Sәrsenbi, 15 Mamyr 2024
Jauap 8560 12 pikir 18 Mamyr, 2021 saghat 13:24

Mekkedegi tәkiyany kim saldy? Prof. Núrseyitovke jauap

Sәuirding 5-i kýni Abai.kz aqparattyq portalynda professor Shegebay Núrseyitovting «Myrqynyng qajygha baruy. Mekkedegi tәkiyany kim saldy?» attty maqalasy jariya bolghan. Onda Myrqy Múrtazaúly Jarasbaevtyng Mekkege sapary hәm Mekkedegi tәkiyany kim saldyrghany jayly bayandalghan. Býgin redaksiyamyzgha Myrqynyng inisi Minaydar Jarasbaevtyng nemeresi Zúqarnay Seitovting jogharydaghy atalghan maqaladaghy búrmalanghan derekterge qatysty jazghan jauaby kelip týsti.

Redaksiyadan


Mening dana atalarym turaly azdy-kópti...

Professor Sh.N. ózining jazbasynda Myrqy Múrtazaúly Jarasbaev turaly ghajap, keremet, adam nanghysyz ótirik jazady. Professor sol kezdegi barlyq qúrmetke layyq, kópke belgili shaqta ómir sýrip jatqan, bedeldi adam turaly salqynqandy týrde, jaybaraqat bylay deydi: «Myrqy myrza qajylyq jasap Mekkeden qaytar jolda, 1876 jyly Stambul arqyly teniz kemesimen kele jatqan saparynda, kenetten auyryp, qaytys boldy. Onyng denesine tastar baylanyp, tenizge laqtyryldy». Súmdyq! Men professordyng osy jazbasyndaghy qorqynyshty joldardy 2-3 ret oqydym, sodan keyin ghana búl adasushylyqty týsindim. Búl las әreketti kim oilap tapty? Professor Sh. N. ózining dana basymen nemese qasyndaghy basqa danagóiimen! Professor Sh. N. halyq arasynda keninen tanymal adam turaly qorqynyshty ótirikten keyin onyng jazbadaghy jazbasy teris. Baqytymyzgha oray, qazaqtardan qajylyqqa barghandar jәne Myrqy, onyng eki inisi Minaydar men Appaz, Qúnanbay, Núrpeyis haziret jәne olarmen birge jýrgen adamdar Otanyna, otbasylaryna aman-esen oraldy.

Qorqyt Ata atyndaghy Qyzylorda memlekettik uniyversiytetining qúrmetti professory, etnograf Tynyshbek Dayrabay «Qazaq batyrlary» gazetining 2002 jylghy qazan aiyndaghy №10(51) nómirli sanynda «Jarasbaevtar әuleti» atty ýlken maqala jariyalady. Maqalada ol Myrqy myrza Múrtazaúly Jarasbaev 1840 jyly dýniyege kelip, 1916 jyly qaytys bolghan dep jazady. «Núr Qazaqstan» qorynyng jetekshisi Amangeldi Ábdihalyqtyng «Myrqy qayda jerlendi?» degen súraghyna etnograf Dayrabay myrza ýlken qúrmetpen «Qyzylordada jerlendi», dep jauap beredi.

Men Myrqynyng úly, býgingi kýnde meyirimdi jәne aqkónil atamyz Salyqpen birneshe ret kezdestim. Ol Chelyabi oblysynyng Bredy audanynda Jarasbaevtar otbasymen birge túrdy. Salyq atagha kórshi bolyp Myrqynyng nemesi Opabek Hamitov túrdy. Birinshi mýlkimizdi tәrkileuden keyin, otbasymyzdy Semey oblysynyng Jarma audanyna jer audarghannan keyin Jetiqara audanynyng sheneunikteri әrdayym Jarasbay úrpaqtaryn qudalady, sondyqtan olar kórshiles Bredy audanyna qonys audarugha mәjbýr boldy. Audanda qoy sovhozy boldy, olar qoy baghyp, sauyp, zauytta qoy sýtinen «brynza» óndirdi.

Mening әkem Seyitting әngimeleri boyynsha bizding Jarasbay atamyz Resey imperatorynyng qúrmetine ie bolghan. Búl bizding atamyzdyng orys generaly V.A. Perovskiyge Hiua hanymen (1839-1840 jj.) soghysta jylqylarmen, týielermen jәne azyq-týlikpen kómekteskenine baylanysty. Búl joryqta Perovskiyding әskeri óte qiyn jaghdayda boldy jәne bizding atamyzdyng materialdyq kómegi armiyany ólimnen qútqardy. Ol kezde Ontýstik Qazaqstan Hiua biyleushisining qol astynda boldy. Resey imperatory osynday kómek ýshin rizashylyq bildirip, Jarasbaydy Sankt-Peterburgke shaqyrdy. Jarasbay ózining úly Múrtazany Resey astanasyna jiberdi. Ol ýlken qúrmetpen qabyldauda bolyp, altyn jalatylghan shatyr, qazandyq, pesh jәne týrli ýige arnalghan altyn jәne kýmis búiymdar tartu retinde berildi. Shatyr óte ýlken boldy, ony ornatu bes atty adamnyng kómegimen jýzege asyryldy.

Búl qymbat búiymdardy Kenes ókimeti 1928 jyly Jarasbaydyng nemeresi, mening әkem Seyit Minaydarúlynan tәrkiledi.

Jarasbay biyding ýsh úly boldy - Múrtaza, Beknazar jәne Iliyas. Múrtazaúly Myrqynyng (Myrqyaydar) jәne Minaydardyng iygi isteri turaly, sonday-aq Beknazardyng úly Appaz jayly әli kýnge deyin elimizdegi jurnaldar men gazetterde jazyluda. Múnday materialdar mysaly «Qazaqstan últtyq ensiklopediyasynyn» 2001 jylghy 3-shi tomynda, 576 paraqta, «Parasat» jurnalynyng 1992 jylghy №1 sanynyng 16 betinde, «Jas Alash» gazetining 1993 jylghy 30 nauryzdaghy nómirinde, «Bilim jarysy» (Qostanay oblysy) basylymynyng 2002 jylghy №9 nómirinde, «Qazaq әdebiyeti» gazetining 1993 jylghy 19 nauryzdaghy nómirinde, «Ana tili» gazetining 2018 jyly 17-23 mamyrdaghy nómirinde, «Almaty aqshamy» gazetining 2018 jyly 28 nauryzdaghy nómirinde, «Qazaq Batyrlary»  2002 jylghy qazan aiyndaghy №10(51)-nómirli sandarynda naqty aitylghan.

Jarasbay úrpaqtary turaly «Qazaq Batyrlary» gazetinde etnograf Tynyshbek Dayrabay egjey-tegjeyli jazdy. «Vikiypediyada» Ótetileu by jәne onyng úrpaqtary turaly jәne Seyit Minaydarúlyna deyin turaly qyzyqty tarihy materialdar bar.

Tynyshbek Dayrabay Myrqy, Minaydar, Appaz, Idiris jәne olardyng balalary Kәkimjan (Kәkim), Seyit, Mýsilim, Apaqay, Shәpy óz halqyna sheksiz qyzmet etkenderin senimmen aitugha bolady dep jazady. Múrtaza men Beknazar óz әkeleri Jarasbay siyaqty, bay bolghan, kórshileri men auyl-aymaqqa kómektesken, meshitter salu, balalardy mektepterde oqytu boyynsha sinirgen enbegi erekshe atap ótilgen.

      Myrqy (Myrqyaydar) Múrtazaúly Jarasbaev (1840-1916 jj.)

Perovsk (Qyzylorda) qalasynda túrghan. Ol óz zamanynyng sauatty, bilimdi adamy bolghan, Perovsk – Orynbor temir jolynyng №3 qashyqtyghyn basqarushy bolghan. Myrqy óz qarajatyna Qyzylordadaghy Syrdariya ózeni arqyly ótetin ýlken kópir saldyrdy. Ol Perovskidegi qalalyq mektepting qamqorshylarynyng biri bolghan, Qyzylordadaghy әdemi jәne berik ýileri 1975 jylgha deyin bolghan.

Belgili aqyn Kenshimbay (1865-1925 jj.) Aysúlumen kezdeskende:

...Aqmeshit, Perovsk qalasynda ýiler bar,

Myrqy myrza saldyrghan óz kýshimen,

Saldyrghan myrza meshit әr qalagha.

Myng somdyq әr qaysysynyng daghdyry bar.

Sauaby payghamdardyng aruaghyna, - degen.

Mening atam (atalarym) Myrqy, Minaydar jәne Appaz Jarasbaevtar, etnograf T. Dayrabay jazghanday, óz zamanynda, XIX ghasyrda qazaq dalasynda tanymal jәne óte bay adamdar bolghan. Birge tughan bauyrlar Myrqy men Minaydar, ortaq sharuashylyqqa ie boldy, mal men basqa da mýlikterdi ózara bólispedi. Olarda 39 myng bas týie jәne sansyz jylqy, qoy men eshkiler bolghan. Myrqy otbasymen Qyzylordada, al Minaydar Qostanay ónirindegi Jetiqara manynda túrghan. Jazghy kezende mal Qostanay jerlerinde jayyldy, al qysta Qyzylorda jaghyna, Syrdariya jaghalauyna baghyldy. Appazdyng aituy boyynsha, Myrqy agha ózining altynyn iri europalyq bankterde saqtaghan.

1870-1874 jyldary qazaqtar arasynda alghash Myrqy, Minaydar, Appaz jәne Abaydyng әkesi Qúnanbaymen jәne Kishi jýzding Núrpeyis haziretimen birge qajylyq jasap, Mekke men Medinagha barghan. Olar Mekkedegi qajylyqqa kelgen qazaqtar ýshin Mekkede qonaq ýy (Taqiya) saldy. Mening atam Qúnanbaygha Taqiya salu ýshin aqsha berdi. Haziret Núrpeyisting úsynysy boyynsha qonaqýige Myrqynyng esimi berildi, óitkeni ol onyng qúrylysyna negizgi qarajat berdi. Babash Jәkenovtyng 2001 jyly Qyzylorda qalasynda shyqqan «Aqyl oidyng kenge jaydym qúshaghyn» atty kitabynyng 77-shi betinde Myrqynyng jomarttyghy men bekzattyghy turaly jaqsy bir epizodpen kórsetedi. Onda bylay dep jazady: «Qazaq halqy arasynda keninen tanymal, mening jaqyn tuysym Myrqy Jarasbaevtyng ómir tarihyn tolyghyraq bilu ýshin men Sary Dosjangha 1957 jyly jolyqtym. Ol kezde Sary Dosjan 80 jastan asqan jәne Qaraózek stansiyasynda túrady eken. Ol kisining aituy boyynsha, búl kýz mezgilinde boldy, kýn suyq boldy, birde qar, birde janbyr jauyp aua-rayy qolaysyz bolyp túrghan bolatyn. Biz 4-5 jigit jaylaudan qystaugha qaray jylqylardy aidap kele jattyq, bizge Myrqy myrza óz jigitterimen iyen dalada kezdesti. Ol qara aighyr minip alypty, aighyrdyng basynda aq tanbasy bar edi. Myrqy myrza әdemi qara ang terisinen tigilgen ton kiyip alypty. Biz ol kisimen jylqylar, mal tónireginde, aua-rayy jәne taghy da basqalar turaly biraz әngimelestik. Qoshtasarda Myrqy bizge jaqsy júmys, ómirde amandyq tilep, maghan jaqsylap oralghan qomaqty ýlken dorba berip: «tonyp qalmandar», - dep qosh aitysty. Biz dorbany ashyp qarasaq, onda qaghaz ýlgidegi Nikolaev aqshasy eken, ishinde 100 qaghaz aqsha bar eken. Biz ol aqshany әrqaysymyzgha ózara bóldik, maghan 20 qaghaz aqsha keldi. Búl aqshagha men elge kelgen song ýilendim, ýy saldym, birtalay mal satyp aldym». Mine, osynday jomart jandy bay-myrza bolatyn Myrqy Jarasbaev...

1930 jyly Qostanay oblysynan Semey oblysynyng Jarma audanyna qonys audarghannan keyin, bizding otbasymyz jergilikti nayman ruyna kiretin túrghyndardyng joghary jaqqa qaray jibergen «domalaq aryzdary» boyynsha qatty qughyn-sýrginge úshyrady. Alghashqy tәrkileuden keyin otbasynda qalghan, mayda-shýide zattar, basqa iske asatynnyng barlyghy taghy da tәrkilendi. Otbasymyz Batys Sibir ólkesine kóshirildi, al mening әkem Minaydarov Seyit Qaraghandy lagerine jiberdi. Karlagta әkem Qúnabaydyng bir tuysymen kezdesedi. Ol әkesining Myrqynyng tughan inisi ekenin, sol kezde Qúnanbay qajynyng tuysy Qúnanbaydyng Mekkede qonaq ýy (Tәkiya) salu kezinde aqshasy jetpey qalghanyn, oghan Myrqynyng aqshalay kómekteskenin, biraq ózining uaqytynda qaryzyn qaytara almaghanyn aitty. Sondyqtan Qúnanbay ózining tuysqandaryna: «eger Myrqy, Minaydar nemese Appaz úrpaqtarynyng biri senderge kezdesetin bolsa, olargha meni keshiru ýshin oghan mening qaryzym ýshin tittey de bolsa birnәrsemen kómek berinder», dep aitqanyn aitady.

B.Satybaldy ózining «Qúnanbay qajy» atty kitabynda Mekkedegi qonaq ýy qúrylysyna jappas Myrqy myrza Qúnanbaygha erekshe kómek kórsetkenin jazady. Qúnanbay qajy búl turaly otbasylyq ortada óz tuystaryna aitqan eken.

Týrkiyada túratyn qazaqtardyng әngimeleri boyynsha qonaq ýiding mandayshasynda 1975 jylgha deyin «Myrqy Taqiyasy» degen atau ilinip túrghan. 2020 jyldyng nauryz aiynda meni imam Jýzey Myrzahmet Amanqúlúly izdep tauyp, Mekkede bolghanyn jәne qaladaghy jergilikti ekskursovod kóshede bir qonaq ýidi kórsetip, búl qonaq ýy qazaq jerinde túrghanyn aitty. Mekkeden jerimizdi izdeu kerek, biraq virustyq daghdarys bastalyp, mәsele qozghausyz qaldy.

Minaydar Múrtazaúly Jarasbaev (1842-1919jj.).

Qostanay uezining Jetiqara manyndaghy auylda iri baydyng otbasynda dýniyege kelgen. Minaydar kishkentay kezinen bastap halyq arasynda basshylyq qyzmetterge aralasyp, óz balalaryn mektepterde oqytty. Ol Torghay oblysynan kelgen jetimderge materialdyq kómek kórsetuding bastamashysy boldy, búl is-sharany basqardy jәne jeke ózi qarjylyq kómek kórsetip otyrdy. Minaydar Jetiqarada jasyl metall tóbesi bar aghash ýy saldy. Ýy 1928 jyly Minaydarov Seyitten tәrkilendi. Orynborda ýii bolghan.

Jogharyda jazghanymday, Minaydar myrza Myrqy, Appaz bauyrlarymen birge qajylyq jasap, Mekkede qonaq ýy salghan. Búl turaly Tórebaydyng Saramen aitysynda aitylady:

Mekkede gauhar tastan ýy saldyrghan,

Naymanda Minaydarday kisi bar ma?

Múnda Tólebay Saragha: «naymandardyng arasynda Mekkede inju tastarynan ýy salghan Minaydar siyaqty adam bar ma», dep súrau tastaydy.

Bizding atamyzben birge Mekkege audarmashy retinde arab tilin jaqsy biletin jas tatar molda Zeynolla da barghan. Sodan keyin ol Reseyde әigili jәne qúrmetti Ishan (mýfti) boldy. 1934 jyly men әkemmen birge Troiskide ol kisining ýiinde boldym, biraq ol kisining ózi bolmady. Bizdi onyng úly Ábdirahman jyly qabyldady.

Minaydar Qostanay uezinde bi, sudiya bolyp saylandy, orys-qazaq әielder gimnaziyasyna materialdyq kómek kórsetti.

1880 jyly Minaydardy Resey imperatory kýmis medalimen jәne Áulie Anna lentasymen marapattady. 1869 jyly ol Áulie Stanislav lentasymen marapattaldy.

Appaz Beknazarúly Jarasbaev (1844-1922jj.

Syrdariya ónirindegi Appaz esimi erekshe qúrmetpen aitylady.

Ázilkesh aqyn (1830-1902jj.) men Bolyq qyz arasyndaghy belgili aitysta:

...Ashykól Ashyózendey sayyng bar ma?

Jelinde jetpis shúbar tayyng bar ma?

Jetpis ingen, seksen maya botalatqan,

Elinde Ábekendey bayyng bar ma?, - dep aitylady.

Múnda Ábekeng dep boljaldy týrde aitylyp otyrghan Appaz myrza boluy kerek.

Appaz óz bauyrlary Myrqy men Minaydar siyaqty óte bay boldy. Qysta mal Syrdariyanyng jaghasynda, al jazda Torghay men Qostanay jaghynda baghyldy. Appaz Orynbor-Tashkent temir jolynyng qúrylysyna belsendi qatysyp, materialdyq kómek kórsetti jәne onyng bastamasy boyynsha joldy Syrdariyanyng ong jaghymen ótkizdi.

Elge tanymal aqyndar Búdabay men Jarylqap Appazgha óz әnderin arnady, ózderining túrmystyq qajettilikteri turaly aitty. Appaz olargha materialdyq kómek kórsetti. Appaz bedeldi by boldy, onyng sózderine qauym qúlaq asyp, tyndady. Ózining danalyqty týrde aralasuymen 8 jylgha juyq sozylghan Qanly Jýsip pen Kete Jýsip arasyndaghy alauyzdyqtyng aldyn aldy.

Appaz ózining bolysyndaghy mektepterdi qamqorlyqqa aldy, 1870 jyly Qostanaydaghy әielder uchiliyshesine qarajat bóldi. Resey biyligi Appazgha qúrmetpen qarady, onyng pikirimen sanasty, oghan «Qúrmetti bi» ataghy berildi. Ol birneshe ret by jәne halyq sudiyasy bolyp saylandy.

Mening әkem Seyitting әngimelerine sәikes, Appaz qysqa әri núsqa sóileydi eken. Ózimen pikirlesken adamdardyng jan-jýiesine ene bilu qasiyetine ie boldy. Kýndelikti mәseleler boyynsha daulasqan adamdar oghan jýgingen kezde, onymen kezdesuden keyin olar qanaghattandy, olardyng mәseleleri aqyldy jәne әdil sheshildi.

Appaz Qyzylorda manynda, Syrdariya ózen jaghasyna ýlken altyn jalatylghan shatyr men ondaghan aq kiyiz ýy tigip, Orynbor general-gubernatoryn qabyldady.

          Ydyrys Beknazarúly Jarasbaev (shamamen 1850-1913 jj.)

Qostanay uezining Dambar bolysynda túrghan. Ydyrys Qostanay uezining mektepterine qarjylay kómek kórsetip, qoldaghandardyng biri boldy. Ol Dambar bolysynda halyq sudiyasy boldy. 1890 jyly Graf Voronsov-Dashkov Torghay jәne Qostanay aimaqtaryna baryp, onda Idiris pen Minaydar Jarasbaevtarmen kezdesti Graftyng keluine arnalghan maqalada Jarasbaevtardyng balalarynyng jazghy jaylauynda 11 myng bas jylqy bar ekendigi jazylghan.

Mening әkem Seyitting ózi bay, bolys biyleushisi bolghan, biraq әrqashan Idiristing baylyghyna, danalyghyna, meyirimdiligine, tektiligi men jomarttyghyna tang qalyp otyratyn bolghan. Gazetterde mening atalarym Myrqy, Minaydar, Appaz, Idiris ýlken deneli, fizikalyq quatty, biyik boyly, әdemi aqyldy jýzderi jәne әdemi meyirimdi kózderi bar adamdar dep jazylghan. Men Myrqynyng nemeresi Opabek aghanyng da kózi úshqyndaghan,  atalaryna tartqan osynday әdemi jýzdi ekenin bayqadym. Mening әkem Opabek óte aqyldy, әdepti jәne isker ekenin aityp otyratyn. Opabek agha sóilegen kezde onyng samay sýiekteri diril qaghyp, әrbir sózdi aituyna oray bet-jýzinde soghan layyq oramdar men shúqyrlar payda bolushy edi deydi. Ákemning aituynsha, búl danalyqtyng belgisi, men onday ózgeristerdi eshkimnen, eshqashan kórgen emespin deytin. Sonday-aq, әkesi Minaydar atanyng basyndaghy shashyn alarda әdette eki adam birigip ústaramen alatynyn, bir adamnyng shash alugha shamasy jetpey әlsirep qalatynyn aitatyn.

Zúqarnay Seitov,

Minaydarding nemeresi, Úly Otan soghysynyng II t. mýgedegi

Abai.kz   

12 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2029
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2464
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2043
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1590