Júma, 3 Mamyr 2024
Qauip etkennen aitamyn 4771 14 pikir 28 Mausym, 2021 saghat 12:44

Dejavu: Taliban esik qaghyp túr

Ortalyq Aziya aimaghynyng esigin "Taliban" qozghalysy qaghyp túr. Taqtar oiyny serialyndaghyday "Soltýstik qúlady". Taliban qozghalysy Aughanstannyng soltýstik aimaghyn tútas óz baqylauyna aldy. Tәjik-aughan, týrkimen-aughan, ózbek-aughan shekaralary tútas talibterding qolyna ótti. Key tústa ghana әskery beketter әli qarsylasyp jatyr, alayda aughan biyligining qauqarsyzdyghyna qarap, әne-mine olar da lankesterding qolyna óteri anyq. 

Ortalyq Aziya memleketteri dejavudy bastan keshirude. Tura osynday jaghday 1996 jyly da bolghan edi. Talibter Aughanstan aumaghynyng basym bóligin óz qolyna alyp, Ortalyq Aziya shekaralaryn baqylauda ústady. Aragha 25 jyl salyp oqigha jelisi qaytadan búrynghy saryngha auysqanday. Talibter Aughanstan aumaghynyng 30%-dan astamyn óz qolyna aldy. Soltýstik aimaqta Qúndyz ben Mazariy-Sharif qalalary ghana biylik qolynda qaldy. Lankester eki qalany qorshauda ústap, oghan kómek jetkizu joldaryn jauyp tastaugha baryn saluda.

Aughanstan biyligi qarqyndy qarsylyq kórsete almauda. NATO әskeri shygharyluda. Batystyq koalisiya Kabulge kómek retinde 1 mlrd dollardyng qúnyna teng әskery tehnikany qaldyruda. Odan bólek arnayy jasaqtar men aughan sarbazdaryn da úzaq jyldar boyy batystyq standartqa say dayyndady. Degenmen búl dayyndyqtar sodyrlargha qarsy belsendi soghysta aitarlyqtay nәtiyje bermeude. Oghan birneshe sebep bar. NATO әskeri ketkennen keyin, aughan sarbazdary lankestermen shayqasta jalghyz qalmaq. Olar ózderin búrynghyday qauipsizdikte sezinbeydi jәne senimsizdik artqan. Taliban: "óz erkimen berilgen sarbazdargha bostandyq beremiz", - degen úsynys tastauda. "Al bas tartqan sarbazdar úrysta qaza tabady nemese qolgha týsse atylady", - dep otyr. Búl talaptary jauyngerlerding otbasylaryna da qatysty. Eki ay ishinde batystyq koalisiya tolyq shygharylghan sәtte, 90-jyldar qayta oralyp, lankester el aumaghyn tolyq basyp aluy mýmkin. Sondyqtan aughan sarbazdary Talibanmen soghysudan kóp jaghdayda bas tartady nemese qaruyn tastap, lankesterding qataryna qosylady.

Taliban elding soltýstik aimaghyn ózine qaratty. Ol sәikestik emes, strategiyalyq qadam. Sebebi Aughanstannyng soltýstik baghytyn tolyq qaratsa, ýsh elden aughan rejiymine keletin kómek jolyn qiyp tastaugha bolady. Endi Kabulge kómekti tek qana әue arqyly jetkizu mýmkin bolmaq. Basqa jol joq. Lankester el astanasyna keletin barlyq joldardy jauyp jatyr. Qazirding ózinde olardyng oiyn úghu qiyn emes. NATO әskeri tolyq shygharylghangha deyin ózge elderden keletin kómek joldaryn basyp alu, al qyrkýiekte batys koalisiyasy shygharylghan sәtte el astanasyna shabuyl jasau.

Reseylik BAQ pen biylik Ortalyq Aziya memleketterin "Taliban qaupimen" qorqytyp, ýrkitude. Kremliding ejelden qoldanatyn әdisi. Búl әdisti qoldanu ýshin Mәskeu sәuir aiynda Tәjikstannyng "Harb-Maydon", "Sambuli" jәne "Momirak" әskery poligondarynda 3,5 myng sarbazdyng qatysuymen jattyghular ótkizgen bolatyn. Mәskeu "ontýstikten tónetin qauip" degendi jeleu etip, Ortalyq Aziyadaghy yqpaly men ýstemdigin arttyrudy oilap otyr.

Syrtqy qauip artqanda, ishki ókpe-renish úmytylyp, ózara birigu prosesi bastalady. Qashanda solay bolghan. Su ýshin soghysyp, jer ýshin qyrqysyp jýrgen ózbek-qyrghyz-tәjik biyligindegiler songhy eki aptada bir-birine qonyrau shalghysh bolyp ketti. Saghynghandyqtan emes, amaldyng joqtyghynan.

Alayda barlyq qauipti eskere otyryp, Talibannyng aimaqqa kirui ekitalay ekenin de eskergen dúrys. Týimedeydi týiedey etip otyrghan Mәskeu. Týrkimen biyligi beyresmy túrghydan talibterge "salyq" tólep otyr. Tәjikstanda Reseyding әskery bazasy túr, onyng merzimin tәjik biyligi biyl taghy 25 jylgha úzartty. Ózbekstan birneshe mәrte talibtermen resmy kezdesuler men kelissózder úiymdastyrdy. Osynyng barlyghy da Ortalyq Aziya elderi men Taliban arasynda qanday da bir resmiy-beyresmy kelisimderding baryn kórsetedi.

Ortalyq Aziyagha qazirgi uaqytta qauiptisi Taliban emes, "Taliban qauipin" eseleu arqyly pozisiyasyn bekitip alugha tyrysyp jatqan Mәskeu jәne ózge syrtqy kýshter ekeni anyq.

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz

14 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 593
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 322
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 338
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 342