KSRO-nyng sayasy jәne iydeologiyalyq yqpalynyn bosau ýshin bolghan kýresting keremet ýlgisin 1956 jyly Vengr kóterilisi kórsetti. Kenes odaghy shyghys bloktaghy memleketti basqaru ýshin Vengriyada alghash ret qaruly kýshterdi qoldanugha mәjbýr boldy. Vengriya tarihynda búl oqighalar «Vengr revolusiyasy» dep atalady. KSRO tarihynda «sosializmge qarsy vengr kóterilisi» dep sipattalady.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng sonynda Vengriya fashisterding jaghynda soghysqan el bolatyn jәne kenes әskerleri Vengriyany nemis fashizmnen azat etken. Biraq, soghys ayaqtalghannan keyin, elde kommunisterge qarsy diyversiyalyq júmystar jýrgizgen úiymdardyng sany kóp boldy. 1945 jylghy 4 qarashadaghy saylauda kommunister 17% ghana dauys aldy.

Alayda Kenes biyligining kómegimen M.Rakoshy basqarghan vengr kommunistteri ýkimet qúrdy. «Stalinning sýiikti shәkirti atanghan» Rakoshy sol Stalinnen ýlgi alyp – industriyalandyru jәne újymdastyru, kez-kelgen dissiydentti joiy jәne katolik shirkeuine qarsy kýresti kýshtep jýzege asyrdy. Memleket vengr qauipsizdik qyzmeti arqyly basqaryldy. 650 myng vengr azamaty sayasy qughyngha úshyrady, 400 myny týrmege otyrghyzyldy.

Stalin qaytys bolghannan keyin, Rakoshi  qatty syngha úshyrady. 1953 jyly Imre Nadi Vengriyanyng basshysy qyzmetine taghayyndaldy. Ol Vengriyada partiya men demokratiyalyq reformalardyng jaqtaushysy bolghan edi. Ol jenil jәne tamaq ónerkәsibin damytugha kóbirek kónil bóludi, salyqtardy azaytyp, jalaqyny kóbeytudi, sayasy qughyn-sýrgin sayasatyn toqtatudy qoldaghan. Alayda múnday progressivti sheshimder kommunisttik biylikke jaqpady.

Vengr kóterilisi

Vengriyadaghy kóterilis 16 qazan kýni studenttik narazylyqtardan bastaldy. 1956 jylghy 23 qazanda Budapeshte 200 myng vengr Nadty ýkimetke qaytaru, erkin saylau ótkizu jәne kenestik әskerlerdi elden shygharu kerektigin talap etti. Ýkimet qarsylastary jergilikti kazarmalardan qaru-jaraqtardy tartyp aldy. Stalinge arnalghan 25 metrlik eskertkishti qúlatty.

Al 24 qazan kýni tanghy uaqytta kenestik ýkimet búiryghy boyynsha kenes әskerleri Budapeshtke kirdi: 300-ge juyq tank, brondalghan avtokólikter, pushkalar, 6000 sarbaz... 25 qazanda demonstrasiya kezinde belgisiz adamdar kenes jauyngerlerine oq atady. Birneshe adam qaza tauyp jәne birneshesi auyr jaraqat alady. Jauap retinde kenes әskeri narazylyqqa shyqqan vengrlerge qarsy qaru qoldanady. Keybir derekterde, eki jaqtan 100-ge juyq adam qaza tapqany aitylady. Osydan keyin Vengriyadaghy jaghday nasharlap, narazylar vengr kommunisteri men qauipsizdik kýshterine shabuyl jasay bastaydy. Adam shyghyny kóbeyedi.

30 qazanda Kenes ýkimeti óz әskerlerin shygharugha mәjbýr bolady. Júrt múny «reaksiyalyq kýshterge qarsy júmysshylardyng әdil jәne progressivti qozghalysy» dep ataydy. Kelesi kýni N.Hrushev búl qadamdy Batystyng «barlyq progresshil kýshterine jәne әlemdik sosializmge» qarsy qastandyq dep aiyptady. Ony basqa elderding kommunist basshylary da qoldaghan.

1956 jyly 4 qarashada marshal Jukovtyng basshylyghymen «Shyghys» әskery operasiyasy bastalady: 30 myngha juyq jauynger, 1000 tank jәne basqa brondalghan tehnika qoldanylady. Búl operasiya kezinde tipti Vengr әskerleri beytarap qalyp, 6 qarashada Budapeshtte «reaksiyashyl» qarsylyq joyylady. Al 11 qarashagha deyin Vengriyada kóterilis tolyq kýshpen basyldy.

Resmy derekter boyynsha, osy operasiya kezinde 669 kenes jauyngeri, kóteriliske shyqqan 2 652 adam qaza tapqan. 348 әsker jәne 19 226 adam jaraqat alady. 1956 jyly oqighalardan keyin Vengriyadan 200 mynnan astam adam qonys audarghan eken.

Sol kóteriliske qatysushylargha qatysty sot prosessteri ótip, 300-den astam adam ólim jazasyna kesiledi. Imre Nadi 1958 jylghy 16 mausymda sottalyp, 1989 jyly tolyghymen aqtaldy jәne «Vengriyanyng últtyq qaharmany» dep tanylady.

Kenes ýkimeti osy oqighalardan keyin qatty ýreylenedi jәne jana úsynys jasap, «Varshava kelisimine kiretin elder el arasynda sayasy jәne nasihattyq júmystardy nyghaytugha kýsh saluy tiyis» deydi. Vengr kóterilisi «naghyz sosializm men progreske qarsy Batystyng kómegimen jasalghan býlik» dep jariyalandy.

Sodan beri qyryq jyl ótti. Kenes memleketi 1991 jyly qúrdymgha ketti. Al 1956 jylghy vengrlerding kóterilisi naghyz bostandyq, erkindik pen egemendik ýshin bolghan kýres ekeni tarihy dәleldendi. Damudyng sosialistik joly uaqyttyng synaghyna tótep bere almaghay, KSRO-nyng qiraghan jerlerinde jana memleketter payda boldy.

Aytu kerek, qazirgi Resey búrynghy kenestik iydeologiyany ysyryp qoigha tyrysqanymen, Putin onyng keybir elementterin әli de qoldanugha tyrysyp keledi.

Jeltoqsan kóterilisi

1956 jylghy Vengiyadaghy kóterelisten keyin, 1986 jyly Qazaqstanda Jeltoqsan kóterilisi boldy. Osy kóterilisting basty maqsaty –  egemendikke, Tәuelsizdikke qol jetkizu edi. Biyl 34 jyl. Búl kóterilis KSRO-da M.S.Gorbachev biylikke kelgen jәne «Qayta qúru» dep atalatyn bastama kóterilgen kezde boldy.

«Brejnevting songhy jyldary» dep atalatyn KSRO halyq sharuashylyghyndaghy toqyrau - óndirushi kýshterdi josparlau men ornalastyrudaghy komandalyq-burokratiyalyq jýiening qarama-qayshylyqtary men kemshilikterin ashty. Últtyq ekonomikanyng salalyq qúrylymy teris formalargha ie boldy. Mashina jasau ministrligi, týsti metaldar ministrligi, energetika ministrligi, meliorasiya ministrligi jәne qorghanys ministrligi siyaqty bólimder Qazaq KSR aumaghynda naqty menshik iyelerine ainaldy. Ár týrli josparlardy qúru jәne jana ken oryndaryn iygeru kezinde respublikanyng mýddeleri is jýzinde eskerilmedi. Bólingen barlyq qarajattyng kóp bóligi óndirushi salalargha júmsaldy. Halyqqa qajet tauarlardyng 60%-y respublikadan tys jerlerden әkelindi. Álemde birde-bir el ekonomikanyng osynday qisyq, otarlyq qúrylymyn kórgen joq. IYdeologiyalyq totalitarizm jәne ghylym men bilimdi qarjylandyrudyng qaldyq prinsiypi adamnyng ruhany әlemining damuyna teris әser etti.

Ghylym resmy biyliktin, biylik sayasatynyng moyynsúnghysh «sheneunikterine» ainaldy, al mәdeniyet últtyq tamyrynan airyldy.

1954-1986 jj. respublikada qazaq tilinde oqytatyn 600-den astam mektep jabyldy. Qazaq tili kóptegen qoghamdyq oryndarda qoldanystan aiyrylyp, túrmystyq tilge ainaldy. Últtyq mәdeniyetten jәne tilden alystaudyng búl úzaq prosesi belgili manqúrttardyng (mәngýrt) payda boluyna әkelip soqtyrdy.

Sonymen, Ortalyqtyng dәstýrli komandalyq is-әreketteri men qayta qúrudyng demokratiyalyq qaghidalary arasynda aiqyn qayshylyq tudy. Alghashqy jariyalanghan maqsattar men sol kezdegi shyndyq arasyndaghy eleuli qayshylyqtardyng nәtiyjesi Jeltoqsan kóterilisi boldy.

Narazylyqtyng taghy bir basty sebebi – Qazaqstannyng jogharghy basshylyghyndaghy ózgerister edi. Búl demokratiyalyq jolmen bolady dep kýtilgen. Biraq olay bolmady.

1950 jyldardyng ortasynda Qazaqstanda tyng jәne tynayghan jerlerdi iygeru bastaldy jәne búrynghy Kenes odaghynyng Europadaghy aumaqtarynan «tyng jerlerdi iygeretinderdin» ýlken tolqyny respublikamyzgha aghyldy. Búl sayasat qazaq jerin bóluge jәne respublikamyzdyng últtyq tútastyghyn qúrtugha baghyttalghan edi.

Kenes ýkimetining basshysy Hrushev Qazaq KSR-in Batys, Tyng jәne basqa ólkelerge bólu iydeyasyn algha tartty, ol boyynsha Qazaqstannyng soltýstik jәne tyng aumaqtary keyinnen RSFSR qúramyna enui tiyis edi.

Hrushevting osy «últaralyq sayasatyn» týsingen qazaq patriottary qazaq jerining birligi men tútastyghyn saqtaugha tyrysty. Sondyqtan, «Mening Qazaqstanym» әni jazyldy. Búl qazaq halqynyng Hrushev sayasatyna narazylyghy edi. Búl әnning alghashqy oryndaushysy halyqtyng sýiiktisi Jamal Omarova boldy. 1960-1970 jyldary ol Qazaq KSR-ning respublikalyq radiosynda jii aitylyp túrdy. 1986 jyly jeltoqsanda Almatydaghy qazaq studentterine kýsh bergen de dәl osy әn boldy.

15 jeltoqsanda Almatygha KOKP OK mýshesi G. Razumovskiy jәne Uliyanovsk oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy G.Kolbin keldi. 16 jeltoqsanda Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining Plenumynda Kolbiyn joghary partiya organdarynyng respublikalyq birinshi hatshysy qyzmetine úsynyldy. Qazaqstandaghy partiyalyq elita «talqylausyz» dauys berdi, sóitip, partiyanyng barlyq normalary men jarghysyn búza otyryp, Qazaqstanmen mýlde baylanysy joq jәne jergilikti jaghdaydy bilmeytin adam respublikanyng basshysy bolyp saylandy.

Búl qazaqty basynu retinde qabyldandy jәne narazylyq tughyzdy. 1986 jylghy 17-18 jeltoqsanda Almaty jastary respublikanyng mýddelerin eskermeuge qarsy narazylyq retinde kóshege shyqty. Demonstrasiya beybit boldy, memleketke nemese ýkimetke qarsy úrandar bolghan joq, azamattar ózderining konstitusiyalyq qúqyghyn paydalandy. Biraq biylik dialogqa kelgisi kelmedi. Terror men repressiyagha jýginip, demonstranttargha qarsy әsker men milisiya jiberdi. Osylaysha, Konstitusiya men Kenes zandary qaytadan óreskel búzyldy.

Biylik temir dubinkalarmen jәne saper kýrektermen qarulanghan әsker, milisiya men ónerkәsiptik kәsiporyndardyng orystildi júmysshylarynan qúralghan otryadtardy qazaq jastaryna qarsy qoyady. Key mәlimetter boyynsha, 17-18 jeltoqsandaghy qayghyly oqighalar kezinde 150-den astam demonstrant qaza tapqan. Almatyda 540 adam medisinalyq mekemelerge, 200-den astamy auruhanagha týsken. 1700-den astam adam týrli jaraqat alghan.

Demonstrasiyany taratu ýshin saper kýrekter, qyzmettik itter qoldanyldy. Adamdardy suyq sugha batyryp, ústalghandardy úryp-soghyp, jartylay jalanash adamdardy qala syrtyna shyghardy. Demonstrasiyanyng kýshpen taratyluy turaly habar býkil Qazaqstandy dýrliktirdi. Osyghan úqsas oqighalar respublikanyng kóptegen qalalarynda da ótkenimen, biylik basyp otyrdy.

Halyq kóterilisining ayaghy qatygez repressiyamen ayaqtaldy. 900-ge juyq adam әkimshilik jazagha tartyldy, 99 adam sottaldy. Tek astanada joghary oqu oryndarynan 264 adam, komsomoldan 758 adam, partiyadan 52 adam shygharyldy. Komsomoldyq jәne partiyalyq jazalar 1400-ge juyq adamgha qoldanyldy. Ishki ister organdarynan 1200 adam, kólik jәne medisinalyq mekemelerden 300 adam júmystan shygharyldy. Uniyversiytetting 12 rektory qyzmetinen ketti. Tergeu men sot proseduralary kezinde erejeler óreskel búzyldy. Biylik Stalinnen keyingi kezende búryn-sondy bolmaghan repressiya jasap, últtyq intelliygensiyany qudalaudy bastady.

1987 jyldyng basynda KOKP OK qarar qabyldady. Onda jeltoqsan kóretilisi «qazaq últshyldyghynyn» kórinisi dep jariyalandy. 1987 jyly júmys oryndaryna jәne joghary oqu oryndaryna týsuge payyzdyq kvotalar engizildi. Búl praktika azamattardyng últtyq qúramyna qaramastan tendigining konstitusiyalyq prinsipterin búzu bolyp tabylatyn edi.

G.Kolbinning «internasionalizm jәne qazaq tilin ýirenu qajettiligi» turaly demagogiyalyq mәlimdemesi bilimge qol jetimdilikting jabyluy jәne bayyrghy túrghyndardyng ishinen «últshyldar» men «jemqor sheneunikterdi» izdeumen qatar jýrgizildi. Soghan qaramastan, 1986 jylghy Almatydaghy Jeltoqsan oqighasy býkil Kenes Odaghynyng sayasy ómirin demokratiyalandyrudyng katalizatory bolghanyn jәne KSRO halyqtary ýshin de, býkil әlem ýshin de tarihy manyzy baryn atap ótken jón. Sonymen qatar, búl búrynghy KSRO aumaghynda qalyptasqan sayasy jýiege qarsy alghashqy demokratiyalyq kóterilis boldy. Ol qazaq halqynyng tәuelsizdik pen egemendikke qol jetkizuine jol ashty.

Birinshi, Hrushev ana tilin ýirenuding erikti ekenin jariyalady, sodan keyin Brejnev rusifikasiya sayasatyna taghy bir qadam jasady. Ol orys tilin últtyq respublikalar ýshin memleketaralyq til ghana emes, respublikalardyng ózderi men túrghyndary ýshin memlekettik til dep jariyalady. Ýshinshi, jana tarih tújyrymdamasyna sýiene otyryp, kenestik tarihshylardy orys emes halyqtardyng býkil tarihyn qayta jazugha mәjbýr etken Brejnev basshylyghy boldy. Jana tarihy tújyrymdama tek antiy-ghylymy ghana emes, sonymen qatar ashyq antiy-tarihy edi.

Jogharyda atalghan ýsh tújyrymdamanyng negizin qúraytyn ýsh qaghida úsynyldy:

birinshi qaghida - barlyq orys emes halyqtar patshalyq imperiyagha ózderi erikti týrde qosyldy;

ekinshi qaghida - búghan qarsy túrghan últ-azattyq qozghalystar reaksiyalyq qozghalystar boldy;

ýshinshi qaghida - búl halyqtardyng patsha imperiyasyna qosyluy olar ýshin tarihy progressivti әreket boldy.

Týiin. Vengriya Respublikasynyng Qazaqstandaghy tótenshe jәne ókiletti elshisi Andrash Barani: «Azattyq jolyndaghy kýres, kóterilis – óte manyzdy mәsele. Almatydaghy Jeltoqsan kóterilisi (1986) men Budapeshtegi Qazan kóterilisi (1956) – adamzat tarihynda orny bar, әlemdik mәrtebege ie kóterilister!» – degen bagha berdi.

Almatydaghy Jeltoqsan men Budapeshtegi Qazan  kóterilisterining tarihy manyzdylyghy turaly aitqanda – osy eki últ-azattyq kóterilister eki halyqtyng tarihy derbestigi men tәuelsizdigine, onymen qatar orys-kenes imperiyasynyng ydyrauyna әkelgen tarihy oqighalar dep tolyq aitugha bolady!

Kerimsal Júbatqanov,

Qazaq-Orys halyqaralyq uniyversiytetining dosenti, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz