*1946 jyldyng jeltoqsan - 1947 jyldyng qantar ailarynda Á.T.Jangeldinning óz auzynan tarih ghylymdarynyng kandidaty R.I. Golubeva jazyp alghan búl estelikter keybir qysqartularmen úsynylyp otyr.

Men 1884 jyly qazirgi Qostanay oblysy Torghay uezi Qaydauyl mekeninde tudym. Ákem - kedey tabynan, orta jýzding qypshaq ruynan. Búl ruda da basqa rulardaghyday kóshpeliler de, otyryqshylar da boldy.
Mening ata-anamnyng barlyq balasynyng ýsheui - úl, qalghany qyz edi. Otbasymyz joqshylyqta ómir sýrdi. Ákem baylardyng esiginde jýrdi. Syr-Dariyadan kóship ótip bara jatqandar keyde tamaqqa talshyq bolar birdeneler tastap ketetin. Bizding jerimiz shúrayly, shabyndyghymyz mol bolghandyqtan, olar baghyp ber dep әkemizge mal qaldyryp ketetin. Ol ýshin әkemizge aqsha jәne azdaghan bas mal tiyetin.
Men bala kezimnen ang aulaudy jaqsy kórdim. On jasymnyng ózinde-aq әkemning eski tot basyp ketken bytyra myltyghymen bódene, qaz taghy basqaday kóktemde oralghan qústardy atatyn edim. Bizding ónirde aqbókender, qaraqúiryqtar kóp bolady. Men olardy da auladym.
Jeti jasymnan atqa shaptym. Jazghytúrym әkem baygha jaldanyp, bay malymen jýz-eki jýz, keyde ýsh jýz shaqyrymday jerge  jayylym izdep kóship jýretin.

*1946 jyldyng jeltoqsan - 1947 jyldyng qantar ailarynda Á.T.Jangeldinning óz auzynan tarih ghylymdarynyng kandidaty R.I. Golubeva jazyp alghan búl estelikter keybir qysqartularmen úsynylyp otyr.

Men 1884 jyly qazirgi Qostanay oblysy Torghay uezi Qaydauyl mekeninde tudym. Ákem - kedey tabynan, orta jýzding qypshaq ruynan. Búl ruda da basqa rulardaghyday kóshpeliler de, otyryqshylar da boldy.
Mening ata-anamnyng barlyq balasynyng ýsheui - úl, qalghany qyz edi. Otbasymyz joqshylyqta ómir sýrdi. Ákem baylardyng esiginde jýrdi. Syr-Dariyadan kóship ótip bara jatqandar keyde tamaqqa talshyq bolar birdeneler tastap ketetin. Bizding jerimiz shúrayly, shabyndyghymyz mol bolghandyqtan, olar baghyp ber dep әkemizge mal qaldyryp ketetin. Ol ýshin әkemizge aqsha jәne azdaghan bas mal tiyetin.
Men bala kezimnen ang aulaudy jaqsy kórdim. On jasymnyng ózinde-aq әkemning eski tot basyp ketken bytyra myltyghymen bódene, qaz taghy basqaday kóktemde oralghan qústardy atatyn edim. Bizding ónirde aqbókender, qaraqúiryqtar kóp bolady. Men olardy da auladym.
Jeti jasymnan atqa shaptym. Jazghytúrym әkem baygha jaldanyp, bay malymen jýz-eki jýz, keyde ýsh jýz shaqyrymday jerge  jayylym izdep kóship jýretin.
Qaydauyl auyly - tabighattyng bir kórkem búryshy. Jaqyn jerden ózen aghyp ótetin, oghan manaydaghy 60-70 shaqyrymda su joq bolghandyqtan, suatqa dala andary keletin. Nu qamysta jabayy qús kóp edi. Bizding otbasymyz osylarmen kýn kóretin.

Men ózimning atam Tәnirbergenning Jankeldi degen familiyasyndamyn.
Atamdy әkemning әngimelerinen biletinmin, әkem әdette otbasymyzdy keshke jinap otyryp, atamyz turaly әngimeleytin. Atam da kedey bolsa kerek, ol patshagha qarsy bolypty, jarly-jaqybaydy qanap, eng qúnarly jayylymdardy tartyp alyp, shamadan tys salyqtar salyp, qyzdardy kýshpen әketip, bassyzdyqtar jasaghan patsha әkimderi men olardyng jandayshaptaryn jek kóredi eken.
Ol Orta jýzde qazirgi Lutovskiy, Qaydauyl audandarynda  kóteriliske shyqqan. Sondaghy shayqastardyng birinde mert bolyp, el esinde batyr retinde saqtalyp qalghan.    Erte jasymnan mening oqyghym keldi, biraq bizding jerlerde ol kezde mektepter bolmady. Birde bizding auylgha Torghaydan bir qazaq múghalim keldi. Ol óte әsem kiyinetin: oqaly baskiyimi, altyn týimeli bylghary beshpenti jarasyp túratyn. Ony kórip qatty qyzyqtym, mening de múghalim bolghym kelip ketti. Men odan:
- Men de oqyp, sodan song múghalim bola alam ba? - dep súradym.
Ol: «Árbir jas oqyp, sodan song múghalim bola alady», - dedi. Sóitip qay jerde mektep baryn, oghan qalay týsudi aityp berdi. Múghalimmen әngime mening erkimdi aldy.
Men әkeme mektep turaly aityp, oqyghym keletinimdi bildirgenimde, ol tipten tyndaghysy da kelmedi. Men ýiden qashugha bekindim, tek ynghayly sәtti ghana kýttim, kóp úzamay onday sәt tudy. Kórshi auyldan Torghaygha attanghan keruenmen birge jasyryn ketip qaldym. Mal aidaushy bolyp jaldandym, tabyn kýzettim, sol ýshin maghan tamaq berdi. Torghayda bizge kelgen múghalimdi tauyp aldym. Ony Ahmet Balghynbaev deydi eken, ózi - orys tilinde oqytatyn qolóner mektebining mengerushisi.
Múghalim meni ózim siyaqty 35-40 er bala oqityn ýlken bólmege alyp keldi. Olardyng ishinde qazaqtar da, orystar da bar edi. Mektepte sauat ashugha, aghash jәne temir ónerleri kәsibine ýiretti. Biz mektep jataqhanasynda túrdyq. Maghan aghash óneri únaytyn, al ózim jasaghan birinshi oryndyq mende maqtanysh sezimin oyatty.

Sodan   bir jyl oqydym. Ákem keldi. Múghalimmen kerisken әngimeden son, meni ýige alyp ketti. Men taghy da dala erkinde boldym. Biraq oiym jatsam-túrsam mektep edi, taghy da ýiden ketuge bel bayladym. Bir jyldan, әlde bir jarym jyldan keyin be, әiteuir, men taghy da Qostanaygha baratyn keruenge ilestim. Búl qashqanymda men, baydyng eki jylqysyn ala ketken edim, solarmen Torghaygha jettim. Onda bir atty otyz somgha sattym da, ekinshisimen odan әri jol tarttym.
Qostanayda bayaghy torghaylyq múghalimning kepilhatyn alyp, halyq uchiliyshelerining inspektory Allektorovqa bardym, ol meni eki klastyq orys-qyrghyz mektebine ornalastyrdy.
Eki jyl ótti. Oquym jaman bolmady, biraq orys tilinen kóp qinaldym. Ákem meni ýige qaytaryp almaq oiynan qaytpay, birde sabaq kezinde kýtpegen jerden mektepke kirip keldi. Inspektor ara týsip, mening qaluyma әkemdi kóndirdi.
Osydan keyin men әkem oquyma bóget bolmas ýshin, búdan da alysqa ketuge bekindim. Inspektor búl isime belsendi kiristi, meni Orynbor diny uchiliyshesine -jartylay jabyq tiptegi oqu ornyna auystyrdy. Onda eski diny seminariyanyng tәrtipteri ýstem boldy. Oqushylar jataqhanalarda túrdy. Ol kezde jany tiri, qabiletti, joldastyqqa adal jaqsy bir Petrov deytin orys balasy jaqyn dosym boldy. Bizder úiyqtaugha jatqanda, keshter boyynda ol qyzyqty oqighalardy әngimelep aitatyn. Múghalimder bilimining syrtqy jattandyghyna ghana kónil bólip, negizinen, tәrbiylenushilerding diny kózqarastaryn qalyptastyrugha tyrysatyn.
Mekteptegi oqushylardyng keybireuleri dinge kýmәnmen qaraytyn. Birde týnde jastar kezekti pikirtalasyna kirisip ketkende, jataqhanagha inspektor jetip keldi. Sham janyp túrghan.
- Shamdy kim jaqty? Nege úiyqtamaysyndar, ne turaly talasyp jatyrsyndar? - dep tergey bastady. Bizding bәrimizdi jekelep qamap qoyatyn karser kýtip túrghanyn týsindik. Petrov shamdy sóndirip, tósegine oraldy. Kenet oqushylar ózara kelispey-aq inspektorgha odeyal jaba saldy da tepkining astyna alyp qabyrghalaryn ezgip tastady. Tergeu-tekseru bastaldy, ol birneshe kýnge sozyldy, alayda eshkim eshkimdi kórsetpedi.
Jarty jyl ótti. Ákem Orynborgha keldi. Ol Orynbordan ýsh shaqyrym jerdegi «ayyrbas» sarayyna toqtady. Múnda revolusiyagha deyingi jyldarda orys jәne ortaaziyalyq saudagerler arasynda tauar aiyrbastau jýretin. Búl shaqtarda Orynbor Orta Aziya qaqpasy sanalatyn. Búl saray Orta Aziya halyqtaryn otarlau ýshin tirek retinde salynghan. Orynbor kazaktary Orta Aziya halyqtaryn osy jerden baghyndyrghan.
Osy aiyrbas sarayynda tauar aiyrbasy jýzege asatyn. Múnda kóptegen dýngirshekter qúrylghan. Saudagerler mal, et, jýn aiyrbastaydy. Ornyna kóilek, ayaqkiyim, toqyma búiymdar, әshekey-saltanat zattaryn alatyn. Myndaghan shaqyrymdar asyp, jyl sayyn osy jerge qisapsyz ýiir-ýiir jylqylar, qora-qora qoylar, qotan-qotan týieler aidap әkelip jatady. Múnda әrbirden song adam da satylatyn.
Mening әkem osy aiyrbas sarayyna ayaldady. Sodan song ol mektepke keldi. Ýzilis kezinde maghan balalar jýgirip kelip:
- Saghan әkeng keldi, - dedi.
Búl uaqyt ishinde әkem qartayyp qalypty. Ol meni kórgende, jylap jiberdi:
- Ákendi tanyp túrsyng ba?-dep súrady.
- Áriyne, tanyp túrmyn. Dýniyede óz әkesin tanymaytyn adam bola ma? - deppin men.
Ol meni ýige oralugha kóndirgisi keldi, biraq men bas tarttym. Uchiliysheni 1903 jyly bitirdim. Odan әri bilim alugha úmtylyp, Qazan múghalimder seminariyasyna oqugha týstim. Qazanda, uniyversiytetter qalasynda, jana ómir bastaldy. Alayda meni qorshaghan orta ózgermedi. Bayaghy manghaz kólgirsu, ekijýzdilik ýstem ómirde baz keship jattym.
Seminariya diyrektory Bobrovnikov degen boldy. Bobrovnikov ta, Alektorov ta, Balghynbaev ta is jýzinde búratanalar - revolusiyagha deyingi jyldarda bizderdi solay ataytyn - arasyna pravoslaviyeni engizudi jýzege asyrushy missionerler edi. Olardyng bәri de sol kezdegi belgili orystandyrghysh, ortaaziyalyq búratanalyq múghalimder seminariyasynyng negizin qalaushy Iliminskiyding shәkirtteri bolatyn. Olar osy iste óz mansaptaryn jasady. Balghynbaev - asa iri baydyng balasy - eki úlyn da osy múghalimder seminariyasyna berdi, Bobrovnikov Orynbor oqu korpusynyng qamqorshysy qyzmetine, sodan keyin halyq aghartu ministrligining kenes mýsheligine taghayyndaldy.
Qazanda men eki jylday oqydym. Asa auyr bolghan osy eki jylymdaghy jaryq sәule tarih múghalimi Ashmarin boldy. Ol asa bilimdar, ozyq kózqarastaghy, birneshe tilderdi, sonyng ishinde arab tilin de, biletin adam edi. Basqalardan da menimen jaqyn boldy. Qystyng úzaq keshterinde qyzyqty әngimelerinde ol meni Shyghys tarihymen, patsha ýkimetining últtyq shet aimaqtardy otarlau tarihymen tanystyrdy, samoderjaviyening shyn bet-perdesi turaly әngimeledi, revolusiyalyq qozghalys tarihyn aityp berdi. Búl әngimeler mening kózqarastarymnyng qalyptasuyna zor yqpal etti.

1905 jyldyng qazan aiy. Qazan qalasynda 17 qazan  Maniyfesi turaly belgili boldy. Bәrimiz múghalimimizben demonstrasiyagha shyqtyq. Kóshelerde halyq kóp eken, biz demonstranttargha qosyldyq. Prolom kóshesine ótip, Voskresenskiy kóshesine jetkende, kenetten: «Kazaktar!» degen aiqaylar janghyryp ketti. Olar demonstranttardy qorshap alyp, ata bastady, qamshylarmen soqty.

Jaralanghandar kóp boldy. Múghalim Ashmarin basynan jaralandy. Bizderding bәrimizdi tútqyndap, qalalyq duma ýiine aidap apardy. Ol jerge myngha juyq tútqyndardy jinady. Búl mening birinshi revolusiyalyq qadamym boldy. Bizdi bir apta ústady, tergedi - sodan song bosatty.
Seminariyagha oralghanda, ózimning seminariyadan shygharylghanymdy bildim. Sóitip meni myna qogham laqtyryp tastady. Baratyn jer joq: tughan dalam - alysta. Qalada dostarym joq edi. Ózimning óitip-býitip jinaghanymdy alyp, Mәskeuge barugha bel bayladym: sonda bilimimdi jalghastyruym kerek.

Tanystarymnyng septigimen men Mәskeu diny akademiyasynyng tarih fakulitetine oqugha týstim. Oghan týsu jenil boldy. Mәskeu týbinde Troisko-Sergeiyevkada túrdym. Maghan dinbúzar, qúdaysyz ataghy jamaldy. Jәrdem aqsha, stiypendiya bermedi, ómir sýru qiyngha ainaldy.
Birinshi oqu jyly bitken son, 12 jylda alghash ret ýige baryp keldim. Astanadan (Mәskeudi aitady. -red) barghan maghan tughan auylym kedey, júpyny kórindi. Ákem qatty qartayghan, men kelgen son, bir aidan keyin sheshem qaytys boldy.
Auylda maghan kózqaras ózgeripti. Men barlyq qiyndyqtargha, әke qarsylyghyna qaramastan, oqyp jatqan, ómirge óz jolyn ózi salghan az qazaqtardyng biri edim. Aghayyndar maghan qúrmetpen qarady. Qazaqtar dalasynda ol kezde sauattylar sanauly edi, onyng ózinde, olardyng bәri bay ortadan shyqqandar bolatyn.
Menen júrt ýlken qaladaghy ómir turaly súrastyrdy. Keybir qúrdastarym maghan qyzyghyp, oqugha ketkisi de keldi. Ókinishke qaray, búlar ony istey almady. Jat ólkelerge barugha әrkim bel bua bermeydi.

Men Mәskeuge oraldym. Ómir sýru barghan sayyn qiyndady. Qanday da bolsa bir júmys tabu kerek boldy. Maghan jeke adamdargha sabaq beru úsynyldy - bir er balany oqyttym, ol ýshin týski tamaq pen jatar bólme berildi. Búl kezde Mәskeudegi oqu oryndarynyng studentterimen tanysyp ýlgerdim.
Mәskeude Petrovty, Orynbor diny uchiliyshesindegi joldasymdy jolyqtyrdym. Ol revolusiyalyq kónil-kýii ýshin akademiyadan quylypty. Men jasyryn studenttik ýiirmelerge qatysuymdy jalghastyryp, onyng tapsyrghan júmystaryn atqardym, búl ýiirmege polisiya óz nazaryn erekshe audaratyn. Osy ýiirmede tyiym salynghan revolusiyalyq әdebiyetpen alghash ret tanysuym bastaldy. Ony oqu maghan kýshti yqpal etti.
Búl kezende men óz betimshe kóp oqydym.  Goncharovtyng «Qúlama jar», «Oblomov», Dostoevskiyding - «Aghayyndy Karamazovtar», «Naqúrys» kitaptaryn, Nekrasovtyng ólenderi men poemalaryn, Turgenevting «Ákeler men balalaryn», «Dvoryandar úyasyn», «Anshy jazbalaryn», Tolstoydyng «Anna Kareninasyn», «Aryluyn» jәne Shekspirdin, Valiter Skottyng t.b. audarma әdebiyetterdi oqydym. Týnde maysham jaryghymen oqydym.
Akademiya týlekteri arasynda oqyghan kitaptary turaly talastar tuyp jatatyn. Keyde olardy jasyryn tyndap, polisiyagha jetkizetinder de boldy, óitkeni qaybir studentter senimsiz sanalatyn.
Akademiyadaghy mening atyma qatysty akademiya basshylyghynyng kózqarasy túrghysynan únamsyz sipat kýsheye týsti, maghan teris týsinikpen jәne senimsizdikpen qarady. Mening de akademiyada oqylatyn ghylymdargha teris kózqarasym qalyptasty, sóitip odan әri akademiyada men qala almadym.

Birde mening pәterime týn ishinde polisiya basyp kirip, tintu jasady. Búl basshylyqtyng núsqauymen bolghan siyaqty. Resmy týrde men eshqanday da partiyada joq edim, sondyqtan menen kýdikti eshnәrse tappady. Biraq meni ýkimetke qarsy kónil-kýide dep aiyptady. 1906 jyly 16 qazanda keshki saghat altyda akademiyada meni sottau ýshin diny sinklit jinaldy. Búl soraqy sot ortaghasyrlyq nadan sotty eske salatyn edi. Ýlken ýstel basyna ornalasqan diny baskiyimde qara jamylghan din ókilderi akademiya rektory basqaruymen sot jýrgizdi. Maghan súraqtar qoyyldy:
-     Iisustyng kýndi toqtatqanyna senesing be?
-    Joq, senbeymin.
Maghan sol sekildilerdi kýshtep tanghylary keldi, biraq men iyilip baghyna qoymadym. Sodan song olar bylay dedi:
-   Biz seni tәrbiyeledik, biz seni shirkeu pastyryna dayyndadyq, al sen shaytannan jaralghansyn. Saghan pravoslaviyelikter arasynda oryn joq.

Sinklit mynaday qauly qabyldady: «Mәskeu dini akademiyasy studenti Jangeldin dinnen quylady. Ol Diny akademiyadan qúdaysyz, shaytan jolyna týsken jәne naghyz hristianin atyna layyq emes retinde shygharylady».
Mine, mening «dini» mansabym osylay ayaqtaldy.

Akademiyadan shyghyp qalghan son, maghan júmys izdeuge tura keldi. Men Plevako deytin advokatty qazaqtardyng maqtauynan bilushi edim, ony bizderge kómektesedi deytin. Sol Plevakonyng úly Mәskeude túratyn, «Resey tany» gazetining bas redaktory ekenin biletinmin. Búl gazetti millioner Ryabushinskiy shygharatyn. Ol kezderde Mәskeude eki kórnekti gazet boldy: «Orys sózi» men «Resey tany». «Orys sózin» Suvorin shyghardy.
Men Plevakonyng qabyldauyna qol jetkizdim. Men onyng qabyldauynda bolghanymda, ol maghan gazet ýshin habarlamalar jinaumen ainalysudy úsyndy.
Eki aiday men osy ispen ainalystym, sodan song maghan habarlandyrular jinaudan týsken qarjygha kino ýshin tegin libretto berudi úiymdastyru turaly oy keldi. Osy oimen men «Kontiynentali» kinoteatrynan onyng iyesi Egorov deytin saudagerge bardym. Ol meni edәuir senimsizdikpen qarsy aldy. Mening ýstimde studenttik kiyim edi.
- Sen orys emessing ghoy?
- Qazaqpyn.
- Al sening qarajatyng bar ma?
- Joq.
- Librettony qalay basyp shygharmaqsyn?
- Aqshany qaryzgha alamyn.
Egorov kelisti. Mәmle jasaldy. Egorov kómegimen men bólmeni jalgha beru, ýilerde beriletin tamaq turaly, ýy satu turaly t.b. habarlandyrular jinaugha kiristim, taghy da eki kinoteatrmen mәmilelestim, Diny akademiyanyng ózim siyaqty issiz qalghan eki studentin tarttym. Búl júmys bizge edәuir kýnkóris berdi. Biz bólme jaldap, onda kense siyaqty birdene qúrdyq.
Bir kýni tanerteng men ýide joqta pәtermizge polisiya basyp kirip, tintu jasady. Mening kishkene tozyghy jetken chemodanymdy aqtarghan, kitaptardy olar paraqtap aqtarady. Bir mezette mening joldastarymda da tintu jasalady, sóitip bizding bәrimizdi uchaskige alyp ketti.
-    Siz nemen ainalysasyz?
-    Habarlandyru jinaymyn.
-    Sen ózing kimsin?
-    Diny akademiyanyng búrynghy studenti.
-    Shygharylyp tastalghansyng ghoy?
-    Shyghyp qalghanmyn.
-    Siz habarlandyru jinau degen jeleumen ýgit-nasihat jýrgizesiz, jinalystar jasaysyz, arandatushy alyp-qashpa sózder taratasyz.
Osylaysha bizding bәrimizdi tergedi, biraq eshtene tappady, sóitip kóp úzamay bosatty, alayda  «Bayqandar, biz әli senderdi ústap alamyz» dep qorqytty.

Búl 1907 jyldyng basynda boldy. Biz studentter ýiirmelerine qosylyp jýrdik, jii jinalatynbyz, әriyne, búnyng poliyseyler kózinen tasa qalmaghany belgili. Repressiyalar kýsheydi. Eki apatadan song tintu qaytalandy.
Patsha ýkimetining qudalauy jalghasa beretini anyq boldy, sondyqtan men Mәsekeuden ketuge bekindim. Mening qarajatym joq edi. Tughan dalama oralghym kelmedi. Maghan shetelge baru kerek degen oy keldi.
Men jerdýniyeni aralap shyghu ýshin sayahatqa jayau shyghatynym turaly jәne ózime serik bolugha adam shaqyratynym turaly gazetke habarlandyru jariyaladym. Ýsh adam mening shaqyruyma ýn qatty: Samaradan jaratylystanu múghalimi Plamenevskiy, Peterburgten injener-tehnolog Polevoy jәne Mәskeu kommersiyalyq uchiliyshesining oqytushysy Koroviyn. Birneshe kýn ótti.
Biz aldymen hat alysyp, sodan song bas qostyq.
Biz bәrimiz de kýsh-quatymyz tasyghan jastar edik. Sodan kóp oilanyp jatpay, 1908 jyly 1 mamyr aiynda Mәskeuden * Peterburgke jayau shyqtyq (*Búl jazbanyng avtory sәl auytqushylyq jibergen. Qújattardaghy mәlimetter boyynsha, Á.Jangeldin Mәskeuden 1910 jyly 9 shildede shyqqan).

Mening ayaghymda - sportshylar kiyetin myqty ayaqkiyim, ýstimde - kavkazdyqtardyng kiyiz qalpaghy, arqamda - jol sómkesi, qaltamda - jiyrma bes som jәne fotografiya apparaty - jol jabdyghym bar bolghany osy boldy. Sóitip Mәskeuden Peterburgke jayau kettik. Peterburgke deyin jiyrma kýn jýrdik. Onda tórt kýn ayaldadyq. Bizderdi suretke týsirdi. Bizding fotosuretterimiz kishkene týsiniktemesimen gazetterde jariyalandy, al odan әri qozghalghanymyzda, bizderdi peterburgtikterding qalyng nópiri Peterburg danghylynyng úzyna boyymen bes shaqyrymday ilesip otyryp shygharyp saldy.
Bizder Krasnoe Selo, Pulkov observatoriyasyn basyp ótip, Lugada boldyq. Bizding jol Pskov baghytynda jatty.
Kýnine qyryq-elu shaqyrymnan jýrip otyrdyq. Alghashqy uaqyttarda jay qozghaldyq, asyqpadyq, al keyinirekte shirap shynyghudan ótken son, jyldamyraq jýrdik.
Tamaqqa qarajat tabu ýshin sayahatshylar dәstýrindegidey kópshilikke dәrister oqydyq, qayyrymdy adamdardyng qolynan qor jinadyq. Bizdi halyq barlyq jerde jaqsy, jyly shyraymen qarsy aldy.
Sonyra, shetelge ilingenimizde, meni ózimning fotoapparatym asyrady. Biz mening suretim salynghan myng otkrytka dayyndatyp aldyq. Búl otkrytkalardy jolay satyp jýrdik. Jerdýniyeni ainalyp shyghu sayahatshysynyng kitapshasynda N. Stepanov atyna berilgen dep jazyldy. Búl mening revolusiyalyq laqap atym edi. Kitapshada bylay dep kórsetildi: «N. Stepanov, ol әri Aliy-Bey Djangeldiyn». Búl kitapsha astanalarda jәne iri qalalarda tirkelip otyruymyzgha mýmkindik berdi. Mysaly, oghan Varshavada 1910 jyly 18 tamyzda Polishadan attanarda, mynaday jazu jazyldy: «Eshqanday qarajatsyz ghylymy bilim jinau maqsatynda jerdýniyeni jayau aralaushy, sayahatshy - Nikalay Stepanov (Aliy-Bey Djangeldiyn») Varshavadan 1910 jyly 18 tamyzda shyqty». General-gubernator kensesining bastyghynyng orynbasarynyng qoly qoyylghan.

***

Alghashqy kezderde biz qinaldyq. Bayau jyljydyq, jii toqtadyq. Basyp ótken eldi mekenderde biraz ayaldap, óz sayahatymyzdyng maqsatyn - әrtýrli eldermen, tabighatpen tanysu ekenin - әngimeledik. Halyq bizderdi zor yntamen tyndady.
Bizderding aitarlyqtay sporttyq maqsattarymyz bolghan joq. Biz - ómirde joly bolmaghandar edik. Bizge kýnkóriske qarajat tabu kerek boldy. Biz tek shetelderge qonys audarudy kózdedik, sonymen qatar týrli elderdi aralap shyghyp, kórikti jerlerdi kórgimiz keldi.
Vilinoda úzaghyraq ayaldadyq. Múnda bizdermen jazushylardyn, әrtisterding kezdesui úiymdastyryldy. Kalinin degen pomeshik bizderge qatty qyzyghushylyq tanytty. Onyng mekeninde úzaq túryp qaldyq. Ol jerden Varshavagha attandyq.
Varshavada edәuir uaqyt túrdyq. Otkrytkalar satyp kýn kórdik. Jarty tiynnan sattyq, al ol bizding qolymyzgha shiyrek tiyngha týsetin. Júrtshylyq qayyrymdylyq sharalary men keshter úiymdastyryp otyrdy.

Bizben kezdesken júrt jerdýniyeni ainalyp shyghu sayahatyna artta qalghan dep sanalatyn halyqtardyng biri qazaq halqynyng bir úlynyng tәuekel etkenine tandanyp, airyqsha qyzyghushylyq tanytatyn.

Varshavadan keyin biz Krakovte boldyq. Krakovtan túz ónerkәsibimen belgili bolghan  Velichkogha, odan 1910 jyly 3 qyrkýiekte Zakopani degen jerge keldik. Zakopani mekeninde bir aiday túrdyq, ainala tónirekke ekskursiyalar jasadyq, Polisha studentterimen tanystyq.
Zakopani ol kezde adamdar әrtýrli elderden keletin kurort edi. Qalada erkindik seziletin. Onda ýkimetti synaghan pikirler ashyq aitylatyn, seyilder úiymdastyrylyp, sol kezderde sheshender sóileytin. Al Varshavanyng ózinde revolusiyalyq әreketter qudalanatyn.
Karpatta biz Teniz kólinde bolyp, odan Karpat asulary arqyly Avstriyagha astyq.. Asuda túman, janbyr bolyp qinaldyq. Avstro-Vengriyada dostarymnan bólindim: men Shyghysqa kettim, al olar Evropagha attandy.

Jer dýniyeni ainalu sayahaty tórt jyldan artyq uaqytqa sozyldy. Men teniz jәne temir joldarmen jýrgendi eseptemegende, fotoapparatymdy arqalap, jayau on eki myng shaqyrym jýrip óttim. Kýndiz jýrip ótken jerlerimdi suretke týsirip, týnde olardy himikattarmen aiqyndap, shygharyp otyrdym. Dәrister oqyp, bayandamalar jasap, suretter satyp, tamaghymdy asyradym.

Men jayau Polishany, Avstro-Vengriyany, Serbiyany, Bolgariyany, Tursiyany, Siriyany, Palestinany, Afrikany, Egiypetti, Abissiniyany basyp óttim.
Keri oralghan jolymda ainalyp otyryp, Arab týbegi, Messopatamiya, Persiya, Ýndistan, Seylon araly, Malaya arhiypelagy, Ýndiqytay týbegi, Siam korolidigi, Annam, Qytaydyng ontýstik bóligi, Formozu araly arqyly jýrip óttim. 1912 jyly Japoniyagha jettim.
Mine, jerdýniyeni ainalyp ótken sayahatymnyng jalpy joly osynday. Endi osy saparymnyng keybir mәndi-mәndi tústaryn bayan eteyin.
(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»