Qytaydyng el biyleu tarihynyng neshe ondaghan ghasyrgha ýzilissiz jalghasyp kele jatqandyghy tanylghan aqiqat. Osysymen de ózderi «orta jazyq» dep ataytyn klimaty jayly, astyq óndirisine bap, Sary ózenning (huang hy) tómengi angharyndaghy jazyqay ólkeden órkendep, irgesin úlghaytyp adamzat tariqyndaghy aitaqalsyn imperiyalardyng iyesi atandy. Elding kýngey beti tútasymen, shyghys-teristik Aziya elderi oghan merzimimen syi-siyapat jasap, janamalay salyq tapsyryp túrdy.

Osy imperiyalyq salauat pen soghan sәikesti elding әleueti oghan әlemdik tarihtaghy ózge imperiyalarda kezdesse de, jalghasyn tappaghan ózgeshe sana, yaghny astamshylyq pighyl qalyptastyrdy. Qytay tilindegi «Júngo» atauynyng ózi ózin әlemning ózegi, kindigi sanaghandyghynan kelip shyqqandyghyn әlemdik tarihy әdebiyetter rastaghan. Jer aumaghynyng kendigi, halqynyng kóptigin aitpaghan da, onyng baquattylyghynyng ózi qytaydyng ózin solay sanauyna negiz bolghanday edi. Álemdik ekonomika tarihy ónerkәsip tónkerisine deyin Qytaydyng jersharyndaghy eng bay el bolghandyghyn kórsetip otyr. «Ótken 2000 jyldyng 1800 jylynda qytaydyng JIÓ-ning әlemdik ishki ónim jiyntyghyndaghy ýlesi kez kelgen europa elinen artyq boldy. 1820 jylgha deyin onyng osy ýlesi 30%-ten astam bolyp keldi, ol jәne batys-shyghys europa men Amerikanyng JIÓ-ining qosyndysynan da artyq edi»  (Genry Kissindjer: «Qytay», qytay tilinde, 2015j.).

Zaman jyljyp 19 ghasyrgha jetkende janaghy pighyl qytaydyng ózine apat bolyp jolyqty. Óitkeni ol jersharynyng basqa týkpirlerinde ne bolyp jatqanynan mýldemge beysauat bolatyn. Al ónerkәsip tónkerisining iygiliginen jana ghylym men tehnologiyagha ie bolyp, óndeu ónerkәsibin tyng sapalyq satygha kótergen batys europa elderi jersharynyng búrysh-búryshyn kezip shiykizat pen ótkizu bazaryn izdep sharq úruda edi. Solardyng tu ústary Angliya Beyjiynde elshilik ashu, qytaydyng teniz jaghalaulary porttarynda sauda jasaugha rúqsat beruin kelisu mindetimen 1793 jyly qytaygha elshi attandyrady.

Elshi Djordj Makartniyge qytay patshasynyng aldyna qanday salauatpen kiru mәselesi qoyylady. Ony ózge elding elshisi eken dep esepke almaghan qytay mәnsaptylary oghan patshalarynyng aldyna qos tizerlep, mandayyn jerge ýsh mәrte tiygizip taghyzym etuin keziguding sharty etip qoyady. Makartny búghan, әriyne, kelispeydi. Aygha juyq salghylasudan keyin Makartny europalyq daghdymen bir tizerlep sәlem jasaugha kelisim alghannan keyin bir jarym aidan song baryp qytay patshasynyng aldyn kóru «mәrtebesine» ie bolady. Alayda onyng layyqty siyapat pen qytay patshasynyng ózining sapar maqsatyna mýldem kereghar «bizde kerektining bәri jetkilikti, bizde sizding elmen sauda jasaudyng qajettiligi joq» degen synaydaghy óz patshasyna jazghan hatyn arqalap qaytuyna tura keledi. Búl endi aidarynan jel esip, dәureni dendep túrghan Angliya patshasynyng shamyna tiyedi jәne «qytay esigin qymtay beredi eken, ony endi zenbirekpen ashugha mәjbýr bolarmyz» (Fransiya tarihshysy Alen Peyrefiyt) deytin sheshim jasaugha iytermeleydi. Aytqanynday 1842 jyly Angliya Qytaydyng birqydyru teniz porttaryn saudagha ashugha kóndiredi. Ári qaray batys europa elderi irkes-tirkes qytaydy ózderimen sauda jasau kelisimderine eriksiz qol qoydyryp qana qoymay, qytaydyng shyghys teniz jaghalaularynan aumaqty jerlerdi jaldau jeleuimen iyelenip alady. Ondaghy manyzdy sauda nýkteleri solardyng yrqyna ótedi.

1911 jyly 320 jyl dәurendegen Chin imperiyasy qúlap, Gomindang biyligi jariyalanady. 1921 jyly qytay kommunistik partiyasy (QKP) qúrylady. 1937 jyly japoniya qytaydyng shyghys-teristigindegi Manjuriyany basyp alyp, onda «Manjuriya memleketin» jariyalaydy. Osydan keyin qytay eli Gomindang men QKP-nyng japoniyany shygharu ýshin tize qosuy, 1945 jyldan bastap biylikke talasyp ózara qyrlysuy sekildi keshirmelerdi bastan keshirip, aragha bir ghasyr salyp,1949 jyly QKP basshylyghyndaghy QHR-nyng qúryluymen batys elderining «qorshauynan» әzer qútylady.

Qytay onan keyingi «qorshaudy» ózining iydeologiyalas serigi kenester odaghynan (KO) kórdi. Ekigshi dýnie jýzilik soghystan keyin-aq Kenes odaghynyng әlemde sosialistik jýieni qalyptap, sonyng «kókesi» bolugha úmtylghany belgili. Búny kәdimgi imperiyanyng múrageri, birdey sosialistik jýieni qúryp jatqanymen, tútas ghasyr europanyng itpeginde qorlyq kórgen Qytaydyng qabylday almasy anyq edi. Shyntuaytynda da Qytay ózining sol tústaghy qansyraghan mýshkil jaghdayyna qaramastan, KO-nyng ekonomikalyq-әskery kómeginen bas tartyp, 1962 jyly onymen jamandasyp shyqty. Esesine KO qytaygha qysym jasauyn bastady. Qytaygha jәrdem esebinde úsynghan iri ekonomikalyq jobalaryn toqtatyp tastady, әskery mamandaryn alyp ketti, kelisimshart ziyandaryn tóleuge mәjbýrledi. Onan da qaterlisi qytaydyng soltýstik shekaralaryna әsker shoghyrlandyryp, qayta-qayta býlik úiymdastyryp, tynyshyn aldy. 1969 jyly jazda «KO qytaymen shekarasyndaghy armiyasyn bir milliongha jetkizipti» (Genry Kissindjer: «Qytay», qytay tilinde, 2015 j.).

KO múnymen qoymay, qytaydy ontýstiginen qúrsaulaugha kirisedi. 1975 jyly AQSh Vietnamnan shyghyp kete sala KO osynau strategiyalyq manyzdy ónirdi bas saldy. AQSh-tyng Danang pen Kamranigha salghan әskery portyn tegin paydalanugha qol jetkizdi, sóitip ýndi tenizi men tynyq múhit arasynda erkin jortugha mýmkindik aldy. Sonymen birge, janaghy vietnam bazalarynda qytaydy nysanagha alghan raketalaryn ornalastyryp, osy bazalargha әskery kenesshiler men tehnika, elektronikalyq-tehnikalyq jabdyqtar jetkize bastady. 1978 jyly 5 qarashada KO men Vietnam eki elding mýddelerin 25 jyldyq merzimge matastyrghan «beybitshilik dostyq kelisimine» qol qoydy (Ezra Fogeli: «Den Siyaopin dәuiri», qytay tilinde, 2013j.). 1962 jyly qytaymen shekaralyq daumen qaqtyyghysqan, KO-nyng әskery kómegi  men diplomatiyalyq qoldauy ýzilmegen Indiyanyng býiregining kimge búratyny onsyz da belgili edi. 1979 jyly  KO qytaydyng batys-teristigindegi Aughanstangha әsker kirgizdi. Osylaysha, Qytay KO syndy qyzyl imperiyanyng strategiyalyq tútastay qúrsauyna tap boldy.

Qytaydy búl qorshaudan sol tústaghy basshysy Dennyng pragmatikalyq ústanymy men ólsheusiz diplomatiyalyq sheberligi alyp shyqty. Den eng әueli KO-nyng jaulyq pighyly men onyng qytaydy qorshaugha ala bastaghanyn kóregendikpen týisine bildi. Sonymen birge kezindegi halyqaralyq sayasy jaghdayatty jete  baghamday aldy. Sosyn baryp, iydeologiyalyq ústanymdy qayyryp qoyyp, AQSh-pen qatynasty jónge qoygha bilek sybana kiristi. Mao zamanynda iydeologiyalyq otaspastyqtyng kesirinen araz bolyp kelgen eki elding ózara resmy diplomatiyalyq qatynas ornatuyna qol jetkizdi (1979 jyl 1 qantar). 28.01-05.02.1979 jyl QHR basshylary alghash bolyp AQSh-qa sapar shegip, KO-nyng irge keneytuining ónirlik hәm halyqaralyq zardabyna AQSh basshysynyng kózin jetkizumen bir uaqytta, KO-na ses kórsetip, «onyng ayaghyn andyp basuyn eskertuge, KO-nyng qytaydyng vietnamdy soqqylauyna bolghan reaksiyasynyng qaupin bәsendetuge» múrsat aldy (Kessenger: «Qytay»).

AQSh-tan tys, bir jyldyng kóleminde Japoniya, Birma, Nepal, Tayland, Malayziya, Singapor, Soltýstik Koreya elderin irkes-tirkes aralap, olargha KO-nyng ónirlik qauipsizdik pen atalghan elderding mýddelerine tóndirip otyrghan qaterin týsindirip, olardyng diplomatiyalyq qoldaulary men týsinushilikterine qol jetkizdi. Osynday asa oilastyrylghan tynghylyqty dayyndyqtardan keyin baryp KO-nyng apanyna ailanyp bara jatqan vietnamdy «jazalady». 1950 jyldardaghy Fransiyagha qarsy soghystan beri vietnamgha kórsetip kelgen, biraq Vietnamnyng KO-men «әuey bola» bastaghanynan bastap birtelep azaytyp kele jatqan әskery jәne qarjylyq kómegin kesip tastady. Ile-shala, yaghny Denning AQSh saparynan qaytyp kelgenining ekinshi aptasyna jetpey (17.02.1979j.) vietnamgha әsker attandyrdy (Qytaylyq qújattarda «qytaydyng ózin qorghap, qarsy shabuyly» dep atalady). Vietnamnyng soltýstiktegi 3 provinsiyasynyng ortalyghyn alghannan keyin attyng basyn tartqan qytay armiyasy aragha 29 kýn salyp, vietnam territoriyasynan sheginip shyqty. Qos taraptyng naqtyly shyghynyn aitpaghanda, búl soghystyng naghyz útyskeri qytay boldy.  Ol KO-na sýienip ýndi týbegine qojalyq etkisi kelgen vietnamnyng meselin mýlde qaytarumen birge, KO-nyng qytaydy qyspaqqa alu, qala berdi shyghys-týstik Aziya arqyly tynyq múhit aumaghyna yqpalyn jýrgizu niyetine toytarys berdi. KO qytaydyng vietnamgha jasaghan mezettik jәne auqymdyq shabuylyn «qylmys» degen aidarmen aiyptaumen ghana shekteluge dәti jetti.

Osydan ary KO-nyng Aziya-tynyq múhit ónirine kiyliguge yqylasy da, múrsasy da bolghan joq. Osyndayda Singapordyng búrynghy premier-minstri Ly Guanyaudyng (Ly Kuan Yu) atalmysh soghys jayly baghasy oryndyma deysiz: «Batys BAQ qytaydyng jazalau әreketin jeniliske balaydy. Maghan salsanyz, ol shyghys Aziyanyng tarihyn qayta ózgertip jazugha әkelgen әreket» ( «3-dýnie elinen 1-dýnie eline:  Singapordyng hikayasy»).

Qytaydyng vietnamdy jazalau arqyly KO-na eskertu jasauynyng ózining aimaqtyq yqpal aumaghyn qorghashtau syndy geosayasy maqsatynan tys, manyzy múnan tittey de kem soqpaytyn strategiyalyq tilegi bar bolatyn. Ol Denning baghamdauynsha, «elding es jiyp damyp aluy ýshin halyqaralyq tynysh orta jaratu» edi. Den Maodyq tónkeristik baghdarynyng halyqqa әkelgen zardabyn kózimen kórdi, ózi de sonyng әlegine ilikti. Búl sýrleumen elding úzaqqa barmasyn janymen týisindi. Sondyqtan halyqtyng erik-jigerin «ekonomikalyq qúrylysqa» júmyldyrugha sheshim jasap, eldi reformalaugha kóshti (QKP 11-sezdi 3-jalpy jinalysy). Álemdik qauymdastyqqa el esigin ashyp qoydy. Syrtqy qatynasta «aqyryn jýrip, anyq basu, әline qaray әser etu» strategiyasyn bekitti.

Nәtiyjesinde el ekonomikasy qaryshtap damydy, eksport-importy eselep artty, әlemdik qauymdastyqtyng syily mýshesine ainaldy. Sonymen bir uaqytta jershary ekonomikasyndaghy ýlesining artuyna say, onyng halyqaralyq yqpaly da kýsheye berdi, sәikesinshe ishinara «oyyn erejelerin» saqtay bermeytin keyip tanytty. Búl KO qúlaghannan keyingi әlemdegi jalghyz alypqa ainalghan AQSh-tyng nazaryn audardy. Qytaydyng óte-móte shyghys Aziyadaghy qauyrt artyp bara jatqan yqpalyn tejeu ýshin Obama ýkimeti «Aziya-tynyq múhiytqa qayyra soghu» strategiyasyn jasap, ónirdegi eldermen «Tynyq múhit jaghalauy seriktestik baylanysy shartyn» (TRR) jasasty.

Jersharyndaghy ekinshi ekonomikagha (2010j.) ainalghan song qytay eli ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin AQSh úsqyndaghan halyqaralyq tәrtip pen erejege boysynudan kóri, әlemdik erejelerdi jasap bekitushi bolghysy keletin pighylyn, әlemdik jetekshilikke dәmesin kórsete bastady. Damushy elderge damudyng «qytaylyq ýlgisin» jarnamalady, jersharynda «adamzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghyn» jasaqtau, «halyqaralyq qatynastardyng jana ýlgisin» týzu bastamalaryn kóterdi. AQSh Aziyagha moyyn búrghanda, ol ilkidegi jibek jolyn qualay tútas Euroaziyany qamtityn asa ambisiyaly «Bir beldeu, bir jol» bastamasyn kóterip shyqty (2013j.).

Tura osy tústa «Amerika mýddesin» algha kótergen Tramp AQSh preziydenti bolyp saylandy da (2016j.), qytaydy әlemdik jetekshilikten tyqsyrudy qolgha aldy. Ári qaray AQSh-QHR sauda soghysy, koronovirustyng shyghu qaynary dauy, qytaydyng joghary tehnologiyaly kompaniyalaryn jazalau, QKP basshylaryn AQSh-qa engizbeu, elge týrli joldarmen kirip alyp qytay mýddesine júmys jasaytyn jymysqy «oqymystylardy» tekteu, qytaydyng әskery tekti kompaniyalarymen baylanysty ýzu... qatarly sharalar tizbegine kuә boldyq. Halyqaralyq sipatta AQSh, Aziyagha «Ýndi-tynyq múhittary strategiyasy» arqyly (Obamadan keyin) ekinshi mәrte qayta soghyp, qytaydyng ejelgi bәsekelesi, territoriya mәselesindegi dúshpany Indiyany tartyp, onymen «qorghanys selbestigi» kelisimine qol qoyysyp, Indiyany qoltyghynan ýrlep jiberdi. Indiyanyng qytaymen mausymdaghy shekaralyq qaqtyghysqa teginnen dәti jetip barmaghany belgili. Japoniya, Australiya elderi búl strategiyanyng belsendi jaqtaushylary bolyp otyr. AQSh sonday-aq, Australiya, Kanada, Jana zellandiya, Angliyalardy qatystyrghan, ózara qúpiya informasiyalar almasudy maqsat etken «5 kóz odaghyna» (Five Eyes nations) toptastyryp, qytaydyng tynyq múhit aumaghyndaghy әreketin qalt jibermey baghyp otyrudy jolgha qoydy. Japoniyanyng da búl odaqqa «6-kóz» bolyp kiruge niyetti ekendigi aityluda.

Qytaymen sauda ýlesi tym qomaqtylyghyna baylanysty ekonomikalyq mýddelerin aldygha shygharyp kelgen birsypyra europa elderi, AQSh-tyng dәleldep kózin jetkizui jәne qysymgha aluymen qytaymen jalghasty baylanysudyng qauipsizdik túrghysyndaghy tәuekeline kózderi jete bastaghanday. Olardyng keybirining G5 salasynda Qytaydyng Huauy kompaniyasynyng qúrylghylaryn ornatudan kelisilip qoyghan jerinen bas tartulary osynyng aighaghy. 2020 jyly qazanda AQSh memlekettik hatshysy Mayk Pompeo qytay qaterinen saq boludy eskertu ýshin oýtýstik qytay tenizindegi araldaryng iyegerligi mәselesinde qytaymen arazdyghy bar ontýstik tynyq múhit elderin aralap, osy elderge «anau marksizm-leninizm qúbyjyghynan keletin qaterdi sezindirip» qaytty. Demek, Qytay AQSh bastamasyndaghy kezekti «qorshaugha» qalyp otyr.

Endi Qytaydyng osy qorshaudan shygha alu mәselesine kelsek. AQSh-pen teketiresten, Qytay bir elding quatynyng tek ekonomikalyq qarymgha ghana baylanysty emes ekendigin sezindi. Ghylym-tehnika, jasampazdyq, innovasiya, әskery әleuet shebinde ózining AQSh-pen týbegeyli tәjikelese almasyn tanyy bastaghan synayly. Sondyqtan da juyqta ghana qabyldaghan «14-bes jyldyq joba men 2035 jylgha deyingi úzaq merzimdik mejede» innovasiyany «eldi osyzamandandyru qúrylysynyng jalpy súlbasyndaghy ózekti oryngha» shygharyp, «ghylym-tehnikada ayaghynan túru men kýsheidi memleketti damytudyng strategiyalyq tireuishi» dep bekitti.

AQSh-tyng ekonomikalyq qysymynan syrtqy saudasy syr bere bastaghannan keyin-aq, Qytay ishki naryqqa iyek artatyn ynghaygha kóshken. Taghy sol «bes jyldyq joba men 2035 mejesinde» «quatty ishki naryqty qalyptap, damudyng jana úsqynyn somdaudy», «ishki naryqtyq ainalymdy negiz etken, ishki ainalym men syrtqy ainalymnyng ózara týrtkilik jasauynday jana damu úsqynyn jyldamdatyp qalyptastyrudy elding osyzamanghy ekonomikalyq jýiesin tezdetip qúrudyn» mindeti etip kóterdi. Yaghny Qytay atalghan «qorshaudan» sytyludyng qorghanys taktikasyna kóshken synayly. Biraq janaghy mindetter úzaq merzimdi qajetsinetin, sonday-aq sәtti oryndaluyna toq eter kepildigi joq qadam. Juyq merzimnen qaraghanda mәsele el ishinde de, әlem qauymyna da uәde etip kele jatqan «reformany búrynghydan da terendetemiz, syrtqa ashyqtyghymyzdy onan sayyn arttyramyz» degen uәdesin oryndap, ózge elderding senimi men yqylasyn ala alu-almauyna sayghaly túr.

Degenmen, Qytaydyng osy uәdeler tónireginde jasap jatqan qadamdary men ústanghan sharalarynyng búrynghy sýrleuden tym qashyqtap ketpegenin bajaylap otyrmyz. Ayta berseniz, keybir qylyqtary aitqandaryna mýlde kereghar keyipte. Múnday keyippen atyna qonghan Amerikanyng da, onyng odaqtastarynyng da, ózge subektilerding de ynghayly yqylastaryn tarta almasy anyq. Osynda Qytaydyng tyghyryqtan shyghuyna asa manyzdy taghy bir faktor túr. Ol - Shy Jinpiynning túlghasy. Qytaydyng aldynghy «qorshaulardan» shyghuyna basym jaghdayda Maodyng óz iydeyalyq senimine tabandylyghy jәne halyq arasyndaghy pirlik dәrejedegi ólsheusiz bedeli, Dynnyng halyqaralyq kóregendigi men elding taghdyryna degen sheksiz alandaushylyghy kómekke kelgen. Al Shiyding iydeyalyq qarymy, bilim-biligi, halyqaralyq qatynastardy baghamdauy, tipti, elishilik bedeli de, dóp kelip otyrghan jaghdayatty jenildetu talabynan alys jatqanday.

Sózding shynyna kóshkende, Qytaydy qazirgi yryqsyz jaghdaygha qaldyrghan da Shiyding elding quaty men әleuetin jete payymday almay, astamshylyq «syrqatyna» dusharlanuy boldy. AQSh-tyn, býtin demokratiya әlemining kónilin audaryp, nazaryn oyatqan da onyng avtokratiyalyq ólermendigi bolatyn. Ony Shiyding Den amanattap ketken diplomatiyadaghy «aqyryn jýrip, anyq basu, әline qaray әser etudey» strategiyasyn «Órshelene úmtylyp, pәrmendi yqpal etu» stategiyasyna auystyruynan, «Qytay armanyn» kóterip, Mao keyipindegi «úlylyqqa» úmtyluynan, memleketting barlyq biyligin týrli-týsti ailalarmen jeke ózine jiiynan, t.s. qyruar mysaldardan kóruge bolady. Praktika Shiyding túlghalyq qarym-qabiletining elin kezekti «qorshaudan» alyp shyghugha jetkiliksizdigin, ózi «úitqysy» bolyp otyrghan QKP da tútasymen onyng qoldaushysy emestigin kórsetip berdi.

Jogharydaghy taldaulardan shyghatyn qorytyndy mynau, Qytaydyng aldynda eki týrli jol jatyr. Onyng biri - qazirgi betalysymen, 40 jyldan bergi barlyq órkeniyetti jetistikterin tәrk etip, Mao zamanyndaghy dәrejege jetpese de, әlemge kýngirt elge ainalu, ekinshisi AQSh bastamashylyghymen qalyptalghan, 70 jyldan beri júmys jasap kele jatqan, ózi de onan qarbyta iygiliktengen halyqaralyq jýiege jalghasty kirigu. Qytay qalasyn-qalamasyn, әlemning qazirgi jetekshisi AQSh-tyng әrqanday әreketi onyng taghdyryna tegeuirindi yqpal etedi. Ony «Tramp toqpaghy» kórsetti de. Sol siyaqty, AQSh-tyng jana saylanghan preziydenti Bayden ýkimetining qadamdary da Qytaydyng «qorshaudan» qútyuyna sebin tiygizui mýmkin. Búl Bayden ýkimeti Qytaygha jaqtasa ketedi degen sóz emes. AQSh-tyng Qytaydy qysymgha aluy toqtamaq emes, búl qazirgi AQSh qoghamyna tiyesili ortaq tanym, demokratiyany ústanu, kisilik qúqyqty talap etu jaqtarynda Baydenning Tramp túsyndaghydan da qatang sharttardy qongy kәdik. Biraq Qytaymen ekonomikalyq baylanys angharynda tebisuden kóri seriktestikke den qony asa mýmkin. Mine osy ynghay Qytaygha әlemdik jýiemen qayta toghysyp, tyghyryqtan shyghuyna mýmkindik úsynuy yqtimal, eger Shy biyligi oraydy qarmay bilip, útymdy paydalana alsa.

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz