Senbi, 27 Sәuir 2024
Alashorda 12823 45 pikir 28 Mamyr, 2021 saghat 12:39

Asharshylyq hәm ýnsizdik

Qalta telefonymda tynym joq. Jurnalister. Radio, teledidar tilshileri, ózimizding gazettegi әriptesterimiz. Bәrine erekshe bir eleng eter janalyq kerek, adam shoshyrlyq sifr-sandar, dene titirkendirer fakt-derekter kerek.

IYә, 31 Mamyrdy barshamyz tosamyz,  shiyrek ghasyrlyq atalyp ótu tarihy bar búl aituly kýn qoghamdyq sanagha әbden sinisti boldy, әsirese BAQ ókilderi osy kýni airyqsha belsendilik kórsetedi. Jyl sayyn osy azaly kýnderde qogham mýshelerining jýregin selt etkizer, sanalyny úiqysynan shoshytatyn, týsine ener nebir qorqynyshty derek-dәiekter men tarihy faktiler jariyalanady. Ásirese alapat Asharshylyqtyng sifr-sandary tipti súmdyq: búrynghy zertteushilerding qorytyndy tújyrymdarynda bir ýzim nan-talshyqqa zar bolghandardyn, qara topyraq jep qynaday qyrylghandardyng sany 1,5 mln qazaq tónireginde toqaylassa, býginde 2,5, tipten 3,5-4,0 million beybaqtardyng bir sәtte genosidke úshyraghany aityluda. Búlay bolu sebebi: búryn últtyq apatty jyldarda halqymyzdyng ýshten biri, key-keyde teng jartysyna juyghy ashtan óldi, ýrkinshilikke úshyrady delinse, býgingi tanda barsha zertteushiler bosqyndardy qosqanda (shet el auyp, sol jaqta túraqtaghandardyn, nemese qayta oralghandardyn) payyzdyq mólsherin 70 payyzgha jeteqabyl dep mólsherlep otyr. Búl Úly Dala tósi, әsirese qazaqtyng Saryarqasy qanyrap bos qalghandyghynan habardar etedi, bolashaq synaq alandaryna – poligongha, kosmodromgha, tyng iygeruge – úlan-ghayyr jer bosatylghanyn, sol kez biyligining odan әri oiyna kelgenin emin-erkin jýzege asyruyna erekshe mýmkindik tughandyghyn bildiredi. Tórt myng jyl at jalynda, týie qomynda kóship-qonghan dәstýrli malshy qauymnyng ayaqasty kýshtep otyryqshylyq tirlikke auystyryluy, aidyn kýnning amanynda barynan aiyryluy men janany iygere almauy, tek materialdyq emes, ruhani, mәdeny repressiyagha úshyrauy – búl HH ghasyrdaghy aitugha sóz jetpeytin әlemdik órkeniyettegi súmdyq apat, halqymyzdyng basyna tóngen aqyrzaman bolatyn. Ony úmytu, eske almau mýmkin be?!.

Biz biylghy 31 mamyrdy erekshe bir jaghdayda qarsylap otyrghanymyzdy esten shygharmauymyz kerek. Bir jaghynan elimiz ben elaghalarymyz jer-jahandy dýrliktirgen pandemiyamen alysyp jatsa, ekinshi jaghynan jalpyúlttyq dengeyde sana silkinisi, ruhany janghyru jana dengeyde qolgha alyndy. El basshysynyng arnayy Jarlyghy (№456, 20.11.2020 j.) jariyalandy, Memlekettik jәne basqa da komissiyalar qúryldy, auqymdy is-sharalar qolgha alyndy. Es jiyp, etek japqan Tәuelsizdigimizding 30 jyldyghynda Últtyq apattyng úlygh zardaptaryn, qany sorghalaghan ashy shyndyqtardy ashyq aituymyzgha, kinә-kýnәlarymyzdy moyyndap, juyp-shayymyzgha tura kelip otyr. Myng ólip, myng tirilgen qazaqtyng shekaralar sógilip, aishylyq jerden auyzdy ashyp-júmghansha habar alyp, әlemdi alaqangha ornatqanday aqparatty jana zamanda úly kóshten qalyp qoymau ýshin de osynday kýrdeli, kýrmeui qiyn sheshim qabyldandy.

IYә, «eshten kesh jaqsy». Qazaqstanda búnday sheshushi sheshimdi búdan 30 jyl búryn da qabyldaugha bolatyn edi. Siz eske salyp otyrghan, 1993 jylghy Zandy kezinde qabyldaghanymyzgha shýkir dedik. Kommunistik ezgiden qútylyp, sosializmning shapanynan shyqqan elde qansha bostan boldyq degenimizben bir kezderdegi eldegi 46 mln bas mal-baylyqtan birer jylda typ-tipyl bolyp 4-aq mln qalghanyn, olardy kim tartyp alghanyn, kimnen tartyp alynghanyn ashyq aita almadyq. Jighan-tergeninen aiyrylghan alash balasynyng kebin kiyip oqqa qarsy shapqany, jan aiqaymen jappay jan tapsyrghany, «bandiyt» atanghany aitylmady. Tipten tәuligine 24 saghat, 365 kýn auyz jappastan jar salynghan Úly Jenis jyldarynda qarusyz qansha qazaqtyng qanqasapqa týskeni, tank pen pulemetke jalang qylyshpen ses kórsetken qansha bozdaqtyng ajal qúshqany, fashistik lagerlerde azap shekkeni, su isherligi barlarynyng qaytyp kelip stalin týrmesinde shirip ólgeni aitylmady. Mine, osy últtyq tragediyanyng bar bet-beynesin ashu, shahidterding atyn atap, týsin týsteu, Qúran baghyshtau – bizding boryshymyz.

Zúlymdyghy jauyz Gitlerden artyp ketpese, bir kemi joq Stalin ólgen song da, yaky búdan 60 jyl búryn da bizge tarih kózine tura qarap, beyshara tirligimizdi moyyndap, jazyqsyz japa shekken miskinderding әruaghyn ardaqtauymyzgha bolar edi. Ókinishke qaray, «jylymyq» jyldarynda ashyla bastaghan qazannyng qaqpaghyn qayta jauyp qoydyq. Tap tartysyn qozdatyp, kommunizm qúrmaq bolghandardy «aqtadyq» ta, al olardyng oi-pikirimen kelispegenderdi úmyttyryp, «arhiv qoynauyna» jiberdik.

Osy orayda ýnemi bir shyndyq aitylmay, kóztasa bolyp keledi. Mәskeuding zorlyq-pәrmenin, ChK–OGPU–NKVD–KGB siyaqty qandyqol arnayy qyzmetterining salghan lanyn әriyne eshkim joqqa shyghara almaydy, әitse de osy jazyqsyz tógilgen milliondardyng qan qúnynda ghana emes, Alash arystarynyn, basqa da daryndy túlghalardyng «aqtalmay», aty-jónderi ashyqqa shyqpay, tarih túnghiyghyna odan әri túnshyqtyryla týsuine qazaq biyliginin, jer basyp jýrgen qazaq ziyalylarynyng da qosqan «ýlesi» az emes. Qoghamdyq sanamyzdy janalap, ruhany janghyryp jatqan tústa, osy «ýidey pәleni» ne isteymiz, әli de jartykesh shyndyqty maldanyp jýre beremiz be degen pәlsapalyq súraq aldymyzda kólendeydi de túrady. Jasyratyny joq, men aityp otyrghan alghashqy 30 jylda da, keyingi 30 jylda da osy tarih aldyndaghy ýlken súraqtan qashqaqtap, jaltaryp kelgen bolatynbyz. Bilgishter aitady, eshqashan shyndyq tolymdy, tórt qúbylasy týgeldengen tariyh  bolmaq emes, uaqyt-kezenimen zamana jarasy da jazylady deydi. Memleket mýddesi, halyq birligi ýshin búghan obektivti sebeptermen týsinistikpen qarau qajet deydi. IYә, tarih – tóreshi, tarih – emshi. Tek adam ghúmyrynyng qysqalyghyn, tarihy jadtyng da óshui men ósui barlyghyn úmytpasaq bolghany. Ásirese, óz tarihymyzdy ózimiz jazar, óz tirligimizdi ózimiz týzer kýn tughan shaqta artyq ketip arbany syndyrugha da, attyng tizginin tartyp shabandaugha da bolmaydy. Týn týnegin týrgisi kelmese de, kýn shyqpay qoymasy anyq. Shyryldaghan shyndyq boztorghay da sәti kelgende ashylary sózsiz.

Jiyrmanshy ghasyr nәubet-zúlmattaryn zertteushiler arasynda taghy bir sheshimin tappaghan pikir talasy bar. Olardyng basym kópshiligi úzaqqa sozylghan qughyn-sýrgin men Asharshylyq taqyrybyn ajyratyp, bólek-bólek qarastyrudy úsynady. Biz olardy sherli tarihymyzdyng qúrau-qúrau betteri retinde birtútas tarihy qúbylys dep baghalau jaghynda bolsaq ta, shynyn aitu kerek, Asharshylyq apaty qughyn-sýrgin taqyrybynyng kólenkesinde qalyp kele jatqany eshkimge jasyryn emes. Tarihy túlghalardyng aty atalyp, shyndyq shymyldyghy týriletin repressiya kim-kimning de qyzyghushylyghyn tudyrady. Qazirgi atalmysh komissiya júmystary da qughyn-sýrginge úshyraghan túlghalardy «aqtau», solardyng sot materialdaryn «qúpiyasyzdandyru» baghytynda jýrip jatyr. Bizding aitpaghymyz, «uaqyt – tóreshi» degenimizdey, qughyn-sýrgin qúrbandary býgin aqtalsyn, bolmasa qúpiyasy ertengi kýni jaryqqa shyqsyn, әiteuir bir sәti tughan tústa shyndyq aitylady. Eng bastysy bizding әli kýnge «jabyq» arhivterimizde olargha qatysty sot materialdary barshylyq, yaghny qúrbandardyng aty-jóni, derekteri hattauly túr. Ol «istermen» tanysqan qúqyq mamandary, zertteushiler óz baghalaryn bere jatpaq. Osyghan deyin «qúpiya» sanalyp kelgen, kóztasada bolghan ister tolyq ashylghan kezde ghana biz elimizde jýrgizilgen stalindik qughyn-sýrgin zamanynyng barlyq qoyasyn aqtaryp, atylghan, jer audarylghan jәne sottalghan adamdardyng tolyq sanyn biletin bolamyz.

Al búdan ghasyr bolyp ótken Asharshylyq dauyly, 1932-33 jyldardaghy Últtyq apat turaly búlay dey almas edik. Áriyne, qújatsyz, dereksiz tarih jetim, «qúpiya» arhivterding qoynyna әli talay san-sifrlardy býrkep jatyr. Sóz joq, olar da aitylady, ashylady. Biraq sol bir alasapyran zamandarda armanda ketkenderding aty-jónderin bas-basymen atau, esim-soylaryn elep-eskeru qiyndyq tudyryp otyr. Bir uys biday men taba nangha satylghan bala-shagha, «detdom» týlekteri,  artynda úrpaghy qalmaghandar qanshama?!. Ár qazaq – mening jalghyzym desek, últymyzdyng 70 payyzy osy Apatqa sharpyldy desek, 3,5–4,0 mln qúny súrausyz alash balasynyng aty-soyyn qalay anyqtamaqpyz? Bizdinshe, býgingi tanda mәselening mәselesi osynda.

Júrtymyz ashtyqty da kórdi, toqtyqty da kórdi. Zaman auysty, qúlyq-niyet ózgerdi. Bastan keshken Asharshylyqty, últtyq apatty eske almaytyn boldyq. Qanshama jyldardan beri aitylyp kele jatqan Últtyq Aza kýni bizde tútylmaydy. Memlekettik tuymyz týsirilip, әruaqtargha Qúran oqylmaydy. Bolashaghyn oilamaytyn adam joq, desek te ótkenge ýniluge, ata-baba shejiresin týgendeuge salghyrtpyz. Músylman-hristian soghysy, orys-ukrain qaqtyghysy, tәjik-ózbek dauy, Aughanstan tiriyegi, bәri-bәri bizdi eriksiz alandatady. Biraq ta anau bir nәubetti jyldarda zәuzatymyzda qansha oshaqtyng oty óshti, әuletimizde qansha shanyraq qirap, sanymyz qanshagha azaydy? Órkenimiz qiylyp, qanshama et jaqyn tughan-tuystan aiyryldyq?..

Osynday samsaghan san súraqqa jauap berer kýn tudy aghayyn! Jaqynda arnayy «Joqtau.kz» portaly iske qosylmaq. Mýmkin bolsa osy aqparattyq platformada joghaltqanymyzdy bir týgendep kórelikshi, aghayyn. Árkim ótkenine ýnilip, ata-baba shejiresinen jibi ýzilip, tasy shashyrap ketken tasbiyqtay tughan-tuystaryn atap, týstep, sanamalap berse ... biz mýmkin ótken ghasyrda qansha adamdyq resursymyzdy joghaltqanymyzdy baghalar edik. Sheyit ketken qúrbandardyng esimin janghyrtyp, әruaghyn esirker edik. Ozghan el tarihyn tasqa jazady, tozghan el jaspen juady dep jatamyz. Tozbaghandyghymyzdyng belgisindey bolyp, ozghandyghymyzdy kórsetelik te, qanekiy.

Osy joldardy qaghazgha týsirip, oigha shomyp otyrghanymda qalta telefonymda tynym joq. Jurnalister. Radio, teledidar tilshileri, ózimizding gazettegi әriptesterimiz. Bәrine erekshe bir eleng eter janalyq kerek, adam shoshyrlyq sifr-sandar, dene titirkendirer fakt-derekter kerek. Últymyzdyng sanasy silkinip, ruhany janghyruymyz ýshin, әriyne, búl sózsiz kerek-aq. Eldikting belgisi ghoy búl. Enseni basqan auyr oilar qiyrdy sharlap, ýlkenderden estigen әngime-estelikterge birte-birte batyp baramyn. Ózimning kәmpeskege úshyraghan, tughan eline jete almay sýiekteri jat elde (Stavropol ólkesi, Joghary jәne Tómengi Basqúnshaq qalalarynda) qalghan atalarymdy, sandyqqa kómgen asyl múra, diny kitaptary qúmgha ainalghan Qalpe atamdy, soghysta nemis pen sovetke birdey tútqyn bolyp, elmen aralasa almay, ómiri qúsada ótken jama aghayynymdy, jýregine shemen baylanghan, atalas, tuys, jerles bauyrlarymdy eske alyp otyrmyn... 

prof. Gharifolla Ánes

Abai.kz 

45 pikir