Jeksenbi, 28 Sәuir 2024
Janalyqtar 3178 0 pikir 2 Shilde, 2012 saghat 11:24

Alpys orysty qúldyqtan qútqarghan Almat sardar

ASTANA. 2 shilde. QazAqparat - 1867 jyldyng mausymynda qazaq dalasyna sayahat jasaghan orys qylqalamynyng sheberi, әlemge әigili suretshi Vereshagin Orynbor general-gubernatory Krejanovskiyding kenesimen Yrghyzda bir jeti ayaldady.

Yrghyz әskery bekinisining komendanty, polkovnik Mihaylov suretshini Yrghyz ónirin jaylaytyn Almat Tobabergenúlynyng auylyna alyp barghan. Vereshagin ózining kýndeliginde Shyghysta oqyp-ýirenuding erkin, jaybaraqat ta sheber bolghandyghyn jazady. Suretshining «Parij mansardyn kiyiz ýige, fransuz susynyn qymyzgha almastyrdym» dep tamsana jazatyny osy kezden bastalghan edi.

Patshaly Reseyding jergilikti qolshoqparlary payghambar jasyna kelgen Almat Tobabergenúlynyng auylyn beker tandaghan joq. Ýsh jýzge aty mәlim Almat sardar patsha ýkimeti ýshin de erekshe syily azamat bolatyn. Búl kezde Almat sardar №31 distansiyanyng bastyghy bolyp qyzmet atqaryp jýrdi, dep jazady «Almaty aqshamy» basylymynda jurnalist Ánuarbek Áuelbek.

ASTANA. 2 shilde. QazAqparat - 1867 jyldyng mausymynda qazaq dalasyna sayahat jasaghan orys qylqalamynyng sheberi, әlemge әigili suretshi Vereshagin Orynbor general-gubernatory Krejanovskiyding kenesimen Yrghyzda bir jeti ayaldady.

Yrghyz әskery bekinisining komendanty, polkovnik Mihaylov suretshini Yrghyz ónirin jaylaytyn Almat Tobabergenúlynyng auylyna alyp barghan. Vereshagin ózining kýndeliginde Shyghysta oqyp-ýirenuding erkin, jaybaraqat ta sheber bolghandyghyn jazady. Suretshining «Parij mansardyn kiyiz ýige, fransuz susynyn qymyzgha almastyrdym» dep tamsana jazatyny osy kezden bastalghan edi.

Patshaly Reseyding jergilikti qolshoqparlary payghambar jasyna kelgen Almat Tobabergenúlynyng auylyn beker tandaghan joq. Ýsh jýzge aty mәlim Almat sardar patsha ýkimeti ýshin de erekshe syily azamat bolatyn. Búl kezde Almat sardar №31 distansiyanyng bastyghy bolyp qyzmet atqaryp jýrdi, dep jazady «Almaty aqshamy» basylymynda jurnalist Ánuarbek Áuelbek.

- 1830 jyldan bastap jymysqy otarshyldyq sayasat jýzege asa bastaghan bolatyn. Sol uaqyttarda Yrghyzgha da beket salyndy. Osy beket boyynsha halyqty ústap túru jәne ony qorghau maqsattary boyynsha jauapty Almat Tobabergenúly boldy. Óz halqynyng arasyna basqa últtardy kirgizbeu maqsatyn berik ústana bilgen Almat sardar az is tyndyrghan joq. Mysaly, 1861 jylghy reformadan keyin otarshyldyq dendey týskenimen, syrttan keletin kelimsekter Yrghyzgha taban tirey almady. Múnyng ózi Almat sardardyng enbegining jemisi edi, - deydi Almat Tobabergenúlynyng úrpaghy Oraz Sarbasov.

1844 jyldyng basynda Resey patshasy Nikolay-1-ning qazaq dalasyna bekinister salu turaly jarlyghy qabyldanghan. Onda Yrghyz ben Torghay ózenderining boyynan eki bekinis salyp, ony kýsheytu qajettigi aityldy. Otarlau sayasatyn odan әri jýrgizudi kózdegen patsha ýkimeti eki baghytta júmys istedi. Birinshisi, ayaghy jetip, bekinis salghan aimaqtardaghy halyq narazylyghyn basyp-janshyp otyru bolsa, ekinshisi ary qaray jyljyp Orta Aziya elderine qol sozu edi. Mine, osy Orta Aziya handyqtarynyng ishki hal-jayyn bilu, olardan týrli aqparat alu júmystaryna belsene aralasqany ýshin Almat sardar patshaly Resey tarapynan marapattalyp, ýsh ret medali alghan.

Almat sardardyng basty maqsaty - elining tynyshtyghyn saqtap, yntymaq-birligin nyghaytu bolghan. Búl orayda ol óner-bilimi damyghan alpauyt Reseymen til tabysa júmys isteuden basqa qayran joq ekenin bildi. Uaqyt tynysyn tereng týsindi. Tayau jerde túrghan úly kýshke qarsy túrudy halyqty qúrbandyqqa shalu dep bilgen.

- Sol kezende ósken-óngen úrpaq bolghan son, orystyng sayasatyn tereng týsinip, Almat sardar jalang qylysh, nayzamen olardyng әskerine tótep bere almaytynyn, tek qana әdis-aylamen halyqty aman alyp qalugha bolatynyn bilgen. Horunjiy bolghan, el arasynda «jarty patsha» atanghan ol ózining patsha ýkimetinen alghan shen-shekpenin paydalana otyryp, ózine qarasty aimaqtaghy el men jerdi qorghaugha kýsh saldy. Ózining qyzmetin, bedelin arqa tútyp, sol aimaqtaghy júrtty otyryqshyldyqqa ainaldyrghan. 1841 jyly Almat Tobabergenúly gubernatorgha ózining mórin basyp túryp jazghan hatynda Yrghyz ózenining tartylyp, sudyng bolmauyna baylanysty aryq qazyp, su jýrgizu qajettigin aitqan, - deydi zertteushi-jurnalist Tynyshbek Dayrabay.

Patshaly Resey ýkimeti Almat sardardy tynshylyq maqsatta kóp paydalandy. Múnday astyrtyn sharua Almattyng ghana qolynan keletinin Orynbor shekara komissiyasyna agha súltan Dóset Núralyúly aitqan edi. Shekara komissiyasynyng tóraghasy Gens Almatty Orynborgha arnayy shaqyryp, synaqtan ótkizedi. Sóitip, 1834 jyldan 1846 jylgha deyingi aralyqta orys elshiligi Almatty qúpiya tapsyrmalarmen Qoqan, Búqar, Hiua handyqtaryna qayta-qayta jiberip otyrghan. Onyng 1845 jyly 10-qarashada bastalghan sapary eng qauipti sapar bolatyn. Búl joly Búqardaghy 60 orys tútqynyn bosatu maqsaty kózdelgen edi. On bir jyldyng ishinde Búqarda segiz ret boluy Almat Tobabergenúlyna auyr tiygen. Ondaghy kóp adamdardyng tanys bolyp qaluy asa qauipti edi.

Almat zamany týlki bolghan son, tazy bolyp shalugha talpynghan. Ol orys ýkimetine adal qyzmet ete jýrip, óz eli, óz jerining qam-qareketin esten shygharmady. Tipti, sol kezende tútas qazaq halqynyng mún-mýddesin oilap azattyq ýshin arpalysqan Kenesarynyng ózimen qarym-qatynas jasap, astyrtyn júmys jýrgizip otyrghan.

- «Júldyz» jurnalynda shyqqan belgili әdebiyetshi, zertteushi Quanysh Ahmetovtyng «Tarlan túlpar izderi» degen maqalasynda Omby múraghatynan tabylghan derekter boyynsha Almat Tobabergenúly 1845 jyly Kenesarynyng bәibishesi Kýnimjandy orys ofiyserlerining qolynan kelisip bosatyp, ózine aparyp tapsyrghanyn aitady. Búl Almat sardardyng Kenesarymen ýnemi baylanysty bolghanyn aighaqtaytyn nәrse, - deydi zertteushi Tynyshbek Dayrabay.

Qazaqtyng jauy ol kezde de az emes edi. On segizinshi ghasyrdyng ayaghy men on toghyzynshy ghasyrdyng basynda Orta Aziya handyqtary Kishi jýz betkeyine, Syrdyng teristigine, Qaratau, Jetisu boylaryna jii shapqynshylyq jasap, zәbir-japa shektirip otyrghan. Malyn aidap ketip bazarda satqan, qyz-kelinshekterin zorlap kýndikke salghan. Úzaq jyldar boyy oryn alyp kelgen múnday qiyanat qazaqty orysqa bir taban jaqyndata týsken edi. El-júrttyng alghashynda orystan at-tonyn ala qashpaghany da sondyqtan bolatyn. 60 orysty qúldyqtan qútqarghan Almat sardar Anna lentasyna taghylghan medalimen marapattalyp, bolat qylyshty syigha alady.

-Búqar handyghyna birneshe ret barghan, birde padashy, birde diuana, birde molda bolyp jýrip, orystyng Karnet Aitov bastaghan alpys adamyn qútqarudyng joldaryn izdegen. Búqar bazarynda jýrip, barlap-baqylap, aqyry olardy qútqaryp alady. Búl turaly 1834 jyly jazylghan Bitkevichtin, 1836 jyly jazylghan Demizonnyng enbekterinde bar. «Búqar handyghynyng tarihy» degen kitaptan osylardy kóruge bolady, - deydi Tynyshbek Dayrabay óz sózin aighaqtay týsip.

Bireuge jamandyq jasasanyz da, jaqsylyq jasasynyz da aldynyzdan shyghady. Almat Tobabergenúlynyng el-júrtqa jasaghan jaqsylyghy ýnemi aldynan shyghyp túrghan. Tipti, onyng balasy Samúrat 1905 jyly Ombygha qúryltaygha barghanda, Vasiliy atty orys azamaty kelip sәlem berip, ýlken rizashylyq bildiredi. Búl bayaghy Almat Tobabergenúly qúldyqtan qútqarghan Ivan Bocharovtyng nemeresi edi.

 

0 pikir