Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Janalyqtar 4094 0 pikir 13 Shilde, 2012 saghat 12:37

«Eskertkishter» nege esepten shygharyldy?

13.07.12.

Byltyrghy 30 jeltoqsanda Ýkimetting «Almaty qalasynyng jergilikti manyzy bar tarih jәne mәdeniyet eskertkishterin mәrtebesinen aiyru jәne olardy jergilikti manyzy bar Tarih jәne mәdeniyet eskertkishterining memlekettik tiziminen shygharyp tastau turaly» №1672 Qauly qabyldaghany belgili. Osyghan baylanysty Almatyda 35 eskertkish jergilikti manyzy bar tarih jәne mәdeniyet eskertkishterining memlekettik tiziminen alyndy.

13.07.12.

Byltyrghy 30 jeltoqsanda Ýkimetting «Almaty qalasynyng jergilikti manyzy bar tarih jәne mәdeniyet eskertkishterin mәrtebesinen aiyru jәne olardy jergilikti manyzy bar Tarih jәne mәdeniyet eskertkishterining memlekettik tiziminen shygharyp tastau turaly» №1672 Qauly qabyldaghany belgili. Osyghan baylanysty Almatyda 35 eskertkish jergilikti manyzy bar tarih jәne mәdeniyet eskertkishterining memlekettik tiziminen alyndy.

Olardyng ishinde 11 ghimarat: búrynghy Áuejay, «Medeu» qonaqýii, kópes Murov­tyng ýii, Sofiya shirkeui, Hodjaevting ýii, Gene­ral-gubernatordyng kensesi, Jetisu oblys­tyq últtyq isteri jónindegi bólimning ghima­ra­ty, Almaty - 1 temir jol vokzalynyng ghima­raty, Ámbebap dýken, Qazaq SRO IIHQ-ning klub-teatry, baghban Breusovtyng ýii, 9 mý­sin eskertkishteri: V.IY.Leninning 2 eskert­kishi, Kirovtyng eskertkishi, L.P.Emelevting keude mýsini, P.Vinogradovtyng keude mý­si­ni, Qazan revolusiyasy kýreskerlerine arnalghan eskertkish, M.Frunzening eskert­kishi, M.Kalininning eskertkishi jәne bus­ti, sonymen qatar 15 arheologiyalyq es­kertkish, olardyng qatarynda Úljan, Kók­qaynar, Qúrylysshy, «Zarya Vostok» shaghynaudandarynda ornalasqan qorghan qorymdary bar.
- Eskertkishterdi Memlekettik tizimnen shygharudaghy basty maqsat - Almaty qala­synyng Tarih jәne mәdeniyet eskertkishteri­ning memlekettik tizimin retke keltiru, - deydi Almaty qalasy Mәdeniyet basqarmasy ta­rihiy-mәdeny múra, muzey-kitaphana bólimi­­ning bastyghy Lәzzat Saghyndyqova. - Eng alghash Almaty qalasynyng respublikalyq manyzy bar tarih jәne mәdeniyet eskertkishterining tizimi Qazaq KSR-nyng Ministrler Kenesining 1982 jylghy 26 qantardaghy №38 qaulysymen bekitilgen.
Al jergilikti manyzy bar eskert­kishterding tizimi Halyq deputattary­nyng Almaty qalalyq soveti atqaru komiy­tetining 1984 jylghy 26 qantardaghy №2/35 sheshimimen bekitilgen bolatyn. 1985-1988 jyldary tolyqtyrular engizilgen. Osy jyldary Almatydaghy memleket­ting qorghauyna alynghan eskertkishterding
sany nebәri 77 bolghan.
Almaty qalasynda ornalasqan 35 nysan arnayy mamandandyrylghan mekemelerding jýrgizgen tarihiy-mәdeny saraptama qorytyndysy jәne Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi janyndaghy «Tarihiy-mәdeny múra nysandaryn tarih jәne mәdeniyet eskertkishteri dep tanu, sonymen qatar olardy tarih jәne mәde­niyet eskertkishteri mәrtebesinen aiyru turaly qorytyndy dayyndau jónindegi arnayy komissiyasynyn» sheshimi negizinde tolyq týgel joyylghan nemese tarihiy-mәdeny qúndylyghyn joghaltqan dep ta­nyldy jәne olardy Memlekettik tizimnen shygharu úsynyldy.
Sonday-aq Almaty qalasy Ákimdi­gining 2010 jylghy 10 qarashadaghy №4/840 qaulysymen 118 nysan Almaty qalasy­nyng jergilikti manyzy bar tarih jәne mәdeniyet eskertkishining Memlekettik tizimine engizildi. Osy orayda, tizimnen shygharylghan nysandargha naqtyraq toqtayyq.
Qazaqstan Respublikasynyng «Tariy­hiy-mәdeny múra obektilerin qorghau
jәne paydalanu turaly» Zanynyng 5-ba­bynyng 5-tarmaghyna sәikes, Tarih jәne mәdeniyet eskertkishin mәrtebesinen aiyrugha, ony Tarih jәne mәdeniyet es­kertkishterining memlekettik tiziminen shygharyp tastaugha nysan tolyq týgel joyylghan nemese tarihiy-mәdeny mәnin joghaltqan jaghdayda ghana uәkiletti organnyn, oblystardyng (respublikalyq manyzy bar qalanyn, astananyn) at­qarushy organdarynyng uәkiletti or­gannyng arnauly komissiyasymen keli­silgen úsynysy boyynsha, tarihiy-mәdeny saraptamanyng qorytyndysy negizinde Ýkimet sheshimimen jol beriledi.
Almaty qalasynda ornalasqan ar­heologiyalyq eskertkishter 2000 jyl­dargha deyin Tarih jәne mәdeniyet eskertkishterining memlekettik tiziminde bolmaghandyqtan, memleketting qorghauyna jәne baqylauyna alynbaghan. Osynyng saldarynan arheologiyalyq eskertkishter әrtýrli sebepterge baylanysty joyylu prosesine úshyraghan.
2004 jyldan bastap Qazaqstan Res­publikasynyng Túnghysh Preziydenti N.Na­zarbaevtyng saliqaly sayasaty­nyng arqasynda memlekettik «Mәdeny múra» baghdarlamasy qabyldandy. Osy memlekettik baghdarlama ayasynda ha­lyqtyng ýlken mәdeny múrasyn, onyng ishinde zamanauy últtyq mәdeniyet, foliklor jәne salt-dәstýrlerin, últ­tyq tarih ýshin erekshe manyzy bar ta­riy­hiy-mәdeny múra nysandary - sәulet jәne qala qúrylysy eskertkishterine qalpy­na keltiru júmystary, arheologiyalyq eskertkishterge zertteu júmystary qol­gha alynyp jәne kóptegen taghy da basqa el iygiligi ýshin manyzdy jobalar iske asyryldy.
Atalghan baghdarlama ayasynda qala aumaghynda ornalasqan arheologiya eskertkishterin anyqtau boyynsha jú­mystar jýrgizildi. Nәtiyjesinde anyqtalghan 15 nysannyng kóbisi (Úljan, Kókqaynar, Qúrylysshy yqsham­audandarynda ornalasqan eskertkishter) jappay zansyz basyp alu saldarynan, rúqsatsyz qúrylystar salynyp, jap­pay sharuashylyq is-әreketter nәtiyje­sinde olardyng apatty jaghdayda ekendigi belgili boldy. Osynyng ishindegi keybir eskertkishterge qazba júmystary 70 jyldardyng sony men 90 jyldardyng basynda jýrgizilgendigi anyqtaldy. Mә­selen, orta ghasyrlar qonysy (b.z.d. X-XIII ghgh.) Dostyq danghylynyng boyynda
H.Múqan, Taymanov kóshelerining qiylystarynyng mýiisinde ornalasqan. Qazirgi tanda ol jerde Almaty She­ka­rashylar uchiliyshesi (qazirgi Áskery institut) oryn tepken. Búl qonysty alghash 1922 jyly arheolog ghalym V.Go­rodeskiy 1922 jyly anyqtaghan. Keyin 1979 jyly arheologiyalyq qazba júmystary jýrgizilip, onyng ornyna qazirgi әskeriyler instituty salynghan. Osy qazba júmystarynyng nәtiyjesinde shaghatay tilinde jazylghan tiyn dirhemder tabylghan. Búl dirhemderding Almaty qalasynyng tarihyn anyqtauda birden-
bir derek kózi bolyp tabylatynyna esh kýmәn keltire almaymyz.
Keyin 1985 jyly Terenqara qonysyn (Qúrylysshy yqshamaudanynyng jәne «Zarya Vostok» eldi mekenining solt. bóligi, Terenqara men Ashybúlaq ózenining orta­sy, qola dәuiri b.z.d. IX-VIII gh.gh) arheolog F.Grigorievting bastamasymen anyqta­lyp, 1985-1992 jyldary «Qazjosparjan­­ghyr­tu» institutynyng ekspedisiyalyq toby qazba júmystaryn jýrgizgen. Qazirgi tanda onyng ornynda sauda qúrylys bazary ornalasqan.
Jappay zansyz basyp alu saldarynan apatty jaghdaydaghy arheologiyalyq eskertkishterding qaldyqtaryna «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda qazba júmystary jýrgizilip, zertteldi. Zertteu júmystary Qazaqstan Respublikasy­nyng Bilim jәne ghylym ministrligining janyndaghy Á.Marghúlan atyndaghy arheo­logiya institutymen (arheologiyalyq júmys tobynyng basshylary Goryachev A., Ahtanov G.) jýrgizilgen. Qazba jú­mys­­tarynyng nәtiyjesinde tabylghan tarihy jәdigerler Almaty qalasy ta­rihynyng múrajayynda jәne Marghúlan atyndaghy arheologiya institutynyng qo­rynda saqtaluda. Zerttelgen nysan­dargha «Á.H.Marghúlan atyndaghy arheo­logiya instituty» RMQK olardyng joyy­lyp, tarihiy-mәdeny qúndylyghy joghal­ghandyghyna baylanysty, memleket­tik tizimnen shygharu turaly tarihiy-mәde­ny saraptama qorytyndysyn bergen.
- Sәulet eskertkishterine kelsek, ti­zimnen shygharylghan eskertkishter kóbisi 80-jyldardyng ayaghy men 90-jyldardyng basynda әrtýrli sebep-saldarynan (órtenu, ózining bastapqy kelbetin joghaltu, búzylu) joyylyp ketken. Mәselen, 1858 jyly salynghan 90-jyldargha deyin búzylyp ketken búrynghy Sofiya shirkeuining ornynda býgingi kýni 2000 jyldary janadan túrghyzylghan shirkeu túr. Sonymen qatar búrynghy Vernyy general-gubernatorynyng kensesining bastapqy kelbeti 30-jyldarda ózgeriske úshyraghan, keyin onda әskery auruhana ornalasqan. Onyng órtten keyinge qaldyqtary úzaq jyldar boyy qalanyng ortasynda túrdy, sóitip, onyng ornyna 2000 jyldary janadan túrghyn ýy salynghan (Qazybek by men Dostyq danghylynyng qiylysyn­da ornalasqan 9 qabatty ghimarattyng or­ny). Al mysaly, Almaty - 1 temir jol vokzaly, Qazaq KSR IIHK-ning klub teatry siyaqty ghimarattardyng bastapqy kelbeti tanymastay ózgeriske úshyraghan, nәtiyjesinde kórkemdik qúndylyghyn joghaltqan. Jalpy aitqanda, Tizimnen shygharylyp otyrghan sәulet eskertkishteri jogharyda aitylghan әrtýrli sebepterge baylanysty býgingi kýni olar tarihiy-mәdeni, kórkemdik qúndylyghyn joghalt­qan jәne kóbisi tolyghymen joyylyp ketken.
Mýsindik óner eskertkishterine toq­talsaq, mysaly, S.Kirovtyng eskertkishi, L.P.Emelevting busti 80 jyldardyng ayaghy 90-jyldardyng basynda joghalyp, qúryp ketken. Kenes dәuiri iydeologiyasynyng simvolyna ainalghan V.IY.Leninning 2 eskertkishi, P.Vinogradovtyng keude mýsini, Qazan revolusiyasy kýreskerlerine arnalghan eskertkish, M.Frunzenin, M.Kalininning eskertkishteri tarihy qúndylyghy men sayasy manyzdylyghyn joghaltqan. Biraqta olar tizimnen shygharylyp, eskertkish mәrtebesinen aiyrylsa da, búl eskertkishter kezinde ataqty mýsinshilerding qol tuyndylary bolghandyqtan olardy biz búzyp tastamay, tek qalamyzdyng Áuezov audanynda ornalasqan sayabaghyna kóshiremiz. Bolashaqta ol jer Kenestik mýsin saya­baghyna ainalady, - deydi Mәdeniyet basqarmasy tarihiy-mәdeny múra, múra­jay-kitaphana bólimining bastyghy Lәzzat Saghyndyqova.
Sóitip, býgingi kýni eskertkishter tizimi biraz retke keltirildi, yaghny qazirgi kezde joyylyp, ózining tarihiy-mәdeny qúndylyghyn joghaltqan keybir nysandar (jogharydaghy 35 nysan) tizimnen alynyp, al janadan anyqtalghan nysandar mysalgha QR Ortalyq múrajayynyng ghimaraty, «Kóktóbe» telemúnarasy, «Dostyq», búrynghy «Esik» qonaqýii, M.Tólebaevtyn, Gh.Mýsirepovtin, M.Maqataevtyng es­kertkishteri, Borolday saq qorghany jәne t.b. nysandar memlekettik tizimge jana­dan engizildi. Bolashaqta eskertkishter tizi­min taghy da 4 tarihiy-mәdeny múra nysany­men tolyqtyru kózdelude.
Qazirgi kezde Almaty qalasynda 146 nysan tarih jәne mәdeniyet eskertkishi mәrtebesin alyp, memleketting qorghauy­­na alynghan. «Mәdeny múra» baghdarla­masy ayasynda 2006 jyly Almaty qa­­lasynyng Ákimdigine qarasty Mәde­niyet basqarmasynda «Tarihiy-mәdeny múra» bólimi alghash ret qúrylghan. Qazir Mәdeniyet basqarmasy tarih jә­ne mәdeniyet eskertkishterining tizimin retke keltirip, eskertkishterdi esepke alu, tólqújattandyru boyynsha jú­mystardy tolyghymen ayaqtady. Qazir eskertkishterding menshik iyeleri nemese paydalanushylarymen «eskertkishterdi qorghau mindettemesin» rәsimdeu jәne eskertkishterge qorghau taqtayshasyn ilu júmystary ayaqtalu ýstinde. Sonday-aq aghymdaghy jyly Tarihiy-mәdeny múra obektilerining qorghau aimaqtary, qúry­lys saludy retteu aimaqtary anyqtalyp, ony jergilikti ókildi organnyng (mәs­lihattyn) bekituine úsynylady jәne olar Almaty qalasynyng tarih jәne mәdeniyet eskertkishteri men janadan anyqtalghan obektilerding ornalasuy tirkeletin tarihiy-sәulet tirek josparyna jәne karta-kestesine engiziletin bolady.
Shahar basshysy Ahmetjan Esimov biyldy Almaty qalasyndaghy «Mәdeniyet jyly» dep jariyalaghany mәlim. Osy orayda tarihiy-mәdeny múra nysany - Alatau audanyna qarasty 430 gektar jerdi qamtyp jatqan Boralday saq qorghandary ornalasqan aimaqta ýlken etnomәdeniyet ortalyghy men turistik infraqúrylym qalyptastyru josparlanyp otyr. Sonday-aq respublikalyq manyzy bar eskertkishter - 28 gvardiyashy-pan­filovshylar sayabaghyndaghy Danq me­morialy, Y.Dýkenúly atyndaghy halyq aspaptar múrajayy qayta jóndeuden ótedi. Aghymdaghy jyly D.Qonaevtyn, Á.Qasteevtyn, Á.Marghúlannyng mýsindik óner eskertkishterinde jóndeu júmystary jýgizildi. Ótken jyldary B.Momyshúly men N.Tilendiyevke eskertkish ornatsaq, biyl kóshiriletin «Qazan revolusiyasy kýreskerlerine arnalghan» eskertkishting ornyna Rayymbek batyrgha eskertkish qoyylady.
Qoryta aitqanda, Almatydaghy tarih jәne mәdeniyet eskertkishterimizding sany salystyrmaly týrde alghanda Kenes Ýkimeti túsynda 77 nysan bolsa, al qazirgi kýni 146 bolyp otyr. Yaghny býgingi kýni memleket tarapynan elimizding tarihiy-mәdeny múrasyn zerdeleu, saqtau jәne qorghau boyynsha atqarylghan is-sharalar san aluan, biraqta osy salada әli de birqatar júmystardy atqaru qajet.

«Ayqyn» gazeti

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 83
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 37