Jeksenbi, 5 Mamyr 2024
Qazaq jeri 5318 10 pikir 4 Nauryz, 2021 saghat 13:15

Qazaq jerining kiyeligi jayly...

Alla Taghala Adam ata men Haua anany jaratyp, odan úrpaq órbitip, keyinirek olardy taypa, halyq, últtargha bólip otyrghany mәlim. Osy túrghyda týrik bútaghynan taraghan qazaq elining ilkidegi damu tarihynan bastap saralay otyrsaq, onyng Jaratushynyng erekshe nazaryna iligip, sýiikti qúldarynyng biri bolghanyna kuә bolamyz. Búny eng aldymen, qazaq jerining úlan-ghayyr kendigi men onyng kiyeliginen kóremiz. Elimiz barlyq uaqyttarda, qiyn-qystau zamandarda da  jerdi kózining qarashyghynday saqtap, oghan asa airyqsha mәn bergen. Jer taqyrybyna baylanysty halyq foliklory ortaghasyrlyq Asan qayghy babamyzdyng adam tirshiligine ynghayly, jau almaytyn, malgha jút kelmeytin, shóbi shýigin, suy mol qonys izdep, qazaqtyng úshy-qiyry joq jerlerin kezip jýrgendiginen habar beretinin eske alsa bolady. Ol jer ýstindegi júmaq – Jerúiyqty izdegen eken.

Dey túrghanmen, babamyzdyng «tirshilikke jayly» jer izdep shabylghany kónilge asa qonbaytyn sekildi. Óitkeni, ortaghasyrda ómir sýrgen әr qazaq ýshin onyng tuyp-ósken jәne ata beyiti jatqan jerlerinen artyq meken tabylmas, bóten jer izdep sharq úrmaydy ghoy. Bizdinshe baqsylyq qasiyeti bar Asan qayghy Jaratushynyng nazaryna ilikken, onymen baylanysta bolghan elimizding asa kiyeli jerlerin izdegen. Sol sokralidy jerlerden buyrqanyp shyghyp jatqan tylsym kýshter adamdy Allagha jaqyndatyp, erekshe passionarlyq qajyr men qayrat beretinine sengen bolar. Osy әreketter arqyly ol halqyna útymdy ózgerister әkelip, olargha baqytty ómir syilamaq bolghan.

Shyghystyng ortaghasyrlyq tarihynda kiyeli jerlerden shyghatyn tylsym kýshke baylanysty iydeyalar (filosofiyalyq tas/kók tas, Tiybettegi Shambala tasy) ghalymdar men baqsylar arasynda keninen taraghandyqtan ony zamanynda ozyq oily túlghalardyng biri bolghan babamyzdyng bilmeui mýmkin emes degen oidamyz.

Kiyeli jerler iydeyasy qazirgi kezde Elbasymyzdyng «Ruhany janghyru» baghdarlamasy ayasynda qolgha alynyp (100 asa jalpyúlttyq, 500 jergilikti manyzy bar kiyeli nysandar), iygi júmystar jýzege asuda. Osyghan oray, atalghan tizimge qosymsha tolyqtyrular engizip, keybireuining kiyeligin asha týssek degen oidamyz.

Adam ata men Haua ananyng jer betine týsui turaly әrtýrli әngime-anyzdar kóptegen halyqtarda bar. Qazaqta taraghan keybir anyz boyynsha, olar múz qúrsanghan Balqash kóline týsipti degen sóz bar. Sonda Adam ata tizesimen, Haua ana jotasymen bir birinen bólek jerlerge týsip, sol mýshelerin auyrtyp alsa kerek. Áli kýnge deyin erkek múzdasa tizesin jylytar, әiel tonsa arqasyn peshke qaratatyn әdeti qalsa kerek. Osy Alla Taghala ýmbetterining kólge týsui sudyng qasiyetin erekshe arttyryp, ony erkek pen әielding simvolikalyq jaqyndyghyn beyneleytin ashy men túshy qylyp bólse kerek. Alla Taghala ýmbetterine sol sudy qalay jaratqandyghynyng belgisi retinde Qúran-kәrimning ayatynda bylay keltiredi: «Ol sonday Alla, eki tenizdi qoya berdi. Mynau tәtti, sýikimdi jәne anau túzdy, ashy. Eki arasyna (qosylyp, aralaspas ýshin) bóget saldy» (Qúran kәrim, 25 sýre, 53 ayat).

Búl ayattan Balqash kólining Alla Taghalanyng qasiyetti Qúran-kәriminen oryn alghandyghyn kóremiz. Ózining osynday sulardy erekshe jaratyp otyrghandyghyn dýniyege pash etken Alla Taghalanyng qasiyetti kitabyna kirgen qazaqtyng Balqashyn Allanyng núry týsken, qasiyetti su dep atasa bolady. IYisi músylman halyqtarynyng ishinde osynday qúdiretti sapamen jaralghan sular neken sayaq úshyrasady. Jaratushy múnday kóldi tek qasiyetti jerge berip, onyng jaghasyn jaylaghan halyqty ózgelerden erekshe jaratylghan ózining sýiikti qúldary qataryna jatqyzatyndyghyn bildirse kerek.

Oksford uniyversiytetining oqytushysy,  ghalym Bery Yuniyper «Almanyng arghy tegi» jәne jazushy Kristofer Robbins «Qazaqstan-almanyng otany» atty kita­ptarynda Ile Alatauynyng jabayy bau­larynda «jannat baghynan qal­ghan alma aghashtarynyn» ar­ghy tegi әli kýnge deyin ósedi dep jaz­ghan. AQSh, Úlybritaniya, Fransiya, Germaniyanyng birqatar jetekshi ghylymy ortalyqtarynyng zertteuleri osy pikirdi rastap, dýniyejýzinde ósiriletin alma sorttarynyng anasy Ile Alatauynyng aport-siyvers almasy ekendigin, onyng genetikalyq tuystyghyn  DNK qúrylymyn zertteu arqyly quattap berdi. Búnyng ózi Almaty, Talghar men Esiktide ósetin aport dýniyejýzinde ósiriletin alma sorttarynyn  genetikalyq bazasy, negizi ekendigi dәleldenip, onyng ejelgi tarihtan kele jatqan keremetting bir synyghy, adamzattyng ortaq iygiligi ekendigin anghartady.

Búl dәiek Adam ata men Haua ananyng Balqash kólinen kóship otyryp ejelgi Jetisu jerine kelgendiginen jәne osy jerden ónip, óskendigining bir belgisi bolar. Adam ata men Haua ananyng túraqty ornyna ainalghan jer sodan bastap «Jer jannaty - Jetisu» degen qanatty sózge ainalsa kerek!

O dýniyening jannatynda ósken Adam ata men Haua ana ózining úrpaqtaryna qasiyetti kitaptarda aitylghan әngimege sәikes «Alla Taghala jannatta ósip túrghan alma aghashynyng jemisin «alma, tiyme!» dep búiryq berdi, alayda biz shaytannyng azghyruynyng nәtiyjesinde ol búiryqty búzyp aldyq» dep, ókinishterin bildirip otyrghan. Sodan beri ol mәueli aghash – Alma atanyp, bizge sol ejelgi tilde, týpnúsqada jetse kerek. Búl sóz Allanyng sózi, onyng ýmbetterine aitqan ósiyeti. Ózge halyqtar búny úmytty, biraq qazaq tilinde saqtalyp qalghan.

Týpnúsqa demekshi, Alla Taghalanyng pendesin qazaq «Adam» degen ortaq sózben atap, búl sóz de qazaq tilinde babamyzdyng tól atauynda saqtalghan! Ózge halyqtarda adam atauy óz tilderinde әrtýrli atalady, mysaly, Allanyng pendesi oryssha – chelovek, aghylshynsha–men, armyansha (Núh payghambar sonda túraqtaghan degen sózge qaramastan)-mard, arapsha-insan, ispansha-personas, italiyansha-persona umana, iomo, malayziya tilinde-lelaky bolyp ataydy eken. Tek parsy tiline týrkiden «adam» bolyp ótse kerek. Osy taqyrypty qauzaghanda, «qabyrghammen kenese­yin» degen ózge halyqtarda kezdespeytin sóz tirkesi sonau ejelgi zamannan «әielimmen aqyldasa­yyn» degen úghymmen ózgerissiz kele jatqandyghyna kuә bolamyz. Óitkeni, Adam Atamyz Alla Taghaladan ózine serik tauyp berudi súraghanda, Jaratushy sol Adam Atanyng bir qabyrghasyn suyryp a­lyp, serik etip Haua Anamyzdy jarat­qan eken degen anyz bar ghoy.

Qazaq jerining Qúran kәrim nemese músylman hadisteri hikayalarymen ózara tyghyz baylanystyghyn kórsetetin taghy da bir mysal - ol Núh payghambar kemesining ejelgi Qazyghúrt tauyna kelip toqtaghany bolyp tabylady. Adamzattyng ejelgi kiyeli kitaptarynda kemening belgili bir taugha kelip toqtaghany aitylmaghanyn jәne sol adam jaratylghannan bergi zamandarda biyik taulardyng shógip otyratynyn eskersek búl anyzdyng tarihta oryn alghanyna senesin.

Osy taqyrypta qalam terbegen ortaghasyrlyq Rashididdin Fazlullahtyng aituy boyynsha, Núh payghambar ýlken úly Iafetke (ony týrkiler Oljay han degen eken) shyghys halyqtary jәne Týrkistannyng ainalasyndaghy jerlerdi bergen eken. Ol kóshpendi bolyp qystauy Qaraqúmdaghy Barsyq, al jaylauy Sayram men Talas qalalaryna jaqyn ornalasqan Órtau men Kórtau auyldary bolghan eken (Centreasia, R.Abdullaev: Uzbekiy-dvoryane turkskih narodov, a sarty-predprinimately Sentralinoy Azii. 19.10.11). Núh payghambardyng óz balasyna Qazyghúrt ólkesining janynan jer berui de jogharydaghy anyzben ishtey logikaly ýilesimin tapqan derek retinde sanaugha bolar.

Kiyeli oryndardyng sanatyna Bayqonyr gharysh ailaghyn da jatqyzugha bolady. Kezinde Bayqonyrdy Sovet odaghynyng gharysh ailaghyna ainaldyrudyng basty sebepteri onyng ekvator jazyqtyghyna jaqyndyghy, jer ainaluy jyldamdyghynyng (sekundyna 316 metr) zymyrandy úshyrugha tiyimdiligi  men odan tikeley gharyshqa tez úshyp shyghudy qamtamasyz etetin portalynyng bar ekenine baylanysty bolghan. Amerikanyng «Kanaveral», Reseyding «Vostochnyi» gharysh ailaqtarynan úshyrylghan zymyrandar Bayqonyrdan tiyisinshe 10 jәne 4 ese qymbatqa týsedi eken.

Qazaq anyzdarynda Qorqyt atamyzdyng Bayqonyrdy «jer kindigi» dep aitqan sózin eskersek sol ailaqtan adam balasynyng Alla Taghalamen tikeley baylanysqa shyghu qasiyetine ie bolghan kiyeli jer retinde qarastyrsa bolady.

Kiyeli oryndar sanyn keneytip, tarqata aitar bolsaq bolashaqta onyng tizimine keyingi kezde BAQ ayasynda keninen aitylyp jýrgen úly Shynghyshannyng tuyp ósken jerlerin (Shyghys Qazaqstan oblysy, Búqtarma) de qosugha bolar.

Osymen, aporttyng dýniyejýzindegi alma sorttarynyn  analyghy boluy, onyng «jer jannaty» Jetisuda ósui, Balqash kólinin, Bayqonyrdyng jәne Qazyghúrttyng kiyeligi Jaratushynyng basqa pendelerine qaraghanda qazaq jerine degen ózgeshe kózqarasy men mahabbatyn bildiredi degen oidamyz. Qasiyetimen qatar tirshilikte paydalanugha jaratu maqsatynda ol býkil Qazaqstan aumaghyn paydaly qazbalarmen toltyryp otyrsa, «Jer jannatynda kókónis, aghash óspey qalar» degen oimen Jetisudy jer asty baylyqtarynan kóbinese kende qylyp jaratqan.

Sonymen, «toqsan auyz sózding tobyqtay týiini» retinde aitarymyz, qazaq jeri ata-babalarymyzdyng «bilekting kýshi, nayzanyng úshymen» jantalasyp jýrip qorghap, ýrim-bútaqtaryna qaldyryp ketken amanaty ghana emes, sonymen birge Alla Taghalanyng núry týsken erekshe kiyesimen qymbatty. Bile bilsek, Qazaq jeri ol ýshin qan tókken barlyq shahidterdin  armandaghan «Jerúiyghy» jәne asa jauapkershilikti talap etetin jalpy últtyq iydeyagha súranyp túrghan taqyryp! Sondyqtan osynday kiyeli jerdi qorghau, el egemendigin, tәuelsizdigin túraqty etip kelesi úrpaqqa jetkize bilu bizding jauapkershiligimiz ghana emes, ol Alla Taghalanyng aldyndaghy qasiyetti paryzymyz! Búl songhy kezde keybir kórshilerimizding bizding jerlerge kóz alartuy jaghdayynda asa ózekti bolyp sanalady. Allanyng sýiiktisi bolu ol – ýlken jauapkershilikti talap etedi jәne Allanyng kýtken biyiginen kórine biludi bizding taghdyrymyzgha jazylghanyn qalaymyz.

Osynday ilude bireuge ghana nәsip bolghan jerimizdi kózding qarashyghynday saqtau kerek degen oidamyz, әsirese qorshaghan orta men ekologiyalyq problemalardy sheshu kezek kýttirmeytin mәselege ainaldy. Osy kiyeli sanap otyrghan Balqash kóli, Jetisu, Qazyghúrt, Bayqonyr men qazaqstandyq Altayda qanshama ekologiyalyq mәseleler qordalanyp qalghan desenshi! Sondyqtan, niyetimizdi týzep, atalghan mәselelerdi sheshu jolynda belsendilik tanytayyq, aghayyn.

Osy moynymyzgha paryz bolyp jýktelgen isti oryndau jolynda Jaratushygha minәjat etip, onyng sýiikti qúly ekendigimizdi rastap otyruymyz da qajet shyghar. Reti kelgende aitar bolsaq, 20-shy ghasyrdyng basyndaghy asharshylyq sebepterinen qazaq halqynyng qyryluy bizge sol jyldary bolishevikterge erip, islam dinin tәrk etkeni ýshin Jaratushynyng jibergen jazasy sekildi bolady da túrady. Óitkeni, «jerde jәne suda bolghan baqytsyzdyqtar adamnyng qolymen jasaghandyghyna jaza retinde bolady, olardyng ózderining jasaghan jamandyqtarynyng bir bóligin sezinu ýshin isteledi. Mýmkin olar (aqiqattyng jolyna) qaytyp keler» (30 sýre, 41 ayat). Sondyqtan bayqayyq, Alla Taghalanyng kәrine úshyramayyq.

Jalpy, Alla rahymshyl, meyirban. Osy iygilikti iste ózining kómegin ayamay, әrqashan demep otyratynyna kәmil senemiz!

Ruslan Ahmet,

Diplomatiya ardageri, shyghystanushy

Abai.kz

10 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1354
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1194
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 940
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1045