Senbi, 27 Sәuir 2024
Ghibyrat 13946 18 pikir 25 Qarasha, 2021 saghat 12:32

Namysker

«Ar-namysyn bәrinen biyik qoyghan azamat
bar maqsatyna jete alady».
Súltan Sanjar,
ortaghasyrlyq filosof

Redaksiyadan: Qarashanyng qara suyghynda ortamyzdy oisyratyp eki mәrte Sport ministri qyzmetin abyroymen atqarghan, talay Olimpiada, әlem chempiondaryn tәrbiyelep, kók tuymyzdy biyikterden jelbiretken, qatepti qara narday qaysar túlgha Temirhan Dosmúhambetov dýniyeden ótti.

Azamattyng abzal beynesin eske alyp jýru ýshin Sizderding nazarlarynyzgha qayratker-ghalym, akademik Múhtar Qúl-Múhammedting «Namysker» essesin úsynamyz.

«Mening aghalarym» siklynan

Qazaq – qay zamanda bolmasyn namysyn qoldan bermegen halyq. «Arym – janymnyng sadaghasy» degen qaghidany berik ústanghan er qazaqtyng danqy dýniyening tórt búryshyna týgeldey jayyldy. Áueli keshegi kenes zamanynda, keyin tәuelsizdik túsynda el namysyn joqtap, topty jaryp, tu kótergen baluandar bapkeri, qaysar qayratker Temirhan Mynaydarúly Dosmúhambetov – últ namysyn bәrinen biyik qoyghan azamat. Býgingi әngime maghan qyryq jyldan beri tәlimger ústaz, ardaqty agha retinde aqyl-kenesin molynan berip kele jatqan osy bir jany jaysan, jýregi ken, qoly jomart, qaytpas qaysar túlgha jayly bolmaq.

...Auyl balasyna tәn úyandyqpen Qazaq últtyq uniyversiytet tabaldyryghyn alghash attaghan jyl. Ol kezde qara shanyraqty ataq-abyroyy Qazaqstandy bylay qoyyp, Odaqty keninen sharlap ketken arystan rektor Ómirbek Joldasbekov basqaratyn.

Qaraghan jan kóz toyatyn, jauyryny qaqpaqtay, qúlja moyyn, kelisti kelbet, kesek túlghaly, ayaghyn alshang basqan rektordy uniyversiytet zalynan kezdestire qalghanda dәl bir adamzattyng arystanyn kórgendey әser alushy edik. Estuimizshe jas kýninde jauyryny jerge tiymegen bolat bilekti baluan bolyp, Mәskeuding nebir sen túr, men atayyndaryn japyra jyghypty. Rektorymyzdyng aibatty túlghasyna qarap, anyq solay bolghanyna, tipti bolugha tiyis ekendigine eshqanday kýmәn keltirmeytin edik.

Uniyversiytettegi mindetti sabaqtardyng biri deneshynyqtyru pәni bolatyn. Sport seksiyasyna qatysatyn studentter búl pәnnen bosatylatyndyqtan biz әu bastan ózimizge etene jaqyn erkin kýresti tandap, Aydar Hasanúly Súltanov aghamyz jetekshilik etetin toppen birge jattyghudy bastap kettik.

Almatynyng aport iyisi múryn jaratyn berekeli kýzindegi jaymashuaq kýnderding birinde uniyversiytet bas ghimaraty aldyndaghy janalyqtar ilinetin qabyrghanyng túsynda әldeneni jamyray talqylaghan jypyrlaghan jastardy kórdik. Biz de enteley algha úmtyldyq. Ýlken әriptermen qyp-qyzyl tushpen jazylghan qúlaqtandyruda bas bapker Temirhan Dosmúhambetov basqaratyn uniyversiytet samboshylary Mәskeudegi arnayy mamandandyrylghan әigili «Sambo-70» sport mektebi baluandaryn 9:1 esebimen esengirete útqandyghy jazylypty. Kýresten azdaghan habary bar adam ýshin búl naghyz sensasiyanyng kókesi bolatyn.

Kenes Odaghynda sambonyng orny bólek edi. Óitkeni kýresting búl týri osy elding tól perzenti sanalatyn. Kezinde ony A.Harlampiyev degen bapker-ústaz japonnyng dzudo, aikidosy, gruzinning chidaobasy, bizding qazaqsha kýresimiz ben alyp imperiyadaghy aluan halyqtardyng týrli kýres ónerin zerttep, sambony sporttyq-әskery qoldanystaghy jekpe-jek retinde jýielegen eken. Keyin ol Kenes Odaghy yqpalyndaghy elder arasyna keninen tarap, kýresting dәl osy týrinen Europa, әlem chempionattary ótkizile bastady. Al bizding qarasiraqtar qirata jenip kelgen «Sambo-70» mektebi býkil dýnie jýzindegi jas samboshylar dayarlaytyn eng ýlken ortalyq bolatyn.

Mәskeuge әbden tozyghy jetken kýrteshe kiyip, jyrtyq trikomen kelgen auyl balalaryn on bes respublikanyng ýkilegen ýmitterinen túratyn jas samboshylary jyrtynday kýlip, keleke etip qarsy alypty. Temirhan aghasy qapysyz dayyndaghan bizding balghyn baluandar әlgilerdi jýndey týtip, jabaghyday laqtyrghan. Osy kýnge deyin júmys istep túrghan búl ortalyqtyng tarihynda búghan deyin de, keyin de dәl osynday oisyraghan jenilis bolmaghan eken.

Kóp úzamay men Temirhan Mynaydarúly jattyqtyratyn samboshylar tobyna auystym, biraq búl bólek әngime...

Aghamyzben ústaz ben shәkirt, aghaly-inili adamdarday 40 jylgha juyq aralasqanymda onyng ómirine, otbasyna, shәkirtterine, tolyp jatqan jarystar men chempionattargha, tipti Olimpiada oiyndaryna qatysty sansyz kóp әngimeler men derekterge molynan qanyqtym.

Temaghannyng ata-tegi turaly әngimeni tym әriden bastamay-aq onyng Qaraqypshaq Qobylandynyng túqymy ekenin aitsanyz, oqyrmannyng kóp saualynyng jauaby ózinen-ózi tabyla ketedi. Batyrlar jyryndaghy bәrimizge bala kezimizden tanys, bir jaghynan joyqyn kýsh, qaytpas qaharmandyqtyng iyesi, ekinshi jaghynan anqyldaghan, auzyn ashsa kómeyi kórinetin aq kónil Qobylandy qanday bolsa, Temirhan aghamyz da tura sonday jaratylysy bólek jan.

Ol on balaly otbasynda ósip, qazaqy dәstýrmen Rәbiya әjesining qolynda tәrbiyelendi. Ájesi er azamattar soghysqa attanghan qiyn-qystau kezende kolhoz basqarghan, el arasynda syily, sharuagha myghym, qaruly adam bolypty. Qostanaydyng ayazy aqyryp, borany búrqyldap túratyn qaharly qysynda salt atpen qystau-qystaudy jalghyz aralap, kolhoz malyn it pen qúsqa da, úry-qarygha da aldyrmapty. Qarly boranda jalghyz jýrgende ózegine qorghasyn qúiylghan dyrau qamshysymen talay qasqyr soqqan әjemizding erligin kóz kórgender keyinge deyin jyrday etip aitady eken. Soghystan song tughan Temirhan osynday er minezdi әjemizding tәrbiyesin alypty.

Qaharly jyldarda kolhoz basqaryp, qasqyr soqqan Rәbiya әjemiz osy kisi

Mektep bitirgen song bir jylday tughan auylynda enbek etip, 1968 jyly Qazaq deneshynyqtyru institutynyng kýres fakulitetine oqugha týsedi. Qorghasyn qúighan qúljanyng saqasynday kesek jaratylghan azamat kýres ónerining aila-tәsilderin tez arada mengerip, sheberligin shynday bastaydy.

Alpysynshy jyldardyng sonynda Qazaqstanda sambodan L.Moskalev, A.Panferov, S.Volgin siyaqty baluandar әdis-aylasy kemshin týsip jatqan qazaq baluandaryn bet qaratpay útyp túrady. Múnday jyryndy baluandardy taza jyqpasang jenisting qolgha týse bermeytinin bilgen Temirhan respublikalyq jarysqa nar buraday jarap keledi. Myndaghan kórermen, ondaghan sport mamandarynyng kóz aldynda ataghy jer jaryp túrghan Panferovty amaldap emes, atoylap jýrip jenedi. Tartysty beldesude ózi de qatty jaraqat alady. Keyin birneshe ret odaqtyq jarystarda top jarsa da dәl osy jaraqaty oghan baluandyqty tym erterek bapkerlikpen auystyrugha mәjbýr etedi. Bizge ústaz bolghan 1977 jyly әjeptәuir jigit aghasy jasynda kórinetin Temirhan Mynaydarúly Dosmúhambetov Qasym aqyn aitatyn «qayrap ap qalyng jaugha sermeytin» naghyz kóksemser jasta eken.

Qajymúqannyng izbasary

Ángimening basynda tilge tiyek etken qúlaqtandyrudaghy ójet oghlandardyng tabysy odaqtyq, europalyq, әlemdik dodalarda olja salghan jalauly jenisterding basy ghana eken. Keyin ol el baghyna janbyrday jauyp, núr bolyp qúiyldy.

Qazaqtyng jauynger halyq ekeni beseneden belgili. Aziya men Europanyng arasyn at túyaghynan shyqqan shangha kómip, әigili Rim imperiyasyn tize býktirgen Attilanyng jer qayysqan qolynda, jarty әlemge әmirin jýrgizgen Shynghys han әskerining qúramynda, Ýndistanda Úly mogholdar imperiyasyn qúrghan Babyr sarbazdarynyng sapynda qazaq rularynan shyqqan bahadýrler az bolmaghan. Átten, solardy әskery óner tarihy túrghysynan indetip izdegen zertteushilerimiz az.

Múny aityp otyrghanymnyng sebebi: batyrlyq pen baluandyq egiz óner. Dýniyening tórt tarabyn týgel sharlap, sonyna mәngi tozbas danq qaldyrghan Qajymúqan babamyzdan basqa, әigili Baluan Sholaq, Bitabar, Boranqúl, Bayghabyl syndy baluandardyng esimi anyzgha ainalyp, el jadynda jattalyp qalghan.

Ótken ghasyrdyng alashapqyn jiyrmasynshy, qughyn-sýrgindi otyzynshy, ot-jalyndy qyrqynshy jyldarda qazaq balasy ana sýtimen birge auyzdanatyn kýres óneri qaghaberis qaldy. Ensemizdi tiktegen eluinshi jyldary batyr babalar ruhyna syiynghan qazaq baluandary atoylap boz kilemge shyqty. Esimi eshkimge belgisiz Qabden Baydosov 1957 jyly Kenes Odaghynda barlyq studentterdi biriktiretin «Burevestniyk» qoghamynyng erkin kýresten ótken birinshiligining finalynda Olimpiadanyng kýmis jýldegeri, KSRO-nyng enbek sinirgen sport sheberi Rashid Mamedbekovti tas-talqan etip jenip, kýres ataulydan qazaq jastary arasynan shyqqan túnghysh sport sheberi atandy. Sol jyldarda jalghyz jortqan Baydosovtay dala bórisining jolyn keskender de az bolghan joq. Ol odaqtyq jarystarda ataghy jer jarghan ýsh mәrte әlem chempiony V.Rubashviliymen teng týsse de, KSRO-nyng resmy chempionattarynda qazaq baluanyna jýldeli oryndy mýlde búiyrtpady.

Alpysynshy jyldary últtyq kýres aspanynda Amangeldi Ghabsattarov pen Ábilseyit Ayhanovtyng baq júldyzy jarqyray jandy. Erkin kýresten 1962 jyly Rigada ótken KSRO chempionatynda eng myqty degen baluandardy bet qaratpay tize býktirip, jartylay finalda Odaqtyng 6 dýrkin jýldegeri Z.Chikriladzeni eki minutta esin jighyzbastan taza jenip, finalda KSRO-nyng 5 dýrkin kýmis jýldegeri ukrainalyq V.Litvindi qos jauyrynymen birdey kilemge qadaghan Amangeldi Ghabsattarov últymyzdan shyqqan túnghysh KSRO chempiony atandy. Odaqtyq turnirlerde 1959-67 jyldar arasynda әlemning bes dýrkin chempiony atanghan daghystandyq danqty baluan Ály Áliyevpen tórt mәrte teng týsken Amangeldi aghamyzgha da әdiletsizdik az jasalghan joq. Onyng ýlken sportpen tym erterek qoshtasuynyng bir syry da osy bolatyn.

Qajymúqannan keyin qazaq kýres ónerining danqyn Ábilseyit Ayhanov aghamyz jer jahangha jaydy. Ol 1961 jyly sporttyq razryadynan basqa dәnenesi joq, kýrestegi jolyn endi ghana bastaghan student baluan retinde Chehoslovakiyagha barady. Barady da atynan at ýrketin nebir «sen túr, men atayyn» deytin qarsylastaryn qúiynday soqtyra jenip, finalda kilem iyesi, keyin Rim Olimpiadasynyng qola jýldegeri bolghan bir jarym sentnerlik Bagumil Kubabpen kezdesedi. Eshbir jasqanbay, taysaqtamay kýresetin qazaqtyng jas qabylany myndaghan jerlesterining kóz aldynda cheh alybyn qayqaytyp úrady. Búl keyin danqy býkil qazaq dalasyn sharlap ketken baluannyng jenisti sherulerining basy ghana edi.

Erkin kýresten eng alghashqy KSRO chempionaty 1945 jyly úiymdastyrylghan eken. Al 1963 jyly chempionat pen KSRO halyqtarynyng spartakiadasy qatar ótetindikten, spartakiada chempionatqa baghalanyp, onyng jenimpazy resmy týrde el chempiony retinde tanylghan. Mine, osy 1963 jylghy spartakiada finalynda Á.Ayhanov V.Popovty jenip, Odaq chempionatynyng altyn medaline ie bolady.

Keyin bolmysy da, bitimi de bólek Ayhanov auyr salmaq dәrejesine auysty. Ol tolyp jatqan jattyghu jiyndarynda ýsh mәrte Olimpiada, 7 dýrkin әlem chempiony A.Medvedi pen Olimpiada jәne 4 ret әlem chempiony atanghan A.Ivaniskiydi talay mәrte oisyrata jyqqanymen, sol jyldary kýsh-qayraty tolysyp, tau qoparyp, tas shayqaghan qazaq baluanyna Olimpiada, әlem chempionattaryna qatysu mýmkindigi berilmedi. Qatysqan kýnning ózinde ekinshi nómirli baluan retinde baryp, kilemge mýlde shygharylmady.

Men Qazaqstannyng 2013 jyly Belarusita ótken mәdeniyet kýnderining dastarhanyna 76 jastaghy Aleksandr Medvediti shaqyryp, әngime barysynda danqty baluannan Ábilseyit aghamyz turaly syr tartqanmyn. Ol: «Ayhanovty jaqsy bilemin. Súrapyl kýshting iyesi edi. Birden shabuylgha shyghatyn súsy da, mysy da basym Ayhanovpen men ghana emes, auyr salmaqtaghy әlemning eng әigili baluandary jasqana kýresetin. Ol ústaghan jerinen syghymday qysyp, birden әdiske kóshetin. Auyr salmaqta múnday shapshandyqpen kýresetin baluandar óte siyrek», – dep aghynan jaryla baghasyn bergen edi.

Búqpantaylau, iymenuding ne ekenin bilmeytin joyqyn kýsh iyesi Ábilseyit Ayhanov Qajymúqan babasynyng jenisti jolyn layyqty jalghastyrdy. Jalghastyrghan emey nemene orys A.Albul, osetin B.Kulaev, cheh Klement, bolgar N.Stanchev, vengr Reznyak, eston T.Madalvee, gruzin Sh.Lomidze, japon Sasaki, týrik G.Yylmaz, ýndi B.Singh, monghol T.Dorjy siyaqty kýres óneri damyghan elderding Olimpiada, әlem jәne qúrlyq chempiondaryn birinen song birin japyra jyghyp, qazaqtyng ruhyn kóterip, ataghyn aspandatty. Mәskeu tau túlghaly qazaq baluanynyng jolyn kesken sayyn onyng danqy tughan jerinde biyiktey týsip, Ayhanov kózi tirisinde-aq anyzgha ainaldy.

Jetpisinshi jyldary qazaq kýresinde Ábilseyit aghanyng shәkirti Amanjol Búghybaevtyng baghy janyp, ol KSRO chempionatynyng әueli qola, keyin kýmis medalin alyp, 1973 jyly Odaq chempiony biyigine kóterildi.

Mәskeu Olimpiadasyna deyin Jaqsylyq Ýshkempirovting de kýrestegi joly onay bolghan joq. Shetqaqpay men әdiletsizdik ataulyny molynan kórgen Jaqsylyq 1973, 1974, 1978 jylghy Odaq chempionattarynda qola, kýmis medalidardy mise túta jýrip, tura Olimpiada qarsanynda – 1980 jyldyng aqpanynda Mәskeude ótken chempionatta altynnan alqa taqty. Dәl osy jenis oghan Mәskeu Olimpiadasyna dausyz jol ashyp, J.Ýshkempirov qazaq baluandary arasynan shyqqan túnghysh Olimpiada chempiony degen abyroyly ataqqa qol jetkizdi.

Mәskeu Olimpiadasynda qazaqtyng taghy bir tendessiz baluany, әlemdik kýres tarihynda qaytalanbas túlgha retinde tanylghan Shәmil Serikov te chempiondyq túghyrgha kóterilip, talay jyldar boyghy әdiletsizdikten esesi ketken qazaq kýres ónerining danqyn aspandatty.

Jaqsylyq pen Shәmil Mәskeu Olimpiadasynda qazaqtyng aibynyn asyrghanda tirnek kýninde «Sambo-70» jetkinshekterin dopsha domalatqan Dosmúhambetovting jas qyrandary tastýlek bolyp jetilgen edi. Sekseninshi jyldary Kenes Odaghynyng kýres aspanynda dәl osy qyrandar qanatyn jazyp qalyqtap ta úshty, shabytyn shaqyryp sharyqtap ta úshty. Boz kilem ýstinde qamau terin sorghalata tógip, qarsylas ataulyny ilip te, tilip te alugha әbden jarady. Osylaysha sambo kýresinde Dosmúhambetov shәkirtterining dәuiri bastaldy.

Temirhan jәne onyng komandasy

Kýres óneri teoriyasynyng jilik mayyn shaghyp, bar mashyghyn óz tәjiriybesinen ótkizgen Temirhan bapker uniyversiytetke týskende 17-18-ge kelgen jastardyng buyndary qata bastaytynyn jaqsy bildi. Sondyqtan sambo, dzudo siyaqty sәmbi talday sozylyp túrudy qajet etetin, jay oghynday jyldam kýreske arnalghan bolashaq talanttardy auyldan izdedi. Alystan arbalamay bar asylyn Almatynyng dәl irgesindegi Qarasu auylynan tapty.

Osy auyldyng kýresten dәmesi bar qyryqqa juyq qarasiraqtaryn boz kilemge shyghardy. Bas ayaghy 2-3 aidyng ishinde Temirhannyng temirdey tәrtibine shydaghan qyryq shoranyng ony ghana qaldy. Bapkerding әlemdik dodalarda «aspanday alatyn asyl qanattary» da dәl osylardan shyqty.

Áueli Aytjan Shangharaev toptan ozdy. 1981 jylghy KSRO chempionaty Qaraghandyda ótti. Oghan Kenes Odaghynyng әr týkpirinen kelgen eng myqty 273 samboshy qatysty. On jetige endi ghana tolghan Aytjangha jerebe tym auyr týsip alghashqy kezdesude Álem kubogynyng iyesi Soso Rostishvily qarsy túrdy. Temirhan shәkirtining jigerin qalay qayraghanyn bilmeymiz, әiteuir Aytjan kilemge shygha salysymen birden shabuylgha kóshti. Ataqty qarsylasyna soqyr úpay da ústatpay, silkiledi-ay dersin. Babalarynyng «kýsh atasyn tanymas» degen qanatty sózin taghy bir dәleldep, әigili baluandy 5:0 esebimen oisyrata útty.

Bar qarsylastaryn boz kilemdi sabalattyra jyqqan Aytjan finalda aghasy Qanat Baysholaqovtan basym týsip, qazaqtyng qos oghlany chempionattyng altyn, kýmis medalidaryn jarqyrata jenis túghyryna kóterildi. Osylaysha Temirhannyng tastýlegi qazaq sambosy tarihynda túnghysh ret KSRO chempiony atandy. Ózim basynan ayaghyna deyin tamashalaghan dәl osy chempionatta qazaqtyng taghy bir jas perisi Almas Músabaev aghayyndy Beloglazovtardyng Gennadiyin aiqyn basymdyqpen útty.

Men Aytjannyng talay beldesulerine kuә boldym. «Er besikten tanylady» degendey, ol bala kýninen esh qarsylasynan qaytpay, namys otyn jandyra kýresetin. Key baluandar siyaqty ynghayyna keletin әdisting orayyn kýtpey, aluan tәsilderdi birinen song birin jasap, qarsylasyn esin jighyzbay jenetin. Jastyghyna, syrttay úyang kórinetindigine qaramastan nebir myqty baluandardy dengeleng qaqqyzyp, әp-sәtte aptyghyn basyp tastaytyn.

Reseyde 1984 jyly ótken KSRO chempionatynda taghy da Aytjan men Almas kileng yghay men syghaydan túratyn myqty qarsylastaryn jamsata jyghyp, jenis túghyryna kóterildi. Bir qyzyghy búl joly da finalda Aytjan Baysholaqovtardyng ortanshysy Talghatpen kezdesip, bauyrynan basym týsti. Dәl osy chempionatta Dosmúhambetovting taghy bir múzbalaghy qarasulyq Mәden Qaliyekov 62 kilogrammdyq salmaqta qola medalidi jenip aldy. Búl jolghy chempionat Qazaqstanda sambo kýresining barynsha órken jayghanyn, respublikada T.Dosmúhambetov, D.Bitkózov, M.Jahitov basqaratyn ýsh ýlken sambo mektebi qalyptasqanyn dәleldep berdi.

Qazaqstan namysyn qorghaghan azamattardyng bәri birdey últymyzdyng ortaq maqtanyshy bolghandyqtan, orayy kelgende aghayyndy Baysholaqovtar turaly da lebiz bildire ketkenimizding artyqtyghy bolmas. Aghayyndy batyrlardyng ýlkeni Qanat sambodan әlem chempiony (1984) jәne Europa chempiony (1987) atansa, ortanshysy Talghat Álem kubogynyng jenimpazy (1985), Europanyng kýmis jýldegeri (1987), al kenjesi Janat eki dýrkin әlem chempionatynyng qola jýldegeri boldy. Shirkin, osynday arystan úldardy dýniyege әkelgen ata-anada arman bar ma eken deysing múndayda.

Sambo siyaqty kýsh-quat, aqyl-oy, qimyl-qozghalysty qatar úshtaudy qajet etetin sport týrinde kilem ýstinde órnek sala kýresetin Aytjan Shangharaev ta Baysholaqovtar siyaqty kóp balaly otbasynan shyqty. Onyng aghasy Núrghoja, inisi Qayrat ta aituly baluan atanyp, eki ret qatarynan jastar arasynda KSRO chempionatynyng jýldegeri boldy. Áytse de aghayyndy Shangharaevtar ishinde Aytjannyng danqy alysqa ketti.

Sambodan Europa chempionaty 1984 jyly Ispaniyanyng Bilibao qalasynda ótip, finalgha ispandardyng ýkilegen ýmiti M.Gomes pen Aytjan shyqty. Bizding jigit bir jarym tonnalyq alyp búqalardy bir soqqymen ókirte qúlatatyn matadorlar elining órshelene algha úmtylghan әkki baluanyn býkil jerlesterining kóz aldynda qat-qabat әdisterdi kóz ilespes shapshandyqpen jasap, bet qaratpay útty. Aytjan Temirhan ústazynyng da, kýlli qazaq elining de abyroyyn asyryp, sambodan qazaq baluandary arasynan shyqqan túnghysh Europa chempiony atanyp, jenis shynyna jeke dara kóterildi.

Kenes zamanynda qanshama ret qughyn-sýrginge, qan-qasapqa úshyrap, jigeri әbden janyshtalghan halqymyzdyng ensesin tiktep, ruhyn kóterip, namysyn qayraghan Temirhan týletken jas qyrandardyng jenisteri talay qazaq jastarynyng jýregine ot berdi.

Osy tústa eresen kýsh pen mol meyirdi qatar enshilegen Temirhannyng myna bir adamgershilikti abzal qareketin aita ketkendi jón sanaymyn. Aytjannyng Qayrat atty teteles inisi 9 jasynda Temirhannyng qarasiraqtary qataryna qosylady. Otaghasy erterek qaytys bolyp, on balasyn jalghyz tәrbiyelep otyrghan Shangharaevtardyng anasy Núrbalagha Temirhan: «Apay, osy balanyzdy maghan beriniz. Tughan әkesindey qamqorlyq kórsetip, tәrbiyeleyin», – dep úsynys jasaydy.

Temirhan shәkirti, Europa chempiony Aytjan Shangharaevqa әdis ýiretude

Tauday azamattyng erekshe meyirbandyghyna kónili tolqyghan anasy birden kelisimin beredi. Ol kezde óz jaghdayy da jetisip túrmaghan bapker Qayratty uniyversiytet jataqhanasyndaghy júbayy Sәulemen túratyn jalghyz bólmesine jatqyzady. Áriyne ýii Almatynyng irgesindegi tayaq tastam jerde ornalasqan oiyn balasy 3-4 aidan song auylyna qaytyp oralady. Biraq Temirhanday syrttay sústy kórinetin jigitting osynday meyirbandyghy onyng jan-dýniyesining jomarttyghynan mol habar berip túrghanday.

Qayrat mektepte oqyp jýrip-aq sport sheberi atandy. Eki ret qatarynan jasóspirimder arasyndaghy KSRO chempionatynda jýldegerler sapynan kórindi. Naghyz kýsh-qayraty tolysqan 21 jasynda kólik apatyna úshyrap, operasiyagha jatady. Ókil әkesi Temirhan eng myqty neyrohirurgterge kórsete jýrip, shәkirtining janyn aman alyp qalady. Ústazy: «Sen bolashaqta әlem chempiony bolasyn!», – deytin Qayrat sportpen tym erte qoshtasugha mәjbýr bolsa da aghasynyng demeuimen últtyq uniyversiytetting zang fakulitetine týsip, ony oidaghyday tәmamdaydy. Ústaz ben shәkirt әli kýnge deyin әkeli-balaly adamdarday aralasuyn toqtatqan emes.

Aytjannan keyin Temirhan týlekteri ishinde 14 jasynda KSRO sport sheberi bolghan Mәden Qaliyekovti bólek ataugha bolady. Kenes Odaghynyng jasóspirimder arasyndaghy turnirlerin birinen song birin útyp, býkilodaqtyq jarysqa tas-týiin dayyndalghan baluandy avtomobili qaghyp, auyr jaraqat alady. Ústazy taghy da janúshyra kómekke kelip, myqty dәrigerlerge kórsetedi. Qúramanyng bas bapkeri densaulyghyna baylanysty jaramsyz dep tauyp, komandadan shygharyp tastaghanyna qaramastan qosalqy toppen jarysqa alyp barady.

Dәl sol joly Mәden óz salmaghyndaghy baluandardyng bәrinen basym týsip, birinshilikting altyn medalin jenip alady. Kóp úzamay jasóspirimder arasynda Madridte ótken dýnie jýzi chempionatynda qazaq jastarynan shyqqan túnghysh әlem chempiony atandy. Týbit múrt bozbala kezinde jeke-dara top jaryp, eresekter arasynda da naghyz әlem chempiony bolugha layyq Mәden sol bayaghy jaraqaty jiyi-jii syr bergendikten ýlken sportpen tym erte qoshtasugha mәjbýr boldy.

Temirhan jәne Jastar arasyndaghy әlem chempiony M.Qaliyekov

Dosmúhambetov týletken qyrandar ishinde dzudo kýresinen KSRO chempionatynyng (1987) kýmis jýldegeri atanghan Bostan Janbyrbaev turaly aitpasaq әngimemizding ortasy tola qoymas.

Dzudo Qazaqstanda eng kenje damyghan kýres týri: ózderiniz bayqaghanday, qazaq azamattary arasynan erkin, grek-riym, sambo kýresinen elimizding namysyn biyikke kóterip, Odaqty bylay qoyghanda, әlemdik dengeyde top jarghan talanttar 50-60 jyldarda qaulap shygha bastasa, dzudodan alghashqy respublikalyq chempionat tek 1973 jyly ghana ótkizildi. Búl kezde Bostan Temirhan jinaghan qarasulyq qaradomalaqtar qataryndaghy 10 jasar balghyn baluan ghana bolatyn. Bir qyzyghy ol Aytjan, Mәdendermen bir synypta oqydy. Kýrestegi jolyn sambodan bastady. Áueli dәl osy sport týrinen KSRO sport sheberi atanyp, qatarynan birneshe ret respublika chempionatyn útady. Keyin kýn sayyn qanat jayyp kele jatqan bolashaghy zor dzudogha auysady.

Aqiqatyn aitar bolsaq, dzudoda sambomen salystyrghanda odaqtyq, halyqaralyq dengeydegi bәsekelestik anaghúrlym kýshti. Bostan qazaq azamattary arasynan birinshi bolyp 1987 jyly Leningradta ótken dzudodan KSRO chempionatynyng kýmis jýldegeri atandy. Denesi tolysyp, kýsh-quaty da shiyrshyq atyp túrghan B.Janbyrbaev 71 kilogrammda kýresti. Qoly qarsylasynyng kýrtesine tiyisimen-aq birden әdis jasaugha kóshetin Bostan KSRO chempionatynda halyqaralyq dengeydegi sheberler latviyalyq Sidyakiyn, maykoptyq Túlparov, gruziyalyq Djikuriylerdi birinen song birin taza jenispen útyp, «altyn alaqanymda» degen nyq senimmen finalgha shyghady. Alayda sheshushi aiqasta ózi kóp mensine qoymaghan reseylik A.Karasevke qarsy tizgindi sәl bosansytyp aldy. Qalay desek te, Bostan Temirhan týlekteri ishinen ghana emes, jalpy qazaq baluandary arasynan dzudo kýresinen túnghysh ret Odaq chempionatynyng kýmis medalin oljalaghan azamat retinde tarihta qaldy.

Biz Qazaqstannyng hәm Kenes Odaghynyng enbek sinirgen jattyqtyrushysy, professor Temirhan Mynaydarúly Dosmúhambetov shәkirtterining Odaq, Europa, әlem chempionattarynda top jarghan has talanttaryna ghana toqtaldyq. Ol tәrbiyelegender qatarynda KSRO-nyng enbek sinirgen sport sheberi, halyqaralyq jәne odaqtyq sport sheberi atanghan baluandardyng jalpy sany qyryqtan erkin asyp jyghylady. Olardyng ishinde respublika chempionatyn qatarynan 5-6 ret útqandary da jetkilikti.

Kenes Odaghy atty alyp imperiya qúlap, balapan basyna, túrymtay túsyna ketken jyldary kez kelgen qiyndyqty qatepti qara narday kóteretin Temirhan asyp-sasqan joq. Áueli «memlekettik» degen darday atynan basqa zaty joq, әbden keteui kete bastaghan «Inturist Qazaqstan» últtyq kompaniyasyn, turizmmen ainalysatyn «Yassaui» aksionerlik qoghamyn basqaryp, olardy ayaghynan tik túrghyzady. Kóp úzamay ataghy dýrildep túrghan kompaniya da, onyng jigerli basshysy da Elbasy nazaryna týsip, 1996 jyly T.M.Dosmúhambetov Tәuelsiz Qazaqstannyng Jastar isi, turizm jәne sport ministri qyzmetine taghayyndaldy.

Bir top shәkirtimen birge ústazymdy qúttyqtaugha men de bardym. Almatynyng Abay danghylynda ornalasqan ghimarattaghy ministr kabiynetining «demalys bólmesi» dep atalatyn әdette shay-su ishetin bóligin shaghyn sportzalgha ainaldyryp jiberipti. Sol bayaghy tura minez, jaydary qalyptan ainymaghan. Jarqyldap kýlip, senimdi sóileydi. Bizge keyingi on jylda әbden tozyghy jetken Ortalyq stadiondaghy qaynaghan qúrylys júmysyn kórsetip, bolashaq josparlarymen bólisti. Aqiqatyn aitar bolsaq, qiyndyq ataulydan ayaq alyp jýrgisiz sol jyldarda Temirhan Mynaydarúly joqtan bar jasady. Kóp úzamay isker ministrding batyl bastamalary óz nәtiyjesin bere bastady.

Ministr Dosmúhambetov 1996 jyly últtyq qúramany Atlanta Olimpiadasyna ózi bastap apardy. Dәl osy joly qazaq elining sportshylary el tarihynda túnghysh ret 11 medalidi jenip alyp, jalpy esepte 22-oryngha taban tiredi. Tәuelsizdik alghanyna әli 5 jyl da tolmaghan әri óz tarihynda alghash ret últtyq qúrammen Olimpiadagha qatysqan jas qazaq eli ýshin búl ýlken jenis boldy jәne osy tabysta ejelden sporttyng jilik mayyn shaqqan Temirhan Mynaydarúlynyng da ýlesi zor edi.

Tegeurindi ministrding qarymdy qyzmetin Elbasymyz erekshe baghalap, ony 1998 jyly Preziydentting Is basqarushylyghyna taghayyndady. Temirhan Mynaydarúlynyng búl qyzmetke kirisui elordanyng Astanagha auysuymen túspa-tús keldi. Ol kezde kóp oblys ortalyqtarynyng biri ghana bolghan Aqmolada basqany bylay qoyghanda Memleket basshysy túratyn reziydensiya da joq edi. Osy bir tarihy kezende Temirhan Mynaydarúlynday erding soyy Elbasymyzdyng qamshylar jaghynan tabyldy. Qay salagha salsang da kýsh-jigerin sarqa júmsap, bar qayratyn kórsetetin onyng enbekqorlyghyna dәn riza bolghan Elbasymyz 2003 jyly T.M.Dosmúhambetovti Astana qalasynyng әkimi qyzmetine taghayyndady. Búl qyzmetti bir jyl boyyna abyroymen atqarghan ol kelesi 2004-2006 jyldary Preziydentting Is basqarushysy qyzmetine qayta oraldy.

Álemdik sayasattyng alyptary Temirhan jayghan qazaqy dastarhannan dәm tatqan

Biyik lauazymdy qyzmet ataulynyng onayy bolmaydy. Biraq solardyng ishinde kýn sayyn derlik Elbasynyng nazarynda bolatyn Is basqarushy lauazymynyng orny da bólek, jauapkershiligi de joghary. Búl qyzmetke qay zamanda bolmasyn Memleket basshysynyng eng senimdi adamy taghayyndalghan. Temirhan Mynaydarúly ózining taza bolmysy, adal qyzmetimen Elbasynyng osynday zor senimine ie bola bildi. Dosmúhambetov ekinshi mәrte Preziydentting Is basqarushysy qyzmetine kiriskennen keyin tәuelsiz el tarihynda túnghysh ret Elbasynyng óz jobasymen salynyp jatqan elimizding ensesi biyik ordasy – Aqordanyng qúrylysy qarqyn ala týsti.

Shyndyqty aitar bolsaq, Preziydentting Almatydaghy reziydensiyasy Kenes zamanynda Lenin muzeyi retinde jobalanghan ghimarat bolatyn. Qarjy-qarajatty ýnemdeu maqsatynda Elbasymyz múrajaygha arnalghan osy ghimaratty reziydensiyagha ynghaylap qayta jasatty.

Elordamyz Astanagha qonys audarghan kezde de Elbasymyz barlyq resursty ortalyq memlekettik organdar men әleumettik baghyttaghy nysandardy salugha júmsap, ózi búrynghy oblystyq partiya komiytetining ghimaratyna japsarlas salynghan shaghyn ghana reziydensiyagha ornalasty.

Aqordanyng qúrylysy Temirhan Mynaydarúly alghash Is basqarushy bolyp túrghan kezde bastalyp, ol osy qyzmetine qaytyp oralghannan keyin 2004 jyldyng jeltoqsanynda ayaqtaldy. Elbasynyng óz qolymen syzylghan jobamen boy kótergen búl qúrylystyng basy-qasynda qashanda talmaytyn Temirhan myrza bolghandyghyn sol jyldary Preziydentting janynda qyzmet istegen biz óz kózimizben kórdik.

Aqorda tarihyndaghy eng aituly oqighalardyng biri retinde dәl osy ghajayyp ghimaratta 2006 jyldyng qantarynda ótken Elbasynyng úlyqtau rәsimin aitugha bolady. Dýnie jýzining ondaghan elderining basshylary men biyik lauazymdy túlghalary qatysqan úlyqtaudyng resmy sharalarynan bólek, kelgen qonaqtardyng barlyghyn layyqty qarsy alyp, jayly ornalastyryp, dәmdi as-suyn әzirlep, razy-hosh etip shygharyp salu siyaqty kóp aitylyp, jazyla bermeytin qyr-syry mol júmystardy mýltiksiz atqarudyng basy-qasynda taghy sol Temirhan aghamyz jýrdi.

Elbasymyz qazaq sportynyng ensesin biyiktetu maqsatynda 2006 jyly T.Dosmúhambetovti ekinshi mәrte Turizm jәne sport ministri qyzmetine taghayyndady. Memlekettik qyzmettegi tәjiriybesi әbden tolysyp, Ýkimettegi әriptesteri arasyndaghy abyroy-bedeli dәuirlep túrghan kezde kelgen Temirhan Mynaydarúly búl joly eski-jana qyzmetine baryn saldy.

Sport salasyn bes sausaghynday biletin ministr saydyng tasynday jigitterdi tandap, talghap, komiytet, departament basshylyghyna taghayyndady. Ár sport týri boyynsha últtyq federasiya basshylyghyna bedeli ghana emes, qolynda qarjy-qarajaty men әleueti bar azamattardy saylady. Kóp úzamay Dosmúhambetovke tәn keng qúlashty qyzmet jaynap sala berdi.

Kenes zamanynda Qazaqstandaghy eng aituly dodalar Almatydaghy Ortalyq stadion, Baluan Sholaq atyndaghy sport sarayy, Medeu múz aidyny men Shymbúlaqta ótetin. Sol kezde aldy jarty ghasyrdan astam uaqyt búryn salynghan búl ghimarattardyng keteui ketip, irgesi sógile bastaghan edi. Temirhan Mynaydarúly olardyng bәrine kýrdeli jóndeu júmystaryn jýrgizip, qayta týletti. Ásirese, osy zamanghy eng ozyq tehnikamen jaraqtandyrylghan Medeu men Shymbúlaq Europanyng eng әigili qysqy kurorttarymen iyq tenestiretin dәrejege jetti. Búghan qosymsha qysy-jazy júmys isteytin 95 jәne 125 metrlik qos shanghy trampliyni, «Alatau» shanghy-biatlon stadiony, tau shanghysyna arnalghan «Tabaghan» kesheni salyndy.

Astanada úzaq jyldar boyy sporttyq jarys qana emes, jalpy búqaralyq sharalar atauly qalanyng eski bóliginde ornalasqan «Qazaqstan» sport kesheninde ótetin. Ministr Dosmúhambetovting túsynda jyldyng kez kelgen mezgilinde paydalanugha arnalyp, tóbesi ashylyp-jabylatyn «Astana-Arena» stadiony, «Alau» múz aidyny, «Saryarqa» velotregi salyndy. Múnyng bәri aldaghy 2011 jyly ótetin Qysqy Aziadagha qapysyz dayyndyqtyng belgisi edi.

Ózim de birneshe Ýkimet qúramynda qyzmet istegen azamat retinde әdette oqyrman qauymnyng nazarynan qaghaberisteu qalatyn myna bir aqiqatty jetkize ketkendi jón kórdim.

Basqaryp otyrghan salasynyng ósip-órkendeuin qalamaytyn ministr bolmaydy. Biraq oghan bәrining birdey bilim-biligi, shama-sharqy, abyroy-bedeli jete bermeydi. Eng әueli jalpyúlttyq manyzy bar, mol qarajatty qajet etetin irgeli nysandardy saludyng qajettigin Elbasyna dәleldey biluing kerek. Osy synnan sýrinbey ótken song Premier-Ministrden qarjy bólgizuge kýsh júmsaysyn. Ýkimet qaulysyna barlyq ministrler qol qoyatyndyqtan әriptesterine bedel salasyn. Eng sonynda respublikalyq budjet Parlamentke kelgende deputattar aldynda óz ústanymyndy qorghap shyghuyng kerek. Temirhan Mynaydarúlynyng asa zor abyroy-bedeli ony osynday mashaqaty kóp syndardan sýrinbey ótkizdi.

Túlpar baptaghan Temirhan

Eger Qysqy Aziada tarihyna kóz jiberer bolsaq, ol bizge deyin tek Japoniya, Ontýstik Koreya jәne Qytay siyaqty ekonomikasy da, sporty da qaryshtap damyghan elderde ghana ótkizilipti. Elimizding Aziadany úiymdastyru qúrmetine ie boluynyng ózi ýlken tarihy jetistik edi. Al Qazaqstannyng әlemdegi eng alpauyt elderdi artqa tastap, jeke dara Qysqy Aziadanyng birinshi orynyn jenip aluy últtyq sporttyng ghana emes, elimizding asa zor, aituly tabysy retinde baghalandy.

Londonda ótken tarihy Olimpiadagha T.Dosmúhambetov Qazaqstan Últtyq Olimpiada komiytetining preziydenti retinde qatysty. Olimpiada býkil әlem elderining sporttaghy ghana emes, ekonomikadaghy, sayasattaghy, ghylym men tehnologiyadaghy jetistigi, artyqshylyghy, bәsekege qabilettiligi syngha týsetin úly jiyn. Londonda Qazaqstan ózining әbden marqayghan, ósken, órkendegen, kemeline kelgen el ekendigin, dýniyening eng damyghan memleketterimen iyq tirestire alatyn dәrejege erkin jetkendigin dәleldey aldy. Olimpiadagha ýmitin ýkilep kelgen 205 elding ishinen Qazaqstannyng 12-oryngha nyq taban tireui últymyzdyng arghy-bergi tarihynda búryn-sondy bolmaghan ghalamat jenis retinde baghalandy. Osy tarihy jeniste qashanda nardyng jýgin kótergen qazaqtyng namysker azamaty Dosmúhambetovting jeke-dara qosqan ýlesi zor dep bilemin.

Temirhan ghalymdarmen birge ózderi ósirgen jýgeri alqabynda

Qaymaghy búzylmaghan qazaq auylynda ósken Temirhan óz erkimen әueli Ýkimet, keyin Parlament mýsheligining jayly oryntaghyn sonynan qaulap ósip kele jatqan shәkirt-inilerine bosatyp, sol bayaghy altyn besigine qaytyp oraldy. Qay sharuagha bolmasyn jigerin janyp, janyn sala kirisetin joypar azamat az ghana uaqyt ishinde ózi basqaratyn «Bayserke-Agrony» elimizdegi eng ozyq, eng tandauly kәsiporyngha ainaldyrdy. Ústazdyng auylyna biz de bardyq, tabysyna «qútty bolsyn!» aittyq.

– Elbasynyng arqasynda dýniyeni týgel araladym ghoy. Barlyq kórgen-bilgen, kókeyge týigenimdi Bayserkege saldym. Mine, nәtiyjesin kórinder, salystyryndar. Endi «qazaqtyng qolynan is kelmeydi» dep aityp kórsin ana «danyshpandar», – dep jarqylday kýlip, jadyray qarsy aldy ústazymyz.

Bayserkeden biz qúljaday ýlken qoshqarlar, qúiryghyn kótere almay mamyrlaghan qúnan qoylar, jelini jer syzghan qarala-torala siyrlar, nebir alyp búqalardy kórdik. Qarasang kóz toyatyn, qúiryq-jaly sýzilgen aghylshyn, arab, aqalteke, qazaqy arghymaqtardyng da neshe atasy osynda eken. Siyr bitken kompiuterlik tehnologiyamen sauylady. Sharuashylyqtaghy eginjay, kókónis, jemis-jiydekting ózi de, týsimi de shash etekten.

Jetpisting ýzengisinde túrghan Temaghang әli de sol bayaghy der shaghynda. Nyq sóileydi, kesek turaydy, joyqyn qimyldaydy. Seksen, toqsangha erkin jetetin josparlary da jeterlik.

Aghamyzben osydan túp-tura qyryq jyl búryn bastalghan esh qylausyz qarym-qatynasymyz jarasymdy jalghasyn tauyp keledi. Tipti ekeumizding balalarymyz da bir mektepte oqyp, bizding dostyghymyzdy úrpaqtarymyz jalghastyra týsti. «Jaynaghan tuyng jyghylmay, kirshiksiz peyiling men aq kónilindey әrdayym jelbirep túrsyn!» deymiz Alashtyng namysker azamatyna.

Riyasyz dostyq

Múhtar Qúl-Múhammed

«Ana tili»,
24-30  mamyr  2018 jyl

Abai.kz

18 pikir