Júma, 26 Sәuir 2024
Janalyqtar 3225 0 pikir 2 Sәuir, 2012 saghat 06:05

Quandyq ShAMAHAYÚLY. Davos forumy sosializm men kapitalizmning biriguin moyyndady

Álem ekonomikasynyng Davosta ótken tayaudaghy forumy qarjylyq damudyng jana liyberializm týrining bayansyzdyghyn moyyndady.  Endi sosializm men kapitalizmning artyqshylyqtaryn  qosarlana paydalanghan janasha bir qúrylymnyng qajet ekenin jariyalap ta jatyr.  Dýniyejýzining qazirgi jaghdayyna qarap, liyberializm sayasi-ekonomikasy men qoghamdyq sayasaty qúrydymgha ketti dep mәlimdeytinder de barshylyq. Álemdik ekonomikalyq Davos forumyna bagha bergen sarapshylar endigi jana qúrylym  sosializmdik ýilestirumen jýretin kapitalizm bazasyna negizdeledi degen pikirde.

Álem ekonomikasynyng Davosta ótken tayaudaghy forumy qarjylyq damudyng jana liyberializm týrining bayansyzdyghyn moyyndady.  Endi sosializm men kapitalizmning artyqshylyqtaryn  qosarlana paydalanghan janasha bir qúrylymnyng qajet ekenin jariyalap ta jatyr.  Dýniyejýzining qazirgi jaghdayyna qarap, liyberializm sayasi-ekonomikasy men qoghamdyq sayasaty qúrydymgha ketti dep mәlimdeytinder de barshylyq. Álemdik ekonomikalyq Davos forumyna bagha bergen sarapshylar endigi jana qúrylym  sosializmdik ýilestirumen jýretin kapitalizm bazasyna negizdeledi degen pikirde.

Jalpy kez-kelgen teoriyalyq tújyrymdamalardy shynayy ómirmen sabaqtastyryp, jýzege asyru mәselesi  útymdy úiymdastyrylghan instituttar men bilikti mamandargha kelip tirelui zandylyq. Olay bolsa, mәselening biz sekildi ashylyp-shashylyp jatqan elder ýshin onaygha soqpasy anyq.  Sheneunikteri jauapkershilik ataulydan júrday bizding elde tipti qiyn. Aytalyq, әkim nemese ministr bolghan belgili adamdar qyzmetten kete sala shetelderge qonys audarady. Birazdan song oghan izdeu jariyalanyp, qylmystyq is qozghalady. Tabighy baylyghy mol, әjeptәuir bay elderding qataryna jatatyndyghyna qaramastan Qazaqstannyng halqy kedey. El ekonomikasyn kim kóteredi, aldaghy bolashaqta qalay damytady, júrt kimge senim artady, ol jaghy beymәlim.

Sosializm túsyndaghy 80-ge juyq jylda jighan-tergenderin  kóptegen damushy elder liyberializmdi tandaghan 20 jyldyng ishinde qúrtyp tyndy. Olardyng sayasy jýieleri oligarhtardyng ashsa alaqanyna, júmsa júdyryghyna engen. Áleumettik әdiletsizdik pen ekonomikalyq alayaqtyq, úrlyq-qarlyq beleng alyp, qoghamdyq sayasat tyghyryqqa tireldi dep esepteytin instituttar da әlemde barshylyq. Keshegi sosialistik, býgingi damushy atalatyn elderding arasynda densaulyq saqtau, júmyspen qamtu, bilim beru, әleumettik qamsyzdandyru, zeynetaqy jýiesi sekildi ózekti problemalar dyrday bolyp tonalyp, júrtta qalghan eski ýiding kebin kiygeni ras.

Sonymen qatar býginde «jana qazaq», «oligarhtar» atanyp jýrgenderding kóbi búryn yrghaqty júmys istep kelgen zauyttardyng kýl-talqanyn shygharyp, tehnikalary men qúral-jabdyqtaryn talan-tarajygha salyp, sovhoz-kolhozdardyng mal-mýlkin qala bazarlarynda aqsha-púlgha ainaldyrghan «alpauyttar» ekeni belgili. Olay bolsa, liyberializmning sayasi, ekonomikalyq mashinasy tәuelsizdikting 20 jylynda  el túrghyndarynyng bar baylyghyn bilim-biligimen, ar-úyatymen qosa jalmap jatqan joq pa?! Qalay desek te әleumettik tensizdikting payda bolghany shyndyq. Astana, Almaty sekildi megopolisterde bireuler kóp pәterli túrghyn ýy keshenderin jalgha alatyn kliyent tappay «toyyp sekirse», halyqtyng kóp bóligi qala shetindegi sayajaylar manynan tapqan últaraqtay jer telimin zandastyra almay sandalyp jýr.

Búl jerde sosializmdi dәripteudin, kapitalizmdi dattaudyng qajeti joq. Býgingi Qazaqstan «jan basyna shaqqanda jalpy ishki ónimi 11 myng AQSh dollaryna ten» degen kórsetkishimen bay elder sanatyna jatsa da, jýiesiz liyberializmning saldarynan el tәuelsizdigine qauip tónip otyrghanyn, otanshyldyq sezimning qúnsyzdanghanyn, ekonomikanyng alayaqtargha jem bolghanyn, daghdarys pen kedeyshilikting beleng alghanyn, inflyasiya, bank qaryzy ósimderining alqymdap kele jatqanyn, búnyng aqyry kýireuge qaray jeteleytin faktor ekendigin aitpau kýnә.

AQSh-ta 1930, 2008 jyldary bolghan daghdarystyng syryn ghalymdar memleketting el ekonomikasyna kónil bólmey liyberaldyq túrghydan qarauynyng saldary dep tanyp otyr. Árbir demokratiyalyq memleket óz halqyn eng bergisi isher as, kiyer kiyim, jatar orynmen qamtamasyz etuge mindetti. Osy missiyasyn tolyq atqarghan song ghana sayasi, ekonomika, әleumettik mәseleler jayyndaghy sayasatyn belgilep, әlem nazaryn audaratyn týrli jiyndaryn ótkizip, arzanqol populizmderimen ainalysa berulerine bolady.

Demokratiya teoriyasynda «halyqty alda, úrlyq jasap bayyghan song biylik oryntaghyn satyp al, alayaqtyqpen ainalysyp, shetel bankterine qarjyndy jasyr» degen baptar joq. Demokratiyalyq qúndylyqtyng negizi әdildik, adamgershilik, tendik.  Olay bolsa, «Songhy eki-aq jyldyng ishinde 40-tan asa respublikalyq dengeydegi basshy, oblystyq, qalalyq kólemdegi, әkimder men әkim orynbasarlaryn qosqanda 250-ten astam jauapty túlgha qylmystyq jauaptylyqqa tartyldy»,-degen memleket basshysynyng resmy mәlimdemesi neni bildiredi?
Atalghan mәlimdemege sýiensek,  jemqorlyq pen sybaylastyq «»bәsekesi  boyynsha, әlemde des bermey túrmyz degen sóz. Sonyng saldarynan el túrghyndarynyng teng jartysynan astamy kedeyshilikting zardabyn tartuda. Bankten alghan nesiyeleri men ipotekanyng ósimin qaytara almaghandardyng aldy asylyp, sony kóp qabatty ghimarattyng ýstinen sekirip, ózderin órtep óluge deyin baryp jatyr. «Múnaybarondarynyn» toyymsyzdyghy saldarynan Janaózende beybit túrghyndar oqqa úshty.

Bay men kedeyding arasyndaghy aiyrmashylyq ta jer men kóktey. Keybir zertteushilerding mәlimdeuinshe, oligarhtardyng tabysy qatardaghy qyzmetkerding kirisinen 250 ese kóp kórinedi. Sonyng bәrin baylar adal enbegimen tauyp otyr deu orynsyz shyghar. Ekonomikalyq túrghydan bizding әlemde bәsekelestikke eng qabiletsizder elderding qatarynda túrghanymyz aidan anyq.  Qazaqstanda syrtqy jalpy qaryz 123,2 mlrd. dollargha baghalanuy osy sózimizge dәlel.

Qazaq jerining asty-ýstindegi baylyghyn tonap, ekologiyalyq apatqa qaray sýirep kelemiz. Endi atom qaldyqtaryn әkelip kómbekpiz. «Sudyng da súrauy bar» jәne onyng tipti qatal ekendigin keshikpey qatty sezine bastaytyn týrimiz bar. Maqtanyp aitugha túrarlyq nemiz qaldy? «Samrúq-Qazyna» әl-auhat qory bizge ne beredi? Barymyzdy talan-tarajygha salyp shashpasa, әl-auqatymyzdy kóteretindey eshteneni әzir kórip túrghan joqpyz.

Ózge júrtty qaydam, әiteuir, bizdegi liyberializm túrpatyndaghy ekonomika  jeke túlghalardyng toyymsyzdyghyna, ash kóz jemqorlyghyna negizdelgendikten shyghar, ar-úyat, moraldyq qúndylyqtar ayaqqa taptala bastaghanday. Ol az bolghanday el tәuelsizdigine, últtyq qauipsizdikke de salqynyn tiygizetin týri bar. Sebebi, bizde býginde bәri ashyq-shashyq. «Esikten kirip, tór meniki» deytinderge qolayly jaghday jasalyp qoyghan. Tabighy baylyghymyzgha, múnayymyzgha qojalyq etip otyrghan sheteldik kompaniyalar bizding zandarymyzdyng ózine pysqyrmaytyn astamshyl bolyp barady. Jerimizdi óndiris qaldyqtarymen ulaghandarymen qoymay azamattarymyzdyng «taban et manday teri» jalaqylaryn bermey qorlaytyn jaghdaygha jetken. Al, oghan ara týsip, kýnin joqtaugha mindetti sheneunikterimiz biz tólegen salyqpen bilgenderin istep, qaltanyng qamymen jýr. Kópting iygiligi ýshin, elding gýldenip damuy jolynda jan ayamaugha tiyis el tizginin ústaghan túlghalardan qayyr bolmaghan song ne shara.
Ekonomikalyq liyberializmning saldarynan Afrikanyng birqatar memleketteri shetel kómegine basybayly kiriptar bolyp, tәuelsizdikterinen kóz jazyp qalghandary bizge ashy tarihy sabaq boluy kerek edi. Europa elderindegi qazirgi qarjylyq daghdarystyng ózi  jana liyberializm delinip jýrgen ekonomikalyq qúrylymnyng bayansyzdyghyn kórsetkendey boldy.  AQSh-taghy daghdarystyng saldarynan kóptegen ortasha amerikandyqtar kedeyler qataryna syrghyp týsip jatyr. Endi, adamzat songhy  30 jyl boyy tu etip kótergen liyberaldyq tәsilimen qoshtasuyna tura keletin shyghar. Davos forumynyng dittegeni de sol sekildi kórindi.

Ekonomika - bilim men biliktitikke negizdelgende ghana elding órkendeuin qamtamasyz ete alady. Bizding әkim-qaralardyng aitugha qúmar - «bәsekege qabilettilik» degen sýiikti sózderi  bar.  Al, «bәsekege qabilettilik»  teoriyalyq negizdemesining myqtylyghyna say kórinis tabuy kerek. Áytpese, sóz jýzinde aityp, is jýzinde shiyki zatqa ghana sýiengen ekonomikamen alysqa shaba almaymyz. Qazba baylyq, múnay, metall sekildi taza shiyki zatqa ghana negizdelgen, óndiristik jana tehnologiya ataulydan júrday ekonomikalyq qúrylym bizding adamzat órkeniyetinen kóptegen jyldargha artta qalyp otyrghandyghymyzdyng aighaghy.

Jalpy sheneunikterining әleueti tómen, ekonomikasy shiykizatqa sýiengen, әleumettik sayasaty jetildirilmegen eldi orta ghasyrdaghy feodalizmmen ghana salystyrugha bolady.  Óz halqyn ekinshi dengeydegi bankterding payyzdyq ósimderining tabanyna salyp bergen, arasynda inflyasiyamen mýjiytin, ailyghy shaylyghyna jetpeytin, eki qolynda diplomy bolghanymen  júmysy joq jastary órip jýrgen eldi órkeniyetting qay sanatyna jatqyzugha bolady?!

Múnday jaghday jalghasa berse, qoghamda túraqsyzdyqtyng beleng almauyna, әleumettik instituttardyng әlsirep kýiremesine esh kepildik joq. Júmys oryndaryn ashu, enbekaqy tóleu, densaulyq saqtau, bilim beru sekildi әleumettik manyzdy salalardyng atqaratyn rólin jogharylatpayynsha, kedeyshilikpen kýresti is jýzinde qarqyndy etu qiyn.

Dýniyejýzilik eki birdey soghystan keyin Kenes odaghynyng ayaghynan tik túryp ketuining sebebin zerttegen ekonomister olar Germaniyadan kóp dýniyeni úrlap, tasyp әketti degendi algha tartady.    Jalpy, Germaniya ekonomikasy újymdyq qúrylymgha negizdeletindikten kez-kelgen daghdarysqa tótep bere alatyn kórinedi. Shynynda, Europada daghdarys órship, әlem ekonomikasy әlsirep jatsa da nemister abyrjyp otyrghan joq.  Qazirgi tanda daghdarystan qajyghan adamzattyng ýkili ýmiti taghy da Germaniya bolyp otyr. Tariyhqa zer salsaq, әlem ruhaniyatynyng aituly teoriyalary men tújyrymdamalaryn jasap, kәdege jaratqan aqylmandardyng deni nemis oishyldary ekeni belgili.

Olay bolsa, Qazaqstannyng týrli damu strategiyalyq baghdarlamalaryn jýzege asyratyn da, bolashaghyn jarqyn etip, gýldenip damudyng biyik satysyna kóteretin de onyng shiykizaty men tabighy baylyghy emes, óz isin biletin bilimdi de, bilikti azamattary, әleueti biyik mamandary ekendigi esh shýbәsiz shyndyq.

«Abay-aqparat»

0 pikir