsin Erman, Nesipbek Aytúly syndy aqyndar da siz siyaqty Memsyilyqtan ýmitker. Biri - әriptesiniz, biri - qalamdasynyz, biri - qatarlasynyz. Áytkenmen, aitynyzshy, osy aqyndardyng qaysysy aldynyzgha týsip, Memsyilyqty qanjyghasyna baylap ketui mýmkin?
- Jazushylar odaghynda 700-den astam jazushy bar. Solardyng әrqaysysy ózin birinshi nómirli jazushymyn, klassikpin dep sanaydy. Memsyilyqtyng bәigesine birge týsip jatqan aqyndargha bagha bermey-aq qoyayyn. Árqaysysynyng qalamynyng ózindik quaty bar. Eshqaysysyn tómendetpeymin.
- Agha, degenmen óz qabilet-qarymynyzdy bilesiz ghoy. Kimnen ozamyn, kimnen qalamyn dep oilaysyz?
- Búl - qúpiya. Poeziyamnyng qay aqynnan joghary, qay aqynnyng jyrlarynan әlsizdeu ekenin aitsam, qyzyghy bolmay qalady. Memsyilyqqa ekinshi ret týsip otyrmyn. 2010 jyly poeziyadan Nesipbek Aytov ekeuimiz bәigege birge týsip, songhy kezenge deyin barghanbyz. Biraq Júmeken Nәjimedenovting «Mening Qazaqstanym» atty jinaghy layyq dep tanyldy. Júmekenning jóni edi. Búl joly qalay bolaryn kórermiz.
- Bayqauymsha, bәigege týsken әriptesterin synap-minemey, olardyng poeziyasy jayly eshbir pikir bildirmey, «tynysh» jýrgen Jәrken Bódesh ekeuiniz siyaqtysyzdar. Keybir aghalarymyz memsyilyq ýshin dosyna da qatty aityp, bir aqyndarymyz: «Júmeken men Shәmshi alghanda, tiri túrghan men nege almaymyn búl syilyqty?» dep aruaqtardy da qozghap jiberdi. Bәige, mýshәira, syilyq degender aqyndy búzatyn siyaqty ma ózi, qalay?
- Áriptesterimning qay-qaysysynyng da aqyndyghyna shek keltirmeymin. Bәri de qal-qadirinshe últtyng múnyn jyrlap jýrgen aqyndar. «Pәlenning poeziyasy mynaday ghoy» dep pikir aitsam, onym qyzghanysh bolady. «Qúlagerding qúlyny bәige almaydy, Batyrashtyng túqymy jýrgen elde», - dep jaqynda óleng jazghanmyn. Sózim - osy! Memsyilyq kimge berilse de, әdil berilgenin qalaymyn.
Súhbattasqan - Qarlygha IBRAGIMOVA

Nesipbek AYTÚLY, aqyn:
JÝRSIN AYTTY EKEN DEP EShKIM MEMLEKETTING QÚLY BOLYP QALMAYDY

- Songhy kezderi Memlekettik syilyq ainalasynda dau-damay kóp. «Layyqty edi, әtteng berilmedi nemese layyqsyz bola túryp baghy janyp ketti», - dep qyzyl kenirdek bolyp kerildesip jatamyz. Jalpy búl syilyq kerek pe ózi? Memlekettik syilyq әrbir qalam ústaghan azamatqa nesimen qúndy?
- Abay atamyz «ólenge әrkimning aq bar talasy», - dep aitqan ghoy. Rasynda da songhy jyldary osy syilyq ainalasynda dau-damay órship túr. Biri kerek dese, biri kerek emes dep jatyr. Biraq Memlekettik syilyq biz oilap tapqan dýnie emes, qalyptasyp qalghan, dәstýrge ainalyp otyrghan óte mәrtebeli memlekettik marapat. Meninshe, ol kerek. Memlekettik syilyq, birinshiden, qazaq әdebiyetinng bedelin kóterip, qalamgerlerdi yntalandyru ýshin qajet. Shygharmashylyq adamy ýshin búl bir shyn. Qalamgerlerding qalamyn shyndaytyn úly beles. Árkim sol shyngha shyqqysy keledi. Oghan tapsyrugha, ózin-ózi úsynugha qúqyly. «Nege úsyndyn?» «Nege úsynylasyn?» dep ziyaly qauymnyng birin-biri mýiizdep jatuy dúrys emes.
Úsynylghandardyng layyqty-layyqsyzyn memlekettik mәrtebeli komissiya qaraydy. Tuyndylardyng barlyghy da komissiyanyng qatang sýzgisinen ótedi. Jan-jaqty qaralady. Eng sonynda layyqtysy úsynylady. Jýrsin aitty eken dep eshkim memlekettik syilyq alghan song memleketting qúly bolyp qalmaydy. Jýrsin Erman jaqsy aqyn, әri jaqyn dosym. Biraq búl pikirimen kelispeymin.
- Búl joly da biraz adamdardyng ýkilep úsynghan tuyndylary asa mәrtebeli memlekettik komissiyanyn  sýzgisinen ótpey qaldy. Búl dengeyding tómendiginen be әlde arnayy talaptargha say kelmeuinen be?
- Áriyne, Memlekettik syilyqqa úsynylghan shygharmanyng dengeyi óte biyik bolu kerek. Biraq bәri jappay shedevr boluy mýmkin emes.  Biyl barlyghy 21 adam úsynyldy. Sonyng segizi ótip otyr. Qalghandaryn «layyqsyz» boldy deuge bolmaydy. Nebir ghajayyp tuyndylar bar edi arasynda. Konkurstyng shartyna uaqyty, jyly sәikes kelmegen boluy kerek komissiya mýsheleri kóbin tizimge almady. Mәselen, abyz aqsaqalymyz, belgili ghalym - Myrzatay Joldasbekovting «Asyldarym» degen kitaby týsti. Uaqytyna baylanysty ótpedi. Ýlken aqyndarymyzdyng biri dep ataytyn Aqúshtap apamyz Baqtygereevanyng da ýkilep qosqan kitaby keyinge shegerilip qaldy.
- Qatelespesek, siz osymen tórtinshi ret úsynylyp otyrsyz?
- Joq, men ýshinshi mәrte úsynylyp jatyrmyn. 2004 jylghy úsynymda tizimge atym enbey qaldy. Aty úsynylghan kitaptar memlekettik komissiyanyng alghashqy otyrysynda irikteledi. Sol irikteuden ótkenderi ghana resmy týrde BAQ betinde jariyalanady. Osy jariyalanghan tizimdi «úsynyldy» dep ataugha bolady. Sony esepke alsaq, men ýshinshi ret úsynylghan bolyp eseptelemin. 2008 jyly jiyrma bes ýmitker boldyq. Sol jiyrma besting ishinen songhy beleske belgili aqyn Serik Aqsúnqarúly ekeuimiz óttik. Songhy ainalymda әdebiyet seksiyasy boyynsha 18 adamnyng 17-sining dauysyn jinaghanmyn.  Basqa dauystardy esepke alghanda, «biraz dauys jetpey qaldy» dedi.
Keyin 2010 jyly taghy úsynyldym. «Erlikke eskertkish» degen kitabym turaly jaqsy pikirler aitylghan edi. Biraq ol joly Júmeken Nәjimedenov pen Shәmshi Qaldayaqovqa berildi. Ádebiyetten úsynylghan adamdar ala almay qaldyq. Búl turaly kezinde dúrys bolmady dep maqala jazgham.
- Biraq keyin búl maqalanyz «Ólgennen song da syilyq ala beremiz» dep aitty dep ózinizge qayta siltendi emes pe?
- IYә, teris ainaldyryp ózime auyz salghandar boldy. Biraq onda men «óliler men tirilerdi jarystyrudyng dúrys emestigin» aitpaq bolghan edim. «Mýmkindik bolsa kózi tirisinde layyqty baghasyn ala almaghan ziyalylarymyzgha arnayy jýlde taghayyndalsa» degendi aitqym kelgen. Olay bolatyn bolsa, sonau Abaydan bastap barlyghyna Memlekettik syilyq berilui kerek. Búl bir qisynsyzdau әreket әri logikagha syimaytyn dýnie boldy» dep jazgham. Keyin búl maqalamdy bireuler qostady, bireuler qarsy bolyp jatty. Biraq sol maqalamnyng әseri bolu kerek, biyl Memlekettik syilyqtyng konkursy turaly shartqa ózgeris engizildi. Memleket basshysy qol qoyyp, marqúmdar búdan bylay memlekettik syilyqqa úsynylmaytyn boldy.
- Sizding birneshe mәrte úsynylyp jatqanynyzdy júrt san-saqqa jýgirtip jatqanyn bilesiz. Ýshinshi mәrte úmtylyp jatqan qadamynyzdy «jyghylghan kýreske toymaydynyng keri dep týsinemiz be, әlde Memlekettik syilyqty almay tynbaymyn degen qaysarlyghynyz dep baghalaymyz ba?
- Kimning auzyna qaqpaq bolasyn? Kerek bolsa ózin-ózi alty ret úsynghandar da bar. Basynda aityp óttim, әrbir qalamgerding qúqy bar. Ol úsynulardyng jóni bir basqa. Biyl kóptegen poemalar jazyp, shygharmashylyq serpilgen, kemeldengen kezimde Memlekettik syilyqqa ózimdi qayta úsynyp kórudi jón sanadym. Onda túrghan eshtene joq. Qolynda bar bolghan song úsynasyn. Joq bolsa nendi úsynasyn? Menimen birge ózderin úsynyp jatqan jigitterge aq jol tileymin. Bәrine de tilektespin!
- Esinizde bolsa, 2010 jyly asa mәrtebeli syilyqtyng Ánúran avtorlary Júmeken Nәjimedenov pen Shәmshi Qaldayaqovqa berilu sebebin Qanat Saudabaev Memlekettik hatshy bolyp túrghanda: «Syilyqqa layyq keler jazushy joq, sol sebepti marqúmdargha berildi», - degenge keltirdi. Bir ókinishtisi, memhatshynyng búl pikirine qalamgerlerimizding eshqaysysy da: «aynalayyn, ne aityp otyrsyn, biz barmyz nemese myna tuyndy layyq edi!», - dey almady.  Qalamgerlerimizding búl jasyqtyghy keyin jalpaq júrtqa amalsyz moyyndau sekildi bolyp kórindi...
- Joq, ol jay sóz. Ol joly Memlekettik syilyq belgili bir sebeptermen berilmey qaldy. Ony qayta qazbalap aityp, eshkimdi qaralaghym kelmeydi.  Qazaq әdebiyeti sorly, ilikke alar eshtene joq degenning bәri bos sóz. Olay dep aita almaymyn.
Búl әriyne, әdebiyet ýshin auyr soqqy boldy. Eki jyl qatarynan qazaq әdebiyetine syilyq berilgen joq. Ol ýshin eshkimdi kinәlaugha bolmaydy. Óter is ótti. Biraq bizde әbebiyet bar, Qúdaygha shýkir. Qanat Saudabaev әdebiyetting adamy emes. Kóldeneng kelgen bireuding әseri bolghan shyghar?
Biyl taghy berilmey qalmasa boldy. Negizi bir syilyq azdyq etedi. Bolashaqta osy syilyqty kóbeytse bolar ma edi. Bayaghyda әdebiyetke ekiden, ýshten tipten tórt syilyqtan berilgen kezder boldy. 2008 jyldan beri, mine alty jylgha ainalyp barady, әdebiyetke syilyq berilmey keledi.  Ghafu Qayyrbekov aghamyzdyng «Aspan keng úsham degen qanattygha», -  degen bir óleni bar edi. Sol aitpaqshy, layyqtygha әrqashan da oryn bar. Ádebiyetten eshteneni de ayanyp qalugha bolmaydy.
Súhbattasqan - Býrkit NÚRASYL

"Halyq sózi" gazeti