Jalpy poeziyagha matematikanyng da qatysy bar dep aitady bireuler. Oghan mysaldy aqyn Qadyr Myrza Áliyding shygharmalarynan kóptep tabugha bolady. Aqynnyng «Eng aldymen el qamy» atty kitabyndaghy qanatty sózder kestesi osy oiymyzdy nyqtay týsti.  «Mәdeniyet» telearnasynyng búl jolghy taldaugha belgili qalamgerler Orazaqyn Asqar men Qaly Sәrsenbaydy attay qalap shaqyruynyng sebebi bar. Qadaghannyng qalamynan tughan aforizmderding kitap bolyp shyghuyna olardyng biri aqyl qosyp, biri tikeley atsalysqanyn elding bәri biledi. Aralyqta «Globus» baspasynan orys tilindegi audarmasy da kóp-kórim kólemde jaryq kóripti. Al qolymyzdaghy tolyqtyrylyp basylyp shyghyp otyrghan aforizmder jinaghyna qalamger, baspager Mereke Qúlkenov kóp enbek sinirgen eken.

Jýsipbek QORGhASBEK: Qadyr Myrza Áliyding oidan oi, kitaptap kitap qozdatatyn qalamy talmas qalamger bolghanyna artynda qalghan mol múrasy kuә. Dese de aforizmge den qoiynyng syry nelikten?

Jalpy poeziyagha matematikanyng da qatysy bar dep aitady bireuler. Oghan mysaldy aqyn Qadyr Myrza Áliyding shygharmalarynan kóptep tabugha bolady. Aqynnyng «Eng aldymen el qamy» atty kitabyndaghy qanatty sózder kestesi osy oiymyzdy nyqtay týsti.  «Mәdeniyet» telearnasynyng búl jolghy taldaugha belgili qalamgerler Orazaqyn Asqar men Qaly Sәrsenbaydy attay qalap shaqyruynyng sebebi bar. Qadaghannyng qalamynan tughan aforizmderding kitap bolyp shyghuyna olardyng biri aqyl qosyp, biri tikeley atsalysqanyn elding bәri biledi. Aralyqta «Globus» baspasynan orys tilindegi audarmasy da kóp-kórim kólemde jaryq kóripti. Al qolymyzdaghy tolyqtyrylyp basylyp shyghyp otyrghan aforizmder jinaghyna qalamger, baspager Mereke Qúlkenov kóp enbek sinirgen eken.

Jýsipbek QORGhASBEK: Qadyr Myrza Áliyding oidan oi, kitaptap kitap qozdatatyn qalamy talmas qalamger bolghanyna artynda qalghan mol múrasy kuә. Dese de aforizmge den qoiynyng syry nelikten?

Orazaqyn ASQAR: Aty-jónin Qadyr Myrza Ály dep dúrys aityp otyrsyn. Ózi qaytys bolghannan keyin aforizmderin «Ólke» baspasy jinaqtap shygharypty. Osy ýlken kitaptyng basynan ayaghyna deyin Qadyr Myrza Áli dep jýr. Al 2004 jyly qos-qosynan shyqqan «Jazmysh» pen «IYirimde» de, 2006 jyly shyqqan «Almas jerde qalmas» atty aforizmder jinaghynda da Qadyr Myrza Ály dep kórsetilipti. Osy keyingi atalghan kitaptyng ishine ózi «Qadyr Myrza Áli» dep qoltanba qaldyrghan eken. Búl az bolsa, Qadyrdyng ózining aitqany taghy bar: «Osy men qay jerge jazsam da, qoljazbalarymda Qadyr Myrza Ály dep jazamyn, al gazet-jurnaldargha Qadyr Myrza Áli dep shyghyp ketedi. Osyny qansha aitsam da úqtyra almadym», - dep. Sol endi esime týsip otyr. Qadyr Myrza Áliyding aty-jóni dúrystap jazylsa eken degendi aldymen aitqym kelip otyr.

Al aforizmderine keletin bolsaq, ony Qadyr tiri kezinde-aq kitap qyp shyghara bastady. Sonda ghúlamalardyng shygharmalarynda, ólenderinde kezdesetin aforizmderin jinap-terip, kitap qyp shygharu kerek dep aityp jýretin. «Men bireuding mazasyn almay-aq, ózimning ólenderimde kezdesetin aforizmderdi ózim-aq terip berip keteyin», - degen. Al endi ólenderinen terilip alynghanyna qosa, oiynan tudyrghan aforizmderin de jinaqtap basyp shygharghanyn kórip otyrmyz. Tipti odan da búryn «Almaty aqshamy» gazetinen oqydyq. Bir bet, jarty bet arnalyp, osy aforizmder berilip otyrdy.

Jýsipbek QORGhASBEK: Qaleke, siz qay gazette jýrseniz de, ózinizding «ertip» jýretin bir aidarlarynyz bar. «Betting betke aitary» degen siyaqty. Talay qyzyqty estelikterding jaryq kóruine sebepker boldynyz. Qadyr Myrza Áliymen inilik izetti aralas-qúralastyghynyz da óz jemisin bergen tәrizdi, búl iydeya qalay tuyp edi ózi?

Qaly SÁRSENBAY: Shygharmashylyq baylanys degen bolady әdette. Óziniz bilesiz, «Jas Alashta» jýrgende Qadyr aghanyng «Jazmysh» pen «IYirim» degen eki kitaby әuelde gazettik núsqada jariyalandy. Sol baylanysty biz «Almaty aqshamyna» kelgennen keyin de әri qaray damyttyq. Oiymyz bir jerden shyqty. Sol kezde Qadyr aghamyzdyng bólip-bólip berip jýrgen «Ghibratnamasy» shyqqan. Mysaldar, tәmsilder jazyp jýrdi. Aforizmderge bara qoymaghan. Al kirisip bastaghan kezde, bizding gazette basyldy. Alghashqyda eksperiyment retinde bastadyq. Oqyrmandardan ýsti-ýstine hat kelip, telefon soghushylar kóbeydi. Sóitip Qadagha ómirden qaytqansha bes jyldan astam uaqyt boyy «Almaty aqshamynda» aforizmderi jariyalanyp túrdy. Odan búryn «Almaty aqshamynyng kitaphanasy» degen aidarmen «Almas jerde qalmas» degen kitap shygharyp tastadyq. Endi mine, «Eng aldymen el qamy» degen tolyq núsqasyn qolymyzda ústap otyrmyz. Jalpy alyp qaraghanda, búnyng bәri halyqta bar sóz ghoy. Biraq Qadyrdyng úlylyghy sol, halyqtyng sózin qayta qalyptap berdi. Osy jaghynan kelgende búl ólsheusiz enbek.

Jýsipbek QORGhASBEK: Orazaqyn agha ekeuimiz әngimelesken kezde dәl osy mәsele aldymyzdan shyqty. Mysaly men kitaptan alyp, Orazaqyn aghagha Qadyr aghanyng qalamynan shyqqan qanatty sózdi aittym: «Úlyng renjise býlk etpe, kýieu balang renjise kýlki» etpe dedim. Sodan Orazaqyn agha, siz ilip әkettiniz emes pe?

Orazaqyn ASQAR: IYә, ras. Halyqta úl turaly mynanday sóz bar: «Áyeline balang joqta úrys, al balana adam joqta úrys» degen.

Jýsipbek QORGhASBEK: Búny aityp otyrghan sebebim, Orazaqyn agha qara ólendi jinaqtap, birneshe tom ghyp shygharghan. Sonda Orazaqyn aghanyng ózining ústanghan qaghidasy bar. Jalpy bizding qoldanyp jýrgen, auyzeki tilde aitylyp jýrgen qanatty sózder, maqal-mәtelder bәri de qara ólenning bir-eki joly deydi. Alayda kez kelgen aqynnyng óleni Qadyr Myrza Áliyding ólenderi siyaqty, bolmasa, qara ólenning bir joly siyaqty maqal-mәtelge súranyp túrghan joq qoy.

Orazaqyn ASQAR: Búl әngimeni Qadyr Myrza Áliydi aforizmderimen baylanystyryp aitayyq. Jalpy aforizmderdi jazatyn kezde, men osy aforizm jazayynshy dep jazbaghan, óleng jazyp, sol ólenning qorytyndysy retinde aforizmder shyqqan. Keyde dayyn aforizmderdi qoldanghan, keyde ózi aforizm shygharghan. Ólenderinen alynghan ghoy. Al qazaqtyng maqal-mәtelderi qara ólennen alynghan siyaqty. Myna Qadyrdyng aforizmderin ólenderinen bólip alghanymyz siyaqty, mәselen. Tek ondaydy qazaqtyng qara óleninen eshkim arnayy bólip almaghan, eki-ýsh joly úmytylghan da, aforizmge ainalghan jeri ghana adamnyng esinde qalghan. Mysaly, «dýnie bir tiynnan qúralady», - deydi. Al sanap kóriniz, 11 buyn. Myna qara ólenning 11 buyny 3 buynnan bastalady daghy, 4 buyn bolyp ayaqtalady. Demek dayyn ólenning bir joly. Al qalghan joldary úmytylghan.

Jýsipbek QORGhASBEK: Orazaqyn agha, sizding sózinizdi jandandyra keteyin, shumaqtardyn, ondaghy joldardyn, buyn sandarynyng dәldigin aityp otyrsyz ghoy. Sonymen qatar Qadyr Myrza Áliyde oidyn, tildin, sózding dәldigi, sodan kelip shyghatyn obrazdyng dәldigi, osynyng bәri poeziyasynda aforizmge súranyp túrghanday kórinedi. Matematikalyq dәldik desem, qalay qaraysyz, Qaleke?

Qaly SÁRSENBAY: Poeziya degen matematikanyng bir balama úghymy siyaqty. Sebebi, qazaqtyng qara óleninde búljymaytyn dәldik bar. Yrghaghy da búzylmaydy. Áshirbek Syghaydyng aitqan pikiri bar edi: Qadyr Myrza Ály poeziyagha matematikalyq dәldikti alyp kelgen adam dep. Tipti mahabbat lirikasynyng ózin de sonday dәldikpen jazghan adam dep. Shynynda Qadyrdyng ólenderining tez jattalyp, oida saqtalyp qalatyny osydan. Al aforizmge Qadyrdyng poeziyasy әu basta dayyn túrghan. Shygharmashylyqtyng zandylyghy osynda, aforizmder Qadyrdy qaytyp poeziyagha alyp keldi. Myna ýlken kitapty oqyp bastasan, әri qaray terendep kete beresin. Tartymdylyghy әri núsqa, әri qysqalyghynda. Al osynday ýlken kitap  bastan ayaq qara sóz bolatyn bolsa, oqyghyng kelmey qalady. Qadyrgha eshtene qosyp, ala almaysyn. Matematikalyq dәldik degen osy. Chehov 28 tom jazghan adam. Ol ólip bara jatqanda bir oqyrman súrapty: «Armanynyz ne?», - dep. Sonda aitypty: «28 tomdy, 8 tomgha týsirsem», - dep. Ol Chehov qoy, әrkim әr týrli jazghysy kelgen. Mysaly Tolstoy ómir boyy qysqa jazudy armandaghan. Qadyrdyng ózi de aitatyn: menen aqyn shyqpasa jaqsy oqyrman nemese jaqsy matematik shyghatyn edi dep.

Orazaqyn ASQAR: Qadyrdyng aforizminde mynanday sóz bar: «Aula qaqpasynan bastalady, Otan otbasynan bastalady», - deydi. «Otan otbasynan bastalady», - degen búrynnan aitylyp jýr, al «aula qaqpasynan bastalady» degen sóz, aldynghy sózdi ashyp otyrghan  sekildi. Ashqanda qalay? Bylay qarasaq, qaqpanyng ishinde kóp nәrse bar. Ýy bar, bau-baqsha, qora-qopsy degendey. Sonyng bәri qaqpadan bastalady deyik. Al Otan otbasynan ghana emes qoy, býkil dala bar, tau, qala, el bar degendey, eske týsirip, tudyrady degendey. Osynyng bәrin Qadyr damytyp otyr ma dep oilaysyn. Sosyn: «Týiening bәri atan emes, tughan jerding bәri Otan emes». Búl az bolsa: «Otanyna oralghan gýlge ainalady, Otanyna oralmaghan kýlge ainalady», - deytini taghy bar. Búl biz derbestik alghan kezde jazylghan maqal-mәtelder. Biz derbestik alghannan keyin jan-jaqqa shashyrap ketken qandastarymyz oraldy ghoy.

Qaly SÁRSENBAY: Orazaqyn agha dúrys aitady. Klassikting aty klassiyk. Qay zamanda da oqylady. Aforizmderining ótkirligi, nysanasyna dóp tiyetini, halyqtyng kókeyindegisin bir sózben dóp basyp aitatyny únaydy. «Qanatty sóz miniibka siyaqty, odan әri qysqarsa, abyroyyng ashylady», -  deydi. Kórdiniz be, qaghyp tastaydy, qalpaqtay týsiredi. Kitaptyng bir jaqsysy taqyryp-taqyrypqa bólgen, oqugha da, kerek sózindi izdeuge de ynghayly. Mysaly, til turaly bóliminde: «Óz tiling birlik ýshin, ózge til tirlik ýshin», - deydi. Ras aityp otyr ghoy. Alyp-qosarymyz joq.  Sol siyaqty aqiqat pen shyndyqqa qatysty: «Aqiqat jylatady, ótirik júbatady», - deydi. «Aqiqat ayamaydy, ótirik ayalaydy», - deydi. «Shyndyqtan qashqan shyrghalangha tap bolady», - deydi. Osynday sózderi birden ýiirip әketedi.

Jýsipbek QORGhASBEK: Zamannyng kórinisi, sipaty bir ghana sóz tirkesining ishine kirip ketken. Qazir din mәselesi kýiip túr ghoy. Ásiredinshilder kóbeydi, sonyng zardabyn tartyp otyrmyz. Sony bylay sipattaydy: «Tentek namaz oqysa, mandayymen edendi tesip oqidy» deydi.

Orazaqyn ASQAR: Soghan qatysty «Uyqty basqúr ústaydy, últty dәstýr ústaydy», - deydi. «Azamatqa qalpynan qymbat nәrse joq, qalpyna saltynan qymbat nәrse joq», - deydi. Dәstýrding bәrin teriske shygharyp, jalanash dindi ghana ústanatyndardy aityp otyr. Osynday oidy Qadyr kishkentay ghana sózge kirgizip otyr. Negizi maqal-mәtelding bәri dúrys dep aitugha bolmaydy. Onyng da kerisi bar. Sonyng birine Qadyr bildirmey qarsylyq jasaghan. «Esepti dos aiyrylyspaydy» degen sóz bar. Dos bolsang da eseptesip jýr degen siyaqty. Al búl sóz Qadyrdyng miyna syimaghan, tompaq kelgen. Ol býy deydi: «Esepti dos esep aiyrysyp tynady», - deydi. Qaysysyna senemiz? Áriyne Qadyr Myrza Áliyge senemiz. Esep bolghan jerde qalay dostyq bolsyn? Bir kýni: «Kitaptarymdy rettep jatyr edim, bireuler alyp kete me dep, eki-ýshten jinap qoyghan ekenmin. Artyqtaryn kelip alyp ketesing be, uaqytyng bolsa», - dep telefon shaldy. Jýgirip jetip bardym. Kitap degen qúndy nәrse ghoy. Jinap qoyghan eken. Alyp, qaltama qolymdy sala bersem: «Bilgem,sening sóitetinindi, meni ókpeletesin, dostyng arasynda qúrmet, alys-beris jýrse de, aqsha jýrmeui kerek», - dedi. Men qalam jinaymyn ghoy. «Sen bay ekensing ghoy», - dep telefon shalady bir kýni. «Sening 1000 qoyyng bar eken ghoy. Mening 100 qoyym bar edi, sol joghalyp qala ma, bytyrap kete me, ana 1000 qoyyna qosyp qoyshy», - deydi. «Búl ne dep túr?», - dep týsinbey qaldym. «Ee-e, qalamy bar eken ghoy», - dep jýgirip bardym taghy da. Búnyng baghasy bar ghoy dep, taghy da qaltama qolymdy sala berip edim: «Áy sen, sóz úqpaydy ekensin», - dep keyidi. Keyde mynanday jaghday bolady, adam ózi jazady, aqyldy bireuge aitady, biraq ózi oryndamaydy. Al Qadyr óz aitqandaryn ózi oryndaytyn. Janaghy, «eseptesken dos bolmaydy» degen sózin ózi berik ústandy.

Qaly SÁRSENBAY: «Áyel bas, erkek moyyn» degen tarau bar myna kitabynyng ishinde. Mahabbatty bastan-ayaq shaghyp aityp beredi. Sondaghy bir ghana sózin aitayyn: «Áyelge bergen aqshanyng bolashaghy joq», - deydi. Birden týsinesin...

Jýsipbek QORGhASBEK: Bir qarasan, túrmystaghy jaghdaygha baylanysty әieldi tómen týsirip túrghan siyaqty. «Dәrining dúrysy -  әielin» deydi, biraq. Al shyn mәnisinde bitistiretin de osy, adamnyng namysyn qamshylaytyn da osy sózder.

Qaly SÁRSENBAY: «Ýilenbegen erkek esin jimay ótedi» degen sóz qay jaghynan alsanda dóp aitylghan. «Auylda tuysqandar túrady, qalada júghysqandar túrady», - deydi. Ras qoy. «Monomahtyng bórki bolghansha, kópting kórki bol», - deydi. «Qazaq bolyp jarymay jýrgenine ókinbe, qazaq bolyp jaryta almay jýrgenine ókin», - deydi. Osynyng bәri ómirde ret-retimen kezdesip otyrady. «Áyeldi tóbene shygharma, ózi-aq shyghady», - degendey bir sózi jәne bar.

Orazaqyn ASQAR: Búl kisi ayaq astynan aita salatyn. Bir kezde jazushy-synshylar otyryp alyp, mening bir kitabymdy talqylap otyrghan. Bireui aitty: «Men kózәinegimdi ýige qaldyryp ketippin. Oqiyn desem kórmey otyrmyn», - dep. Sonda Qadyr: «Kórmey otyrsang ol dúrys qoy, al kóre almay otyrsang bolmaydy ghoy», - dep qoyyp qaldy. Sózdi oinatqanyn qaramaymysyn. Ertesinde Myltyqbay degen aqyn «Qadekeng óstip aitty», - dep gazetke basyp jiberipti. Kitaptar kóp bolatyn. «Osynyng bәrin oqydyng ba desek, tiyip-qashyp oqydyq qoy. Oqylmaghan kitap joq», - deytin. Abaydy kóp zerttegen. Osy kitabynda «Abay bolsa qayter edi» degen bólimi bar ghoy. Sonda býy deydi: «Internetti oqyp jýr, talay qazaq balasy». Sosyn: «Jasymda ghylym bar dep eskermedim» degendi, «jasymda para bar dep eskermedim» dep jazar edi Abay», - dep qoyady. «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úiqy sergek» degendi, «qartaydyq, toqal oiladyq, úiqy sergek», - deydi. Toqaldan-toqal alghandargha aityp otyrghany ghoy. Búny aityp otyrghan sebebim, maqal-mәtel, qanatty sóz jaghynan mening oiymsha qazaqqa jetetin halyq joq. Bir aqynnyng maqal-mәteli bir kisini úryp jyghatynday tom bolyp otyr ghoy. Qazaqtyng maqal-mәtelderi jinalyp bitken joq. Al sony jinasan, ol kóp dýniye. Soghan qaramastan «qazaqtan sóz qalmaghan» dep qoyady qazaqtar. Keyinnen «Abaydan sóz qalmaghan», - degen sóz shyqty. Endi «Qadyrdan sóz qalmaghan», - deu kerek siyaqty.

Qadyr Myrza Ály ózin balalargha óleng jazumen shynyqtyrdy. Soghan sanaly týrde bardy. Balalargha óleng jazu bәrinen qiyn. Balalar turaly jazu bar da, balalargha jazu bar. Shymyr janghaq degen bar. Shaghyluy qiyn. Balalargha óleng jazu sol shymyr janghaq shaqqan siyaqty. Sodan bastady-daghy, «Kýmis qonyrau» degen kitappen ayaqtady. Sodan keyin baryp, ýlkenderge ketti. Ýlkenderge ketkende qaytty deysiz? Eng aldymen «Oy ormanyn» ózi ýshin jazdy. Ekinshisi -  «Aq otau», otbasy ýshin jazdy. Ýshinshisi - «Búlbúl baghy», búl túrghan qalasy. Tórtinshisi -  «Jerúiyq». Ol dalasy, eli. Besinshisi -  «Alaqan». Ol bes arys. Al sodan song «Dóngelengen dýniyeni» jazamyn degen.

Jýsipbek QORGhASBEK: Býkil shygharmashylyghy josparlanghan eken ghoy.

Orazaqyn ASQAR: Sol jospardyng eng songhy nýktesi osy aforizmder.

Qaly SÁRSENBAY: «Kýibeng tirlikpen jýrgen adamdar men turaly aitugha uaqyttary bola bermes» degendey oimen, ózining qadirin ózi sezinip, «Joq, ólmeymin» degen eng songhy ólenin jazyp, qaldyryp ketti. Sonyng ishinde mynanday jol bar eken:

«Ólip-óshken jastyq, jigit kýninde,

Mendik sózben qarar sýigen gýline.

Men bolmasam, bir-aq sózim aitylar,

Sayrap túrghan sheshenderding tilinde.

Jýrek nege, ókpe nege búlqyndy?

Qimaydy ma, ótken shaqty, bal kýndi.

Ádemi әzil, bir kezderi aitqanmyn.

Áli talay du kýldirer halqymdy».

Jýsipbek QORGhASBEK: Bәrekeldi! Qaleke, mynau býgingi әngimemizding týiini siyaqty óleng eken. Auyz әdebiyetindegi, halyq әdebiyetindegi qazynamyz tolyq jinaqtalyp bitpey jatqan zamanda, keshe ghana aramyzda bolghan Qadyr Myrza Áliydey túlghanyng qalamynan shyqqan aforizmderdi jinaqtap, shygharyp jatuymyzdyng ózi oqyrman ýshin ýlken olja dep esepteymiz. Rahmet!

Gazettik núsqasyn jasaghan - Baljan MÚRATQYZY

«Halyq sózi» gazeti