Álem halyqtary әdebiyetining tarihynda filosofiyalyq lirikanyng damu jolynda, týp iyeni tanyp-bilu talpynysynda әrqily dýniyetanymdyq kózqarastar kórinis berip jatty. Ásirese, búl kýrdeli mәselede klassikalyq sopylyq poeziya avtorlary basym týsip jatqany shyndyq edi. Qarahanidter biyligi túsynda (IH-HII ghasyr) sopylyq poeziyanyng filosofiyalyq lirika janrynda dýniyening syryn tanyp-bilu taqyrybynyng shenberi keneyip, filosofiyalyq dýniyetanym dengeyindegi oi-tolghanystar túghyry qol jetpestey biyikke kóterildi.
Týrik halyqtary әdebiyeti klassikterining búl kezende filosofiyalyq, gumanistik múrat-maqsatty ústanuy jóninde әlem әdebiyetining biyik túghyryna kóterilui Jýsip Has hajib Balasaghúnnyng «Qútadghu bilik» dastany men Yasauiyding «Diuany Hikmet» tuyndylarynan kórindi.
Týrik halyqtary әdebiyeti tarihynda qazaq poeziyasy HÝ-HÝIII ghasyrdaghy qazaq handyghy túsyndaghy ózindik qaytalanbas ereksheligi bar auyzsha týrde jyrlanatyn poeziya qalpyna týsti. HÝIII ghasyrdaghy qazaq poeziyasynda qazaq halqynyng dýniyetanymy poeziya tilinde jyrlanyp, filosofiyalyq kózqarasy tolghau, óleng jyrlarynda birshama kórinis berip otyrdy.

Álem halyqtary әdebiyetining tarihynda filosofiyalyq lirikanyng damu jolynda, týp iyeni tanyp-bilu talpynysynda әrqily dýniyetanymdyq kózqarastar kórinis berip jatty. Ásirese, búl kýrdeli mәselede klassikalyq sopylyq poeziya avtorlary basym týsip jatqany shyndyq edi. Qarahanidter biyligi túsynda (IH-HII ghasyr) sopylyq poeziyanyng filosofiyalyq lirika janrynda dýniyening syryn tanyp-bilu taqyrybynyng shenberi keneyip, filosofiyalyq dýniyetanym dengeyindegi oi-tolghanystar túghyry qol jetpestey biyikke kóterildi.
Týrik halyqtary әdebiyeti klassikterining búl kezende filosofiyalyq, gumanistik múrat-maqsatty ústanuy jóninde әlem әdebiyetining biyik túghyryna kóterilui Jýsip Has hajib Balasaghúnnyng «Qútadghu bilik» dastany men Yasauiyding «Diuany Hikmet» tuyndylarynan kórindi.
Týrik halyqtary әdebiyeti tarihynda qazaq poeziyasy HÝ-HÝIII ghasyrdaghy qazaq handyghy túsyndaghy ózindik qaytalanbas ereksheligi bar auyzsha týrde jyrlanatyn poeziya qalpyna týsti. HÝIII ghasyrdaghy qazaq poeziyasynda qazaq halqynyng dýniyetanymy poeziya tilinde jyrlanyp, filosofiyalyq kózqarasy tolghau, óleng jyrlarynda birshama kórinis berip otyrdy.
HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyrdyng basyndaghy ómir shyndyghy filosofiyalyq lirika janryndaghy Abay men Shәkәrim shygharmalarynda taqyryby jaghynan airyqsha daralanyp, nazar audarghany týp iyeni teologiyalyq jәne ghylymy túrghydan tanyp-biluge sheshushi týrde mәn bere jyrlanuynda jatyr. Filosofiyalyq lirikadaghy búl ruhany sony úmtylys tamyrsyz, tórkini beymaghlúm dereksiz qúbylys emes edi. Búl oy tolghanystar orta ghasyrdaghy Túran jerindegi týrik halyqtary poeziyasynan oiyp túryp oryn alghan týp iyeni tanyl bilu jolyndaghy Jýsip Balasaghúniyding «Qútty bilik», Yasauiyding «Devony hikmeti» men Mahmút Qashqariyding «Devony at-týrik» tuyndylarynan nәr taryp jatqan edi. Abay men Shәkәrim solar salghan ata dәstýrdi óz zamany talabyna qaray janghyrtyp damytushy oishyl aqyndar boldy.
Abay bastaghan filosofiyalyq lirikada týp iyeni tanyp-bilu jolynda jantanu ilimine airyqsha nazar audaruy bayqalady. Qazirgi әdebiyette psihologiya pәnin jantanu ghylymy dep atap jýrui shyndyqqa janasa bermeydi. Óitkeni, logika oilaudyng zandary turaly ghylym bolsa, psihologiya nerv jýiesine baylanysty adamdaghy psihikalyq qúbylystardyng zandylyghyn zerttep jýieleytin ghylym salasy ghana. Sondyqtan ol ghylymdy gharyshtan keletin jangha baylanysy ruhany qúbylystan tys boluy sebepti de, ony jantanu ilimine jatqyza almaymyz. Jantanu ilimi salasynda Abay dәstýrine sýiene otyryp, Shәkәrim búl kýrdeli de tereng mәselege birjolata mәn bere qarauy sebepti, úzaq jyldar boyy saryla izdenu jolyna týsti.
Abay shygharmalarynda filosofiyalyq lirikagha bet búru 1889 jyldardan bastaldy da, týp iyeni tanu men jantanu ilimine terendep, jan-jaqty oi-tolghanystaryna batu ómirining sonyna deyin jalghasty. Jantanu ilimine Abaydyng aqyn shәkirtterining arasynan Shәkәrim ghana jeke-dara Abay dәstýrine ainalghan filosofiyalyq lirikany damytu, janartu jolyna birjolata bet búrdy.
Shәkәrim 1898 jyldan bastap týp iyeni tanyp-bilumen ol joldaghy payda bolghan jantanu ilimine tereng boylau baghytyna birjolata bet búryp, qorytqan oy baylamdaryn:
Qyryqtan songhy imanym,
Otyz jylday jighanym, –
dep, otyz jyldyq izdenu jolyndaghy qol jetken oy jelisining negizin «Ýsh anyq» dep atalatyn filosofiyalyq qoljazbasynda jelili jýiege týsirip, bayandap berdi.
HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyrdyng basynda qazaq poeziyasynda Abay men Shәkәrimning filosofiyalyq lirikasynda týp iyeni tanytudan tughan jantanu ilimi haqyndaghy filosofiyalyq oi-tolghanystarynyng tanymdyq dengeyine sol kezendegi batys pen shyghys poeziyasy jete almaghany shyndyq.
Abaydyng týp ie men jantanu ilimine oy jýgirtip izdenui 1889 jyl men 1902 jyl aralyghyndaghy bir mýshelge juyq uaqyt alghanyn kóremiz. Bir mýshel ishinde osy taqyrypqa 13 óleni men 6 qarasózin arnady. Abaydyng osy oi-tanymdarynan nәr alyp, oishyldyq dәstýrin jalghastyryp damytqan shәkirti Shәkәrim de týpiyeni tanyp-bilu men jantanu ilimine ózindik qaytalanbas oi-pikirleri men qorytyndy oi-tanymdaryn úsyna otyryp:
Keyingi jandar qabyldar
Aytylghan týzu jolymdy, –
dep, keleshek zaman jastaryna óz ruhany múrasyn amanat etedi. Áriyne, Shәkәrimning týzu joly – býgingi bizding arman qughan tәuelsizdik zamandaghy ruhany jolymyzben ýndestik tabuymen birge zaman talabyna da say kelip túr. Óitkeni qazirgi ýshinshi mynjyldyqta ghylym adamgershilik pen diny bastaulardan jeli tartyp, din ghylymilanghan kezde óz mәnimizdi yaghny janymyzdy Shәkәrim menzegen jolmen ghana tany almaqpyz.

<!--pagebreak-->
I
Týp iyeni tanyp, biluge úmtylghan oishyl aqyn Abay oy dariyasyna qadam basqanda:
Aqyldyng jetpegeni arman emes,
Qúmarsyz qúr mýlguge toya almaymyn, – dep,
haqliyqqa maqúlyq aqyly jete almaytyndyqtan, «Aqylgha syimas ol Alla» degen qorytyndygha kelgen edi.
«Alla degen sóz jenil» degen ataqty óleninde týp iyeni tanyp biluding týp qazyghy jýrekte degen tanymdy ústanady. Týp ie jayyndaghy filosofiyalyq dengeydegi oy tanymynyng negizi sopylyq poeziya klassikterining ústanghan tanymdyq joly bolatyn-dy. Abay ózi de poeziyasynda jýrekting kulitin kóterip jyrlap ótui jay qúbylys emes, kýrdeli dýniyetanymgha jeteleytin senimdi baghdar bolatyn. Mine, osy týp iyeni tanyp biludegi Abay әreketi men tuyndylaryndaghy oi-tanymdaryn dәstýr retinde jalghastyrghan Shәkәrim taza aqylgha sýiene otyryp, ózinshe tanyp, janghyrta týsti.
Shәkәrim sopylyq poeziyanyng simvoldyq beynelermen perdelengen belgilerin óz poeziyasynda kórkemdik tәsil túrghysynan paydalanady. Mysaly:
Mening Jarym qyz emes,
Haqiqattyng shyn núry, –
dep, sopylyq poeziya klassikterining birinshi sýng úghymyndaghy Allagha ghashyqtyqty súlu jargha degen mahabbattyq sezimining ornyna Shәkәrim «Haqiqattyng shyn núryna» balay suretteuinen týp iyeni izdep otyrghany aiqyn kórinip túrady.
Týpiyeni izdeuge qozghau salghan, ómirdi jete tanyp biluge degen qúshtarlyq pen talpynudan tughan:
1. Neden barmyn?
2. Ne qylghan jón?
3. Joghala ma jan ólgen son?
degen ýsh súraqqa Shәkәrim airyqsha mәn bere qaraghan.
Osy asa kýrdeli ýsh súraqqa jauap izdeu jolyndaghy Shәkәrim izdenisterining bastau kózi Múhtar Áuezovting «Abay joly» epopeyasyndaghy «Aqyn agha» tarauynda Abaydyng әdeby mektebindegi aqyn-shәkirtteri Dәrmen, Kókbay, Shúbar (Shәkәrim), Aqylbay, Maghauiya, Kәkitay t.b. arasyndaghy haqiqat jayly talas-pikirlerde jatyr. Osy pikir talasyna sózge tórelik aitatyn Abay tolghanystarynda beriletin «…Haqiqattyng sheshui: Jaratushy kim? Ghalam degenimiz ne? Jan ne nәrse jәne adamnyng haqiqatty biludegi deregi ne?» degen kýrdeli súraqtargha bergen jauap sózinde zor tanymdyq oilar tórkini jatyr. Zaman qysymyn kóp kórgen kemenger jazushy M.Áuezov ataly oy tanymyn yaghny Abay men Shәkirimning jantanu iliminen iz tastap ketudi maqsat tútqany angharylyp túr.
Týp ie (Haqiqat) pen ghalamdy tanyp biludegi Shәkәrim kózqarasynda qos qabatty qatparly tanym jigi jatqany da angharylady.
Shәkәrim tanymyndaghy tómengi qabat – kýn jýiesine baylanysty tuyndaghan. Shәkәrim kýn – ata, jer – ana dep qarap, jer planetasyndaghy tirshilikting payda bolu, damu jolyn yaghni, «neden barmyn?» degen filosofiyalyq súraqqa jauap beruge úmtylatyny «Tirshilik, jan turaly» ólenindegi oi-tolghanystarynda terennen talday otyryp berilgen.
Abaydyn:
Kýn – kýieu, jer – qalyndyq saghynyshty,
Qúmary ekeuining sonday kýshti
degeni, Shәkәrimde «Kýn – ata, jer – ana» úghymynda damytylyp jalghastyrylghan. Kók aspannan kýnning jazghytúry tónui, jer ananyng totyqústay týrlenip tolysuy – bәri tirshilik ataulynyng shyghu kózin menzeydi. Búl qúbylystyng nәtiyjesi Shәkәrimde bylaysha suretteledi:
Jaryqtan bizdi bu qylghan,
Qúbyltyp budy su qylghan,
Suynan topyraq qatyryp,
Topyraqtan jasyl tughyzghan.
Ie kim sonda denege?..
Sol jannan talay jan ósken,
Janyna qaray tәn ósken.
Ósimdik jany nashar bop,
Olardan jәndik jәne ósken,
Jәndikten adam taralghan, –
degen tyng tanym jeli tartady. Kýn núrynyng әserimen jer ana boyynda payda bolghan: 1) ósimdik; 2) jәndik. 3) jәndikten adam jaralady, yaghny neden barmyn degen súraqqa Shәkәrim arghy jaghy kýn núrynan payda bolghan jer ana boyyndaghy: 1) ósimdik (ósimdik jany); 2) hayuanat (hayuanat jany); 3) adamzat (adam jany) әlemining tabighy jolmen payda bolu prosesin kóz aldymyzgha alyp keledi. Búlardy kýn jýiesindegi jer planetasynda jaralghan tabighy qúbylys retinde tanyp-biledi.
Shәkәrim dýniyetanymdyq kózqarasyndaghy jogharghy qabatynda sóz bolatyn mәsele týpie men soghan balama retinde qoldanylatyn jan sózi jayynda oy tolghaytyny bar:
Jaralys basy – qozghalys,
Qozghaugha kerek qolqabys.
Jan de meyli bir Mәn de,
Sol quatpen bol tanys,
Álemdi sol Mәn jaratqan, –
dep týp ie sózining sinoniymi nemese balama úghymy retinde «Jan» sózi men «Mәn» sózin teng dәrejedegi maghynasy jaghynan bir úghym retinde qoldanady. Býkil әlem nemese sol әlemning ishindegi jandy-jansyz nәrselerding bәrin de jaratushy quat iyesi – týp ie (arabsha – Alla, parsysha – Qúday, qazaqsha –Tәniri nemese Jaratushy). Al «Jaralys basy – qozghalys» bolsa, sol qozghalysty «qozghaghan quat – jan deymiz» dep, basty sebepker kýsh retinde jandy erekshe daralap, atap ótetini bar. Aqyn «qozghaghan quat – jan deymiz» dep, «Jaralys basy – qozghalysta» qozghaushy quat kýshi jan bolyp sanalatynyn aldymyzgha jayyp salady.
Aqyn oiyn qoryta kelgende, qozghaushy kýsh – jan, mәn, jannyng egesi retindegi bas qozghalys haqynda aitylghan oi-pikirlerding jemisi bir arnagha qúiylady da, ol - týp ie degen oi-baylamy shyghady. Yaghni, búl úghymdy aqyn sózimen aitar bolsaq, «Eng týpki jaratushy – minsiz iye» degen ózekti de jelili tanymgha tirelemiz.
II
Shәkәrim óz ústazy Abaydyng tolyq adam ilimine tereng mәn bere otyryp, shygharmalarynda újdan mәselesine erekshe toqtalyp ótedi. Ol HI ghasyrda jazylghan Jýsip Balasaghúnnyng «Qútadghu bilig» dastanymen jete tanysyp, ondaghy jauәnmәrtilik ilimine nazar audarghan, Yasauiyding kemel adam turaly hal ilimin de bilgen. Abaydyng tolyq adam ilimining arghy týp tórkini osy atalyp ótken shygharmalardan jeli tartyp, óz zamany shyndyghyna oray qazaq әdebiyeti tarihynda tyng taqyryp bolyp engen tolyq adam ilimin qalyptastyrdy. Osy ilimnen iydeyalyq baghyt-baghdar alghan Shәkәrim adamdy ruhany tazalyq jolyna týsiretin:
Ar týzeytin bir ghylym tabylmasa,
Zúlymdyqty eshqashan әdil jenbes
degen qorytyndy oigha keldi. Óitkeni bilimdi júrt, órkeniyetti el degen Evropanyng ózi (ar týzeytin ghylymy joq bolghandyqtan) hayuandyqtan shygha almay otyrghanyn atap ótedi, sonymen qatar:
HH ghasyrdyng adamynan
Anyq, taza bir eldi kórmey óttim, –
dep, auyr da ótkir syn aitady.
Filosofiyalyq lirikalary men «Ýsh anyq» traktatynda Shәkәrim újdan mәselesine tótenshe mәn bere qaraytyny bar. Ynsap, әdilet, meyirim ýsheui újdan úghymyn qúraydy. Óitkeni «Újdan – jannyng tilegi. Nege deseniz, jan – tipti joghalmaytyn, búzylmaytyn nәrse, barghan sayyn jogharylay beredi. Mәselen, taza dene, taza tolyq minez, oi, ister kerek qylady. Sonyng qatty bir keregi – sovesti – Újdan. Ony osy ómir ýshin kerek qylmaydy, songhy ómir ýshin de kerek qylady» (Ýsh anyq. 30 b.). Yaghni, Újdan eki ómir ýshin de qajet eken. Ólerin bilgen eki adamnyng bireui jannyng joghalmaytynyn, búdan da taza bolyp jogharylaytynyna sense, ýlken ýmitke qol artyp, quanysh sezimine bólenedi. Al, ólgen song jan joghalady degen ókinishte bolyp, ýmitsizdik dariyasynyng barsakelmes qayyghyna minedi. Osynday nanymdaghy pendelerge qarap Shәkәrim:
Joq, shyraghym, janymyz joghalmaydy,
Eki ómirding azyghy – osy Újdan
Shyn nanu – aqylymen qabyldauy,
Qalady zúlymdyqtan sóitkende adam, ––
dep Újdannyng adam ýshin eki ómirde de ruhany azyghy: ynsap, әdilet, meyirim siyaqty aqyl adamy qasiyetti әrbir sanaly adam jastayynan boyyna úyalatu jolynda boluyn eskertedi. Óitkeni «Ar týzer adamnyng adamdyq sanasyn» dep, Újdan úghymyna zor mәn bere qaraghandyqtan:
Shyn taza jan tazalyqpen
Tәnirisine barady ol.
Meyirim, ynsap, әdiletten
Aghyzam dep núr búlaq! ––
dep, ózi qoyghan ekinshi súraghyna jauap beredi.
Shәkәrimning ekinshi súraghynyng yaghny «ne qylghan jón?» degen mәselege beretin jauaby – adamnyng uaqytsha ómir jolynda qúlshynyp әreket etetin maqsaty ar ghylymy jolynda tabandy týrde enbektenuin aitady. Sondyqtan ýjdandy pendening múrat-maqsaty qayda jatqanyn, arman-maqsatynyng temirqazyqtay adastyrmas baghytyn ýlken senimmen baghyt-baghdar bere jón silteytinin kóremiz.
«Ar ghylymy oqylsa», – dep armandaghan oily aqynnyng keler úrpaqqa núsqaghan adamshylyq joly – әr adamnyng jan tilegine ainalghan Újdandy (әdilet, ynsap, meyirim) túla boyyna úyalatu bolghandyqtan: «…újdan, sovesti, jan eki ómirge birdey kerek tayanysh ekenine nana almaghan kisining jýregin eshbir ghylym, óner, eshbir jol, zang tazarta almaydy. Eger bir adam jannyng ólgen songhy ómiri men Újdan sonyng azyghy ekenine әbden nansa, onyng jýregin esh nәrse qarayta almaydy. Adam ataulyny bir bauyrday qylyp, eki ómirde de jaqsylyqpen ómir sýrgizetin jalghyz jol – osy músylman joly siyaqty» (Ýsh anyq, 34 bet), – dep osy joldy býkil ómir boyghy izdenisinen tughan asa zor mәn-maghynagha toly oi-qorytyndysyn úsynady. Búl – bizder ýshin ruhany shamshyraq!
III
Shәkәrim qoyghan ýshinshi súraq – «Joghala ma jan ólgen son?»
Jantanu ilimi Abay men Shәkәrim múrasyndaghy filosofiyalyq lirikalary men qara sózderinde jeli tartady. Jantanu ilimi jayynda Jýsip Balasaghún men Yasauy shygharmalarynda teologiyalyq túrghydan terenirek qarastyrylsa, HÝ-HÝIII ghasyrdaghy qazaqtyng auyzsha jyrlanghan poeziyasynda da tikeley bolmasa da, janama týrde oi-pikirler aitylyp tabighy jalghastyq tauyp kelgen. Al HIH ghasyrdyng ayaghy men HH ghasyr basynda jantanu ilimi Abay men Shәkәrim múrasynyng ózekti jelisining ghylymy ruhany kiltine ainalyp, óz zamanynyng shyrqau biyigine kóterildi. Abaydaghy:
Aqyl men jan – men ózim, tәn – meniki,
«Meni» men «menikinin» maghynasy – eki.
«Men» ólmekke taghdyr joq әuel bastan,
«Meniki» ólse ólsin, oghan beki, –
dep, «men» yaghni, jan ólmeydi, al tәn óledi degen baylam jasaydy. Jan turaly Abay tanymy eki týrli. Birinshisi – 27-shi qara sózde jan ólmeydi degen tanym. Ekinshisi –bes sezim men jannyng jibily quaty arqyly jinaqtalghan ishtegi oy qazynasy ónerding bir týri arqyly syrtqa shyghyp, ol oy qazynanyng iyesi (tәni) ólse de, onyng ruhany oy qazynasy retinde aqyndyq ónerding quatymen syrtqa shyghuy, yaghni, mәngilik ruhany azyq kózi bolyp qaluy. Osy sebepti de Abay:
«Óldi deuge syya ma, oilandarshy,
Ólmeytúghyn artyna sóz qaldyrghan», –
dep, ruhany oy qazynasyna ainalghan jannyng ne sebepti ólmeytinine mәn bere qaraghan. Al, Shәkәrim bolsa, osy iydeyany jana qyrynan kórsetuge úmtyla otyryp:
Ghibrat qylar artyna iz qaldyrsang –
Shyn baqyt, osyny úq,
Mәngilik ólmeysin, –
dep ózindik oi-baylamyn jasap otyr,
Adam jany qaydan keldi? – degen mәselege Abay da, Shәkәrim de erekshe mәn bere qaraghan. Abay 27- qara sózinde osy mәsele tónireginde oy jýgirtedi: «Jә, sen búl aqylgha qaydan ie boldyn? Áriyne, qaydan kelse de, jan degen nәrse keldi de, sonan song ie boldyn», – dep aqyl men jannyng ara qatysy jayly pikir kóteredi. Osy oidyng jelisin Shәkәrim naqtylay damytyp, jan úghymyna terendey otyryp, ózining tynymsyz izdenuden tughan janasha oi-tanymyn oqyrman nazaryna úsynghanda jan kýnning núrynan kelgen degen ózindik janasha tanymyn úsynady:
«Janymyz kýnnen kelgen núrdan,
Tәnimiz topyraq penen sudan.
Kýn – atam, anyq jer – anam…
Ketedi janym kýnge taman,
Jazyqsyz bolsa, barady aman,
Qiyanat isti qylmaghan,––
dep jannyng kóp qyrly syryn asha otyryp, jannyng mәngi ólmeytini jayly oi-tanymyn bar bolmysymen aldymyzgha jayyp salady.
Jantanu ilimining osy kýrdeli ruhany tabighaty turaly músylman әlemindegi túnghysh pikir Qúrannan bastalady. Búl mәselening syry terende jatqanyn, jay adamy tanymmen alynbaytynyn Alla Taghala Múhammed payghambargha qarata aitylatyn sózinde (17 sýre, 85 ayat):
«Olar senen jan turaly súraydy. Jan dýniyesin Tәnirim ghana biledi. Senderge berilgen bilimning shegi az ghana de», – dep arnayy maghlúmat tastauynda týbi tereng qúpiya syrlar әlemi qabattasyp jatqanyn bayqaymyz.
Shәkәrim kýnning núrynan kelgen adam jany onyng tәn ólgen son, qiyanatqa jol bermey, izgilik jolynda bolsa, kelgen jeri kýnge qaray, yaghny mәngilik túraghyna qaray qaytady degen sony da tyng tanymgha keledi.
Kýnning ózi jaryq núrdan, yaghny týp iyeden – mәnnen jaralghany sebepti «Jaryq núrdan jaralghan kýn joghalmas» dep, óz dýniyetanymynyng tómengi qabatynan órlep, joghary qabattaghy jangha, mәnge yaghny týp iyening ózine qaray tartady. Óitkeni «jaralys basy – qozghalys» bolsa, «qozghaghan quat – jan deymiz» dep, týp iyeni jangha balauy aiqyn kórinip túr. Týp iyening yaghny jannyng núry kýnge berilse, adam jany kýnning núrynan jaralady. Yaghny adam janynyng týp tórkini kýn núrynan ary ótip, týpiyening (jannyn) óz núrynan kelgen bolyp shyghady. Adamnyng týp tórkini týpiyemen tikeley gharyshtyq baylanysta boluy sebepti, búl qúbylysty oishyl aqyn:
«Joghary gharyshtan zatyn
Anyq shyn búl maghan kónil»
degen oy baylamyna kelip otyr. Shәkәrimning búl baylamgha keluining negizi týp iyening núrynda jatuy sebepti:
Núryna kýn núry jetpes,
Jetekshim – sebep, tym kýshti ol, ––
dep oi-tolghauynda býkil әlemning qozghalysyna bas sebepshi bolghan kýsh týp ie núryna, tipti, kýnning núry da jete almaydy. Óitkeni ony shartty týrde aitqanda ol tómengi qabattaghy, yaghny kýn jýiesi shenberindegi qúbylysqa jatady eken. Onyng ózi týp iyening núrynan jaralyp, jer betindegi ósimdik, jan-januar men adamnyng dýniyege keluine tәnning topyraq pen sudan jaralyp, payda boluyna tikeley sebepker bolyp otyr.
Jannyng qaydan kelgendigi jóninde teologiya men býgingi ghylymda әr týrli talas pikirler bar. Biri jan joldan qosyldy dese, biri jan ómirdegi ózindik damudan (samorazvitiye) jandy tabighy qúbylys retinde payda bolghan shyndyq dep qaraydy. Al Shәkәrim bolsa, osy pikirlerdi syngha ala otyryp:
«Jan joldan qosyldy dep din de, pәn de
Aqyldy baylap qoyghan soghan mýlde, ––
deydi.
Biraq adam óz janyn tanymady,
Biledi bir ózinen basqany adam, ––
dep adamnyng jany gharyshtan, bas qozghaushy kýshte jatqanyn menzeydi. Adam balasynyng óz janyn tanyp bilmeuine filosof ghalym Konttyng (1797-1857) jannyng gharyshtyq tabighatynan kóz jazyp qaluy sebepti:
Oymenen tapqan búldyr dep,
Dene men pәnge baylaghan
Bayaghy Konttyng sózi edi, ––
dep batys filosofynyng pikir tanymyn qatty syngha alatyny bar. Óitkeni Kont(1797-1857) syrtqy bes sezim arqyly tanylatyn nәrseni ghana shyndyq dep bilgendikten, jan syryn tanyp biluden syrt qaldy. Osy sebepti Kont jannyng gharyshtan kelu jayyn teristese, Shәkәrim jannyng týp iyeden kelgendigin «Bas qozghalys ghoy – jannyng atasy» (1.266 b.) dep jannyng keletin týp tórkini qayda jatqanyn dәl menzep kórsetip otyr.
Shәkәrim jantanu ilimine tereng boylap, Abay salghan sara jolmen adamnyng óz janyn tanyp bilui qajet ekenin úghynady. Osy sebepti 30 jyl boyy izdenip, adamnyng jan syryn tanyp biluge týrtki bolghan adam qaytys bolghannan keyin onyng jany óle me, nemese mәngi jasauy mýmkin be degen súraqtyng sonyna shyraq alyp týsedi, ómir boyy izdenedi.
Shyndy bilmek bolsang sen,
Aldymenen jandy bil, – (1.240 b.)
dep haqiqatty yaghny týp iyeni tanyp bilu ýshin aldymen jannyng syryn tanyp biludi sheshushi oryngha qongynda tereng mәn jatyr. Óitkeni әlemdik qozghalys jaralys basy bolsa, Shәkәrim ol quatty «jan, mәn» degen eki sózben qosarlap beruinde ýlken maghyna jatyr. Dýniyeni jaratqan úly quat - jan men mәn boluy sebepti, osy quatpen tanys boludy sheshushi oryngha qoiyynda da airyqsha mәn-maghyna jatyr emes pe?
Abay 43 - qara sózinde jan quaty degen bek kóp quat (kua), onyng týrleri de kóp dep eskertedi de, sol kóp jan quattarynyng arasynan ýsh quatqa arnayy toqtalyp, talday otyryp tanytatyny bar. Osy tanymdy ary qaray jalghastyrghan Shәkәrim «shyghady jannan kóp quat», – (1.286 b.) dep oy týiedi. Jan quaty ghana tәnderdi jaratady, osy sebepti jan – qoja, tәn – qúly bolghandyqtan oghan biylik etedi. Óitkeni «Jan ósirip túr tәnning barshasyn» (1.265 b.) yaghny dýniyedegi esepsiz denelerding jaralyp ómir sýrui jannyng arqasynda bolady eken. Shәkәrimnin:
Bas qozghalys qoy jannyng atasy
Ol jaratady týrlep (1.266 b.), –
dep, halyq auzynda aitylyp jýrgen «18 myng ghalamnyng jaratushysy jappar haq» deuimen de ýilesim tauyp túr.
Qozghaghan quat – jan deymiz
Jan ósti jannan san deymiz.
Sol jandar әser bergen son,
Jaraldy sansyz tәn deymiz.
Janyna qaray tәn bolar ,–
dep jogharyda aitylghan oiyn osy óleng joldary arqyly aighaqtay týsedi.
IÝ
Jannyng ólmeu, joghalmau sebebin izdegen Shәkәrim ózgeler aita almaghan sony pikir jelisin tartatyny bar.
Haqiqat jan núryna qansa bireu,
Onyng jany ólmeydi baltalasa (1.309), –
dep oy tolghauyna qaraghanda, jannyng ólmeuinde eki týrli sebep jatqan tәrizdi: birinshisi – sopylyq poeziyadaghy «ashyq-mashúgh» úghymyndaghy perdelep beynelep beriletin sopylyq óleng tabighatyna kónil bólgen Shәkәrim:
«Mening jarym qyz emes,
Haqiqattyng shyn núry», –
dep jazuynda eng ózekti mәselening astarly maghynasy jatyr. «Haqiqattyng shyn núry» dep otyrghany – týp iyeni tanyp bilu arqyly shyndyqqa kóz jetkizu.
Ekinshiden, Shәkәrimning «Ghylymda ne bar bolsa, bәri janda» (1.125) dep jatuyna sebebi de bar siyaqty. Dene (tәn) myng qúbylyp ózgerse de, onyng eski jany ózgermeydi. Dene kiygen kiyim siyaqty eskirip tozyp qala beredi, biraq jan (eski jan) ózgermeydi, ólmeydi. Osy sebepti Shәkәrim «jan mening aitqanymday basta bar bolsa, túrghan denesi oryn bolugha jaramaghan son, deneden shyqqanda birjola joghalyp ketpeydi, qúr ghana ózgeretin bolsa, búrynnan bar jannyng joghaluyna týk dәlel joq» («Ýsh anyq», Almaty, 1991, 29 bet), – dep oy baylamyn jasaydy. Jan әr týrge týsedi, mysaly, instinkti – sezimdi jan, soznanie – anghararlyq jan, mysli – oilaytyn jan, um – aqyldy jan. Sezimdi jan (instinkt) – ósimdikter janyna tәn qúbylys. Anghararlyq jan (soznaniye) – januarlar әlemine tәn qýbylys. Mysli (um) – tolyq, tereng aqyl adamzatqa ghana tәn qúbylys bolyp sanalady. Adamnyng hayuanattan artyqshylyghy da osynda, aqylynda, aldy-artyn boljay alu qabiletinde jatsa kerek. Óitkeni:
Tәn – tereze, oy – qojasy,
Oylap anyq bayqasan,
Bar ghylymnyng týp atasy
Taza aqylmen oilanu, –
dep adamgha tәn oy men aqylgha, onyng damyghan týri taza aqylgha mәn beredi de, «tolyq tereng aqyl adamnan shyghady» («Ýsh anyq», 29 bet) degen baylamgha kelui jay nәrse emes, úzaq jyldar boyy izdenisting jemisi.

Mekemtas Myrzahmetúly, Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor
«Ýsh Qiyan» gazeti, №28 (388) 10 shilde, 2008 jyl