Nemese barymtashy qazaq jemqor bolghan ba?!

Nemese barymtashy qazaq jemqor bolghan ba?!

«Ótkenge topyraq shashsan,
Bolashaq saghan tas atady».
Rasul Ghamzatov

Qazaq әdebiyeti gazetining (№27(3295) 29.06.2012 jyl) sanynda «Halyqtyng sayasy enjarlyghy biylikke tiyimdi» atty Filosofiya jәne sayasattanu institutynyng qyzmetkeri, sayasattanushy Rýstem Qadyrjanovtyng súhbaty jariyalandy. Onda sayasattanushy aghamyz Zarina Býienbaydyn: « - Kezinde «tura biyde tughan joqtyn» arqasynda әdil tórelik boldy. Qaradan shyqqandar hangha datyn qymtyrylmay aityp salushy edi. Al býgingi ruhany tórelikting (moralinyy arbitraj) jaghdayy qanday?» degen súraghyna: « - Qazaq bola túra Abaydyng qazaqtyng ruhany tóreligine kónili tolghan emes. Qazaqta ruhany әdil tórelik boldy deu, ol - miyf, anyz. Qazaqta búrynnan barymta bolghan. Al qazirgi jemqorlyghynyz búrynghy barymtanyng jalghasy... », - dep jauap beripti.
Birinshiden «Qazaqta ruhany әdil tórelik boldy deu, ol - miyf, anyz» dep, Rýstem myrza, qazaqtyng óz ata tarihy tól tarihynan beyhabar ekendigin anghartyp otyrsa, ekinshiden әrbir ózin «men qazaqpyn!» deytin azamattyng tariyhqa, ózining shyqqan tegine sebepsizden sebepsiz ananday ghyp tas atyp, kýie jaghu - «qúldyq», «mәngýrttik» sanadan aryla qoymaghan, azamattyq pozisiyasy búlynghyr nemese joqtyghyn kórsetse kerek.  
Endi «Qazaqta ruhany tórelik boldy ma, bolmady ma?» degen súraqqa jauap izdep, qazaqtyng ata tarihyna sәl sheginis jasap kóreyik.
Shoqan Uәlihanov: «Shyntuaytynda, qazaqtar orys sotyn qalaytyny jóninde birshama isterdi bilemiz, biraq orys sotyna shaghym sholdap otyrghan búl ordalyqtar halyqtyng qarghysyna úshyraghan, adamgershilikten júrday bolghan, «halyq sotynda sәti bolmaghan» isin orys chinovnikteri arqyly zansyz jolmen bitiruge ýmittengender edi...» dese, «Biyler sotynyng paydasyna taghy bir taygha tanba basqanday aiqyn derek keltireyik. Orys talapkeri nemese jauapkeri kóptegen jaghdayda orystyng tergeu ornynan góri biyding sotyn artyq kóredi. Naqtyly derek boyynsha, biylghy jazda Kókshetauda osynday ondaghan is qaraldy...» dep jazdy 28 aqpan, 1864 jyly. (Sh.Ualihanov. Tandamaly, Almaty «Jazushy» 1985 j., 138-139 bb).
Búdan artyq qanday dәlel kerek qazaqta ruhany әdil tórelik bolghandyghyna. «Mәdeniyet ýiretushi» mәdeniyeti ozyq sanalghan elderding ózi qazaqtyng «әdil tóreligine» jýgingennen keyin boly ghoy. Al órkeniyetting oshaghy, demokratiyanyng eli sanalghan Europanyng ózinde sol zamanda әdil tórelik bolmaghan. Europadaghy әdil tórelikting sol uaqytta bolmaghanyn da biz alystan ton piship aityp otyrghamyz joq. Ony sol órkeniyetti elding ozyq oily oishyldary óz shygharmalaryna arqau etip, kórsetken bolatyn. «Ýlgili elimiz Angliyanyng ózinde de, jana zertteu derekterine qaraghanda, kóptegen yurister men memleket adamdary aghylshynnyng mirovoy sot mekemelerining býgingi jaghdayyna tolyq qanaghattanbaytyn kórinedi. Blekston Gneyst jәne Sharl Kont óz shygharmalarynda britan mirovoy sotynyng keybir shamadaghy kemshilikterin kórsetedi.  (Sh.Ualihanov. Tandamaly, Almaty «Jazushy» 1985 j., 141 b) dep atap ótti Sh.Ualihanov ózining tandamaly etnografiyalyq zertteuinde.
Ekinshiden R.Qadyrjanovtyn: «Qazaq bola túra Abaydyng qazaqtyng ruhany tóreligine kónili tolghan emes» degendigine keleyik. Abay atamyzdyng sol óz zamanyndaghy bolys-biylerdi synap minegeni, biy-bolystardyn, sol uaqyttaghy ýkimet basshylardyng әdiletsiz, ozbyr әreketterine, qiyanatty isterine kónili tolmay, óz shygharmalaryna arqau etkeni ras. Ol turaly:
«Bolys boldym mineki,
Bar malymdy shyghyndap.
Týiede qom, atta may
Qalmady elge tyghyndap
Sóitse daghy elimdi
Ústay almadym myghymdap
Kýshtilerim sóz aitsa,
Bas iyzeymin shybyndap.
Álsizding sózin salghyrtsyp,
Shala úghamyn qyryndap» - degeni bar. Biraq ol qazaqtyng ótken tarihyndaghy ruhany әdil tóreligine berilgen bagha emes qoy! Basqynshy imperiyalisterding qazaq qoghamyndaghy dәstýrli biyler institutyn joyyp, ornyna endirgen otarlaudyng tóte joly, әri tiyimdi tәsili - el basqarudaghy bolystyq biyleu jýiesi emes pe?! Búny - úly Abaydyng otarlyq qanaushylyq, otarlyq ezgimen kýresi dep bilgen jón. Al osynday hakim Abaydyng otarlyq biylikke qarsy kýresin, oghan bergen baghasyn, qazaqtyng dәstýrli biyleudegi onyng әdil tóreligine bergen bagha dep úqqanymyz - ata tarihymyzgha qiyanat qoy! Tipten sol dәuirde imperiyalister endirgen astarynda adam sezip-bilip bolmaytyn el biyleudegi últty joiy, shoqyndyru sayasaty qazaq qoghamynda saltanat qúra bastaghan uaqytta, Abay atamyz qazaqtyng búrynghy  el biyleudegi әdil tóreligin joqtap, sony ansamady ma?! «Kәniki, endi osy eki minez qayda?» - dep.
Aqiqatynda Abaydyng qazaqtyng dәstýrli qoghamyndaghy basqaru jýiesine, ondaghy el biyleudegi basshylardyng әdil tóreligine ong bagha bergendigi anyq.  Ol turaly: «... Búrynghy bizding ata-babalarymyzdyng búl zamandaghylardan artyq eki minezi bar eken... Álgi eki minezin birjola joghaltyp aldyq....Sol eki ghana tәuir minezin joghaltpay túrsaq, biz de el qataryna kirer edik, minez joq bolghan son, ýirengen ónerimizding bәri de adamshylyqqa úqsamaydy, saytandyqqa tartyp barady. Júrttyqtan ketip bara jatqanymyzdyng bir ýlken sebebi sol kórinedi.
Ol eki minez qaysy deseng - әueli - ol zamanda el basy, top basy degen kisiler bolady eken. Kóshi-qondy bolsa, dau-janjaldy bolsa, biylik solarda bolady eken...Ózge júrt «Bas-basyna by bolsan, manar taugha syimassyn, basalqanyz bar bolsa, janghan otqa kýimessin» dep, mal aityp tileu qylyp, eki tizgin, bir shylbyrdy berdik saghan, bergen song qaytyp búzylmaq týgil, jetpegenindi jetiltemin dep, jamandyghyn jasyryp, jaqsylyghyn asyramyn dep tyrysady eken. Ony zor tútyp, әulie tútyp, onan song jaqsylary da kóp azbaydy eken. Bәri óz bauyry, bәri óz maly bolghan son, shynymenen jetesinde joq bolmasa, solardyng qamyn jemey qaytedi?
Ekinshisi - namysqor keledi eken. At atalyp, aruaq shaqyrylghan jerde aghayyngha, ókpe, arazdyqqa qaramaydy eken, janyn salysady eken. «Ózine ar tútqan, jattan zar tútady» dep, ... «Aghayynnyng azary bolsa da, bezeri bolmaydy» dep... Kәniki, endi osy eki minez qayda?» - dep,  Abay atamyz ózining otyz toghyzynshy qara sózinde qazaqtyng әdil tóreligin atap kórsetedi.
Ýshinshiden, sayasattanushy Rýstem myrza: «Qazaqta búrynnan barymta bolghan. Al qazirgi jemqorlyghynyz búrynghy barymtanyng jalghasy» - dep, ózi qazaq «barymtasynyn» mәn-maghynasyn, týpki maqsatyn bilmey otyryp, oghan «teris»  bagha beripti.  
Endi sol «barymta» turaly etnograf-ghalym Sh.Uәlihanov: «Biz barymtany qazaqtyng óz úghymymen týsindirip kóreyik. Qazaqta barymtagha keyde zang jýzinde rúhsat etiledi. Úrlyqqa, tonaugha, mal aidap ketkenge aiyp tólenedi, al barymtagha eshteme tólenbeydi. Barymta degenimiz - qaytarylatyn qalyng mal, tólenetin qún ýshin, qúnyker adamnyng malyn, nemese zatyn, jalpy ózgening jeke menshigin tartyp alu. Ertede bylay da bolghan-dy, kýshti ruly qazaq ózinen әlsiz qazaqqa kisi ólimi ýshin, qún nemese til tiygizip qorlaghany ýshin aiyp tólemegen, kisi óltirip qúnyker bola túra nemese keshirilmes qastyq jasay otyryp, sotqa shaqyrghanda kelmegen de. Sonda ru mәjilisining úigharymy boyynsha, qorlanghan, zәbirlengen adam barymta alugha attanyp, auylyn shauyp, menmensigen әr kókirekti bas iydiredi. Eki jaq kelisimge kelgennen son, eshqanday aiypsyz, barymtalanghan malynyng shyrqy búzylmay qaytarylady.
Barymta tapaday tal týste, qajet bolghan jaghdayda kýshpen nemese jasyryn, týndelep jasalady. Jasyryn barymtalaghanda ýsh kýnnen qaldyrmay, egesken adamyna mәlimdep, ne ýshin jasalghan sebebin aitu kerek. óitpegen jaghdayda barymtasy úrlyq sanalady. Ádeyi jariyalap barymtagha shyqqanda, qarsy jaq ta dayyndalyp, aibat kórsetip, janjal tóbeleske úlasyp, kisi shyghyny da bolatyn. әriyne múnyng bәri maldy aidap әketu bolghandyqtan, qylmysty is dep aiyptalmaytyn» (Sh.Ualihanov. Tandamaly, Almaty «Jazushy» 1985 j., 145-bet) - dep qazaqtyng óz týsinigimen týsindirip, barymtanyng týpki, negizgi maqsatyn taygha tanba basqanday ghyp ashyp kórsetedi.
Al Barymta degenimizding ózi - «qaytarylatyn qalyng mal, tólenetin qún» bolsa, ol qalaysha sayasattanushy myrza aitqanday «qazirgi jemqorlyghynyz búrynghy barymtanyng jalghasy» bola alady?!
Qorytyndy sóz
«Ótkenindi bilmey býginindi býtindey almaysyn» degen danalyq sóz bar. Bir zamandarda babalarymyz tipten әlemdik mәdeniyetke, órkeniyetke ólsheusiz, ozyq óz ýlesterin qospady ma? Altyn Orda, Aq Orda, Qazaq handyghy dәuirindegi ruhany әdil tórelikti nege osyndayda aitpasqa? Nelikten әlem moyyndaghan úly danyshpandarymyzdy, «tura biyde tughan joq, tughandy biyde iman joq» degen prinsipke negizdelgen qara qyldy qaq jaryp әdil tórelik aitqan әdil biylerimizdi, «bas kespek bolsa da til kespek joq» dep qaradan shyghyp, handargha qasqaya qarap halqynyng múnyn aitqan jyraularymyzdy qanymyz qazaq bola túra óz dәrejesinde dәriptemeske? Tipten «mәdeniyet ýiretushi» sanalghan «mәdeniyeti joghary últtardyn» ózi  kóshpendi qazaqtyng «ruhany әdil tóreligine» bas iyip, jýginbedi me? Yaghny qazaq qoghamyndaghy ótken ghasyrlarda bolghan ruhany әdil tórelik tipten bertingi HIH ghasyrlarda da kórinis tauyp keldi ghoy. Qazaqtyng dәstýrli qoghamyndaghy onday әdil tórelikke, әdil biylikke tarihtyng qay betin paraqtasaq ta kóz sýrindiredi emes pe?! Búl últtyq maqtanysh, әlemdik dengeydegi eng ozyq el biyleuding demokratiyalyq ýlgidegi tiyimdi, әri tóte joly. Kim qazaq siyaqty maqtana alady «Mening tarihym úlgi bolarlyq!» dep?! Bir maqtansa qazaq maqtanu kerek osynday ruhany bay tarihymen, barsha adamzattyng iygiligi ýshin jasalghan ruhany bagha jetpes qúndy tarihymen, dәstýrimen, el biyleuding ozyq, әdil tóreligimen, mәdeni, ruhany múrasymen. Týbinde qazaq әlemge órkeniyet shashady, ýlgi kórsetedi, ruhaniyat jayady. Qazaq tarihynda: «Adamdyq borysh ar ýshin, Barsha adamzat qamy ýshin» deytin danalary, ol túlghalardyng qansha iygiligine jaratsang mәngi tausylmas ruhany azyq bolarlyq múralary bar. Qazaq ótken tarihta ózge imperiyalister, ozyq mәdeniyetti últtar - ispan, aghylshyn, fransuz, partugal, nemis, orys, italiyan, qytay, japon, t.b. siyaqty әlemdi otarlap, tek sol otarlaghan elderin ruhany túrghydan joy, mәngýrttikke dushar etu sayasatymen ainalyspaghan. Onday ózgege jaulyq oilau pighyldy, maqsaty bolmaghan. Biz Alash balasy, qazaq atam dana Qazybek by aitqanday: «Qazaq degen mal baqqan elmiz, biraq, eshkimge soqtyqpay jay jatqan elmiz, dosty saqtay bilgen, dәm-túzdy aqtay bilgen elmiz». Mine qazaq tarihyndaghy qazaqtyng әdil tóreligine aita berseng mysal jeterlik. Osylay kete beredi. Kete beredi...
Daghystannyng kórnekti aqyny Rasul Ghamzatov aitady: «Ótkenge topyraq shashsan, bolashaq saghan tas atady» - dep. Sol aitqanday Rustemning óz ótkenine topyraq shashuy -  kosmopolitizm dertimen auyryp, qazaq tarihyna eurosentristik kózben qarauy dep bilemiz. Nemese, arysy ýsh ghasyrgha juyq, berisi - bir ghasyrgha para-par - otarlyq ezgidegi elu jylda janarghan eldin, ruhy túnshyqqan, tili, tarihy, dili dýbәrә bolghan - úrpaghy bep úqqan abzal!
Qazaqtyng ótken tarihyn keyingi buyngha әdiletsiz, opasyz, paraqor etip kórsetu - ol da ata tariyhqa jasalghan qiyanat dep bilemiz.
Sondyqtan osynday Rýstem sekildi sayaz jýzer sayasatshylar qazaq tarihyna, óz últyna ay men kýnning amanynda qasaqana jasaghan óz qiyanattaryn qalay juar eken?! Arly úrpaq aldynda, bolashaq aldynda qalay jauap berer eken?!
Ekinshiden, әueli ghasyrlar boyghy jasalghan, odan son, qazirgi jahandanu dәuirindegi osynday últ ruhaniyatyna jasalyp jatqan shabuyldardyng әserinen ózi tәi-tәilap әreng jýrip kele jatqan últ ruhaniyatyna jyghylghan ýstine júdyryq bolarlyqtay osynday «qaterli, qasang qaghida, ghylymy negizi joq» tújyrymdy baqyraytyp birinshi betine basqan elimizdegi qazirgi ruhaniyattyng auyr jýgin kóteruge tiyisti Qazaq әdebiyeti gazeti әueli jauap beruge tiyis! Arly úrpaq aldynda bir, bolashaq aldynda eki, tarih aldynda ýsh, tarihy túlghalar Abay, Shoqandar aldyn tórt. Óitkeni qazaq әdebiyetining on toghyzynshy ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy kórnekti ókili, alyby, qazaqtyng bas aqyny Abay aitpaghandy aitty deu - ol Qazaq әdebiyeti gazetine ýlken qatelik. Jauap berinder!
«Abay-aqparat»