Jadyraghan jaz mezgilining alghashqy aiy da ayaqtalyp, oqushylar ýshin jazghy demalystyng endigi enshisi tamyz ben shilde ailaryna qaldy. Jazdyng ýsh aiyn, qyzyqty demalys kýnderin biri - auylda ata-әjesining janynda taygha minip, at shauyp asyr salyp ótkizse, endi biri - lagerilerde jana dostar tauyp, demalystarynyng әr kýnin ózinshe qyzyqty ótkizuge tyrysuda. Al, keybiri týrli telearnalardan birinen song biri kórsetiletin mulitfilimderdi sýisine kórip, kógildir ekrandy jaz boyy janyna "azyq" etude.

Jadyraghan jaz mezgilining alghashqy aiy da ayaqtalyp, oqushylar ýshin jazghy demalystyng endigi enshisi tamyz ben shilde ailaryna qaldy. Jazdyng ýsh aiyn, qyzyqty demalys kýnderin biri - auylda ata-әjesining janynda taygha minip, at shauyp asyr salyp ótkizse, endi biri - lagerilerde jana dostar tauyp, demalystarynyng әr kýnin ózinshe qyzyqty ótkizuge tyrysuda. Al, keybiri týrli telearnalardan birinen song biri kórsetiletin mulitfilimderdi sýisine kórip, kógildir ekrandy jaz boyy janyna "azyq" etude.

Osy orayda, qazaq býldirshinderi otandyq telearnalardan ne kóredi degen saual tuady. Búl saualgha, әriyne, jauabymyz da әzir: Batystyng mәnsiz mulitfilimderi, bir "jylt etse" onaylyqpen ayaqtala qoymaytyn sansyz kóp seriyaly mulitiyserialdary, odan qalsa, Resey telearnalarynyng balalargha arnalghan "qyzyqty" baghdarlamalary. Al, últtyq tóltuyndymyz, qazaq mulitfilimderin qansha izdeseng de tappaysyn. Elimizde jylyna 2-3, әri ketse 5 mulitfilim jasalady dep josparlansa da, efirge "joldama" alghan bir mulitfilimdi kórmeymiz. Tek Qayyrghaly Qasymovtyng "Qúiyrshyq" (2001 jyl) atty mulitfilimin kózimiz shalady. Sonday-aq, Shymkenttegi "Jebe" kinostudiyasynyng birli-ekili mulitfilimderin ("Aldar Kóse", "Anqau qasqyr", "Qanatty Barys") atauymyzgha bolady. 1967-1991 jyldar aralyghynda barlyghy 130-dan astam mulitfilim balalar nazaryna úsynylghanyn eskersek, búl kórsetkish, әriyne, tym tómen. Bes million balalarymyz bar bizding elimizge ol azdyq etedi. Qazir, otandyq mulitfilim jayly sóz qozghasaq, sonau 1967 jyly týsirilgen, qazaq mulitfilimining atasy Ámen Qaydardyng "Qarlyghashtyng qúiryghy nege aiyr?" nemese "Aqsaq qúlan" tuyndylary oiyna oralady. Sonda, jaltaqtap Reseyge, móltiyip Mәskeuge qaraghan kýnning ózinde animasiyalyq mulitfilim jasay alsaq, al etek-jenimizdi jiyp, enseli egemendigimizdi alghan shaghymyzda, qazaq jetkinshekterining súranysyn qanaghattandyratyn mulitfilim tudyra almauymyzgha ne kedergi? Álde, osy salanyng "ystyghyna kýiip, suyghyna tona" biletin animator mamandar az ba? Qashangha deyin balghyn bóbekterimizdi batystyng maghynasyz mulitfilimderi men "ýreyli" keyipkerlerine toly "atys-shabys" mulitiyserialdaryna telmirte bermekpiz? Al, jas jetkinshekting boyyna jastayynan siniretin últtyq mәdeniyetimiz, әdet-ghúrpymyz, tilimiz, dinimiz qayda qalmaq? Osylaysha saualdardy tize bersek, sirә, býgin tauyspaspyz. Qalay desek te, әiteuir qazaq mulitfilimining jay-kýii býginde kónil quantarlyq jaghdayda emes ekendigi aidan anyq. Búl kemshilikterding sebebin bilu maqsatynda, mamandar pikirine jýginudi jón kórdik.

Ámen QAYDAR, qazaq animasiyasynyng atasy:

BÁRIN QARJY ShEShEDI

- Býgingi negizgi kýrdeli mәsele bolyp sanalatyn - qazaq mәdeniyeti, últtyq ruh, últtyq óner, sonyng ishinde, qazaq mulitfilimining býgini men ertenine baylanysty saualdar meni qashan da tolghandyrghan, әli de tolghandyruda. Biz últ bolyp, egemendi el bolyp, ózimizding mәdeniyetimiz ben salt-dәstýrimizdi damytamyz desek, eng aldymen, tәrbiyeni tittey býldirshinderimizden bastauymyz qajet. Óz últynyng patriot azamaty, elin, jerin, tilin, dinin sýietin adam etip qalyptastyru ýshin balalardy kishkentayynan tәrbiyelep, últtyq qúndylyqtarymyzdy boyyna sinire biluimiz kerek. Al, ol qúndylyqtarmen bóbekterdi susyndatudyng birden bir qúraly - qazaq mulitfilimderi. Osyghan deyin, qazaq mulitiplikasiyasy ótken ghasyrdyng ayaghynda payda bolsa da, keyin Kenes Odaghy ydyraghan tústa, kýireuge úshyrady da, qazir qaytadan qolgha alyna bastady. Áueli, ózimizding Óner Akademiyasynan bastasaq. Múnda mulitfilim mamandaryn dayyndaytyn materialdyq jaghday jana-jana jasala bastady. Qazir bizde on alty jyl boldy, mulitiplikator mamandar dayyndap, ótken tәjiriybemizge sýienip jas tolqyn, jas mamandardy dayarlaugha enbek etudemiz. Alayda búl kezenge jetuding ózinde talay qiyndyqtargha dushar boldyq. Birinshiden, bar mamandar zaman ózgergen kezde tarap ketti de, olardyng basyn qosyp, osy jerde oqu josparyn jasap, shәkirtterdi tәrbiyeleuge materialdyq jaghday bolmady. Búryn Kenes Odaghy kezinde mamandargha tolyq qandy jaghday jasaldy. Bizdegi animatorlar Mәskeuden oqyp keldi, kelgen son, osy jerde bilimderin jalghastyrdy. Bilimderi shyndalghan son, olardy júmysqa tartty, pәter berip, túraqty jalaqylaryn tóledi. Yaghni, mamandargha әleumettik jaghday jasaldy. Al, qazir onday joq. Jaghday bolmaghan son, búl mamandyqqa kim keledi? Jaraydy, bes jyl oqydy, bitirdi, animator diplomyn aldy delik. Sosyn, ary qaray, olardyng taghdyry ne bolmaq? Al, myqty animator bolu ýshin bar ghúmyryndy osy ónerge sarp etuing kerek. Ózimizden bitirgen shәkirtterdi uaqytynda júmyspen qamty almaymyz. Júmyspen qamtu bizding qúzyrymyzdaghy mәsele emes. Biz múnda bes jyl oqytamyz, oqu josparynda bar tapsyrmalardy oqytugha tyrysamyz. Kompiutermen qysqa mulitfilimder jasatamyz. Shýkir, shanyraghymyz bar, animator mamandar dayarlaytyn arnayy kafedra da bar. Biraq osy shanyraqty bitirgen shәkirtterge jaghday jasalsa, olardy yntalandyratyn konkurstar úiymdastyryp, bәseke tudyrsa biz naghyz jýzden jýirik, mynnan túlpardy tandar edik. Mysaly, biyl osy mamandyq boyynsha bizden segiz shәkirt bitirdi. Olardyng ishinde, eki-ýsheuin osy salanyng naghyz mamany bolady dep ýmittenemin. Mamandar az da bolsa bar, biraq solargha jaghday jasay biluimiz kerek. Ekinshiden, ýkimet tarapynan da kóp kónil bólinu qajet. Yaghni, qarajat mәselesin sheshu kerek. Múnyng bәrine az uaqytta qol jetkizuge bolmaydy. Qazir Qazaqfilimde diyrektor Amanshaev bastaghan biraz júmystar atqaruda. Rektor Arystanbek Múhamediyúly da qazaq mulitfilimin qaytsek te jandandyramyz dep qolynan keler sharalardy atqaryp-aq jýr. Akademiyada shaghyn mulitfilimder jasaymyz degen de josparlar bar.Bizde taqyryptar da, dayyn ssenariyler de bar. Isteymin deytin, az da bolsa mamandar bar.Ol ýshin taghy da qarajat kerek. Sondyqtan, mәselening bәri sol bayaghy aqshagha kelip tireledi.

Áshibek SYGhAY, teatr synshysy

BALA ÝLKENDER QAUYMYNA ÓKPELI

- Qazaq mulitfilimi turaly oy qozghasaq, býgingi "ólmesting kýnin" keship jatqanyn kórip janyng ashidy. Bizde ózimizde bar dýniyeni kórsete almauymyzgha qinalasyn. Alpamys, Qambar, Qobylandyny qaharman keyiprkerler etip, kóp seriyaly mulitfilim jasauymyzgha bolushy edi. Sonda patriotizm, elin, jerin sýi jóninde bizding býldirshinderge eshkim ere almas edi. Týsinigi, talghamy, tәrbiyesi boyynsha da ózgelerden kósh ilgeri túrar edik. Qol-ayaghymyzdy endi jinap jatyrmyz deymiz. Jogharygha jaltaqtap, Mәskeuge, Reseyge bir qaraytyn kez әldeqayda ketken. Biraq, ókinishke qaray, әli onalyp ketip jatqan eshtene joq. Bayaghyda Ýkimet qazaq mulitfilimin órkendetu, damytu maqsatynda búghan arnayy qauly shygharatyn. Qazir ol joq. Tyghyryqtan shyghu ýshin, meninshe, osy mamandyqtyng studentterin tartyp, olardyng qyzyghushylyghyn tanytu ýshin yntalandyryp, konkurs úiymdastyryp, jazghan ssenariylerine aqshalay syilyq beruimiz kerek. Bizde sol yntalyndyru jetkiliksiz. "Mústafa Shoqay", "Birjan sal", "Kóshpendiler" dep kino da shygharyp jatyrmyz. Al, endi bolashaqta sonday kino týsiretin, oghan shygharatyn baspaldaq, jas óskinderding jaghdayyn biz jasay almay otyrmyz. Sondyqtan, qazaq mulitfilimining jayy qazirgi tanda nashar. "Shrek" sekildi Batys mulitfilmderin býldirshinderge kórsetuge әuespiz. Ózining tilin, әdebiyetin, әdet-ghúrpyn bilmeydi, ózining mentaliytetin moyyndamaydy dep mulitfilimderdi tamashalaghan jasóspirimderge kinә taghamyz. Onyng kózin ashyp kóretini batpaqta jýrgen, basy qazanday, qúlaghy qalqanday «Shrek» bolsa, әriyne solay bolady da. Dýniyejýzindegi әsemdikting ýlgisi, әdemilikting ónegelisi sol eken dep oilap, soghan elikteydi. Odan basqa da ózimizding qazaq keyipkerleri órip jýrgenin bala qaydan bilsin? Sondyqtan, bar kinә ýlkender, ózimizden. Jas óskin bizge, ýlkender qauymyna ókpeli. Búl jerde bәri mýmkinshilikterge baylanysty ghoy. Qoldaghy barymyz ben shama-sharqymyzgha qarau kerek. Shýkir, qazir mamandar bar. Tek solardy júmyldyryp, úiymdastyratyn sharalar joq. Óz balalarymyzdyng qamyn jasay almay otyrghan bizden ne súraysyn? Qolgha alynsa bolmaytyn nәrse joq. Al, sol qolgha alu, qarajat bólu mәselesine kelgende selsoq, jýrdim-bardym qaraymyz. Búl degening - elimizding erteni balalargha, últtyng bolashaghyna salghyrt qarauymyzdyng aighaghy.

Aman QÚLBAEV, teatr, óner fakulitetining dekany, professor:

ShETEL MULTFILMDERIN QAZAQShAGhA AUDARGhANDA NE ÚTAMYZ?

- Kezinde Qazaqfilimde Ámen Qaydar aghamyzdyng ózining sheberhanasy da bar edi. Qazir ol joq. Sol joqtyng ornyn toltyramyz, qaytadan qúramyz dep әlek bolyp jatyr. Estuimizshe, qazir biraz qarajat bólingen de. Qarajat bólingennen keyin qúndy mulitfilimder de shyghu kerek. Otandyq mulitfilim jasaudyng ornyna, shetelding mәn-maghynasyz mulitfilimderin de qazaqshagha audarudan tayynbaymyz. Sonda jas jetkinshekke "búl qylyghymyzben" ne ýiretpekpiz? Ony qazaqshagha audarghanda ne útamyz? Mulitfilimdi úghynu ýshin be, әlde, aitayyn degen dәstýrlerin býldirshinge siniru ýshin be? Sol audarmamen bóbekterimizdi tәrbiyelemekpiz be? Sondyqtan orystyn, shetelding bolsyn mulitfilimderin audaru dúrys dýnie emes.

Amanjol ÁBILQASYMOV, rejisser-animator.

ShETELDE BIR MULTFILM 50 MILLION DOLLAR, BIZDE 10 MILLION TENGE

- Otandyq mulitiplikasiyanyng jýdeu tartuy mamandar tapshylyghynan. Animatorlar suretke jan bitirushiler. Kezinde, mulitfilim óz aldyna damyp, kóp seriyaly mulitfilimderdi shygharu júmystary endi qolgha alyna bastaghan kezde, Kenes Odaghy ydyrap, búl sala zor toqyraugha úshyrady. Sol kezderi júmys jasap jatqan animator mamandar ónerding basqa salasyna auysugha mәjbýr boldy. Yaghni, qazaq mulitfilimi ýshin auyr kezeng tudy. Sosyn bertin, shamamen 2004 jyldan bastap, mulitfilimderdi shygharu jaghy qayta jandana bastady. Óner akademiyasynda osy mamandyq boyynsha studentter dayarlanyp, biraz algha jyljushylyq bayqalady. Degenmen әli de kemshilikterimiz barshylyq. Mәselen, mulitiplikasiyagha qarjynyng az bólinui. Shetelde bir mulitfilim jasap shygharu ýshin 50 million AQSh dollary qúiylsa, bizde bir mulitfilimge júmsalatyn qarajat kólemi 10 million tenge. Eger osy salada jýrgen mamandargha jaghday jasalyp, kóp seriyaly mulitfilim jasaymyz desek, eng aldymen qarajat mәselesin sheshu kerek. Mamandardyng basyn qosyp, osynday qarajat bólinedi, tartymdy joba jasayyq dese nege qazaq mulitfilimining jaghdayyn kótermeske? Sonday-aq, mulitfilim jasauda jana aqparattyq tehnologiyalardy paydalanghanymyz abzal.Tolyq ssenariy jazyp, kompiutermen suretterge jan bitiruimiz kerek. Sondyqtan, mulitfilimdi jay ghana suret degen pikirden ada bolyp, ony jan-jaqty qarastyrghanymyz jón.
Kórgenimizdey, qazaq mulitfilmining jay-kýii jayly mamandar osylaysha oy qozghauda. Al, qazaq býldirshinderi otandyq mulitfilimder jayly ne deydi?
Sholpan (jasy 11-de): "Sýiikti mulitfilimim "Sezon ohoty". Basqa da mulitiyserialdardy jaqsy kóremin. Al, qazaq mulitfilimderining arasynan tek "Qúiyrshyq" mulitfilimin tamashalappyn. Basqa qazaq mulitfilimderin bilmeymin".
Álihan (jasy 11-de): "Mulitfilimderdi kóp kóremin. Sýiip kóretinim, "Shrek", "Nindzya tasbaqalary". Búl mulitfilimderdegi keyipkerlerding ózi qylyqtarymen tartymdy. Qazaq mulitfilimderin birde-bir ret kórmeppin".
Timur (jasy 10-da): Maghan únaytyn mulitfilimder óte kóp. Búrynghy "Soizmulitfilimder" de únaydy. Qazirgi mulitikterden "Shrek" pen "Órmekshi adamdy" sýiip kóremin. Qazaqsha mulitfilimderdi kórgim kelmeydi, sebebi olar qyzyqsyz, әri shytyrman oqighaly emes.
Týiin: IYә, qazaq animatorlarynyng ónimin atymen bilmeytin, ómiri estip, kórmegen býldirshinderdi kórip, ishing ashidy. Osydan-aq otandyq mulitiplikasiyanyng "mýshkil halin" angharuymyzgha bolady. "El bolamyn desen, besigindi týze" degendey, últ bolashaghy - balalardyng jaghdayyn jaqsartpay, elding kemeldi keleshegi jayly sóz qozghaudyng ózi "artyq dýniye". Endeshe, óskeleng úrpaq tәrbiyesin jetimsiretpey, qazaq balalarynyng taghdyry ne bolmaq degen saualdy jadymyzda ústayyqshy. Óitpegen kýnde, myna jýrisimizben sanaly úrpaq tәrbiyeleuimiz ekitalay...

Maynúr Janaqova, student

«Týrkistan» gazeti» 2 shilde 2009 jyl