Adamzat qoghamyndaghy damu zandylyghynyng biz bile bermes erekshe bir qúbylysy deymiz be, tipti taghdyrdyn, jazmyshtyng úigharghany deymiz be, әiteuir, bir aqiqattyng bar ekendigi aiqyn: ol - ghasyrlardyng toghysqan túsynda, uaqyt túrghysynan alghanda óliara kezenderde tarih sahnasyna siyrek qaytalanatyn airyqsha túlghalardyng shyghatyndyghy. Álimhan Ermekov - sonday ghajayyp tarihy túlghalardyng biri. Ol Alashorda qayratkerleri Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, M.Dәuletov, M.Júmabaev, B.Qarataev, M.Shoqaev, t.b. sekildi uaqyt tynysyn, jana qoghamnyng talap-tileginen tu­yn­­daghan sayasi-ekonomikalyq, ruhaniy-әleu­mettik iydeologiyalyq sayasatty, otarlaudy, últ­tyq sanany búghaulaudy maqsat etken pat­sha­lyq, keyinnen kenestik ústanymdy sún­ghy­lalyq­­­pen sezine bildi, týisine bildi.

Adamzat qoghamyndaghy damu zandylyghynyng biz bile bermes erekshe bir qúbylysy deymiz be, tipti taghdyrdyn, jazmyshtyng úigharghany deymiz be, әiteuir, bir aqiqattyng bar ekendigi aiqyn: ol - ghasyrlardyng toghysqan túsynda, uaqyt túrghysynan alghanda óliara kezenderde tarih sahnasyna siyrek qaytalanatyn airyqsha túlghalardyng shyghatyndyghy. Álimhan Ermekov - sonday ghajayyp tarihy túlghalardyng biri. Ol Alashorda qayratkerleri Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, M.Dәuletov, M.Júmabaev, B.Qarataev, M.Shoqaev, t.b. sekildi uaqyt tynysyn, jana qoghamnyng talap-tileginen tu­yn­­daghan sayasi-ekonomikalyq, ruhaniy-әleu­mettik iydeologiyalyq sayasatty, otarlaudy, últ­tyq sanany búghaulaudy maqsat etken pat­sha­lyq, keyinnen kenestik ústanymdy sún­ghy­lalyq­­­pen sezine bildi, týisine bildi.

Qazaq degen halyqtyng basyna kiyilgen bo­dan­­dyq noqtasynyng tym tarylyp ketetinin týsingen ol óz serikterimen tyghyryqtan shyghar jol izdedi. Últtyq bolmysqa negizdelgen ha­lyq­­tyq ruhaniyat­tyn, ghúmyr keshu saltynyng ghasyrlar boyy qalyptasyp, synnan ótken týrlerining kele-kele qúrdymgha ketip, joq bo­laryn, taban astynda taptalaryn jan-tәnimen úghyndy. Álimhan Ábeuúly qazaqtyng últ re­tinde, halyq retinde tarih tolqynyndaghy to­pan su astynda qalmay, aman qaluynyng joly - ruh biyiktiginde, qajymas qay­rat pen asqaq ziyatkerlikte ekenin sezine aldy. Osy­dan kelip, kýn tәrtibine últtyq sananyng oyanyp, kemel­denuine birden-bir dәneker bolatyn partiya qú­ru mәselesi qoyylghan edi.

Sóitip, ómirge qoghamdyq, tarihy qajet­ti­likterding negizinde alashorda qozghalysy, alash­or­da partiyasy, sәl keyinirek Alashorda ókimeti keldi.

Jana jaghdaydyng alasapyran sәtinde Á.Bókeyha­nov, A.Baytúrsynov, H.Dosmúhame­dov, M.Shoqay, Á.Ermekov, t.b. últtyq mem­le­ket qúrudy maqsat etti. Alash qozghalysy qa­zaq­tyng derbes memleketin qúryp, qalyptas­tyruda alghysharttar jasaytyn manyzdy tetik dep sanaldy. Jýz oilanyp, myng tolghanghan alashordalyqtar óz aldyna ekonomikalyq, saya­si, ruhany túrghydan alghanda, ózge eldermen tere­zesi ten, diplomatiyalyq qarym-qatynas or­nata alatyn, dostyq, beybit yntymaqtastyq baylanys jasay alatyn qazaq memleketin qúrudyng uaqyty keldi dep eseptedi. Demek, al­ash qozghalysynyng basshylary pikirinshe, últtyq sananyng jetilgeni, damyghany olardyng osy­nau úly isti bastauyna mýmkindik bergen bola­tyn. Mine, qazirgi tanda, yaghny tәuel­siz­dik­ting býgingi biyiginen ótken tarihymyzgha ýnil­gende, basty nazarda ústaytyn jaytymyz osy bol­sa kerek. HH ghasyrdyng basy - últtyq sana­nyng meylinshe jetilgen kezeni.

Á.Ermekov óz pikirlesterimen birge jer be­tin­degi barsha halyqtyng tarihyn jetik bildi. Adam men qogham, adam men tariyh, qoghamdyq damudaghy jeke túlghanyng róli, ekonomikalyq mýmkindikterding jan basyna shaqqandaghy jeke ýlesi t.b. mәseleler qatang da naqty saraptan ótkizildi. Olar óz halqynyng últtyq sipat, erek­­she­­likterin, adamzat qoghamy auqymynda ala­­tyn ornyn, ózgege úqsay bermes asyldaryn, jal­py adamzattyq qúndylyqtar qatarynan taby­lar ózindik ýlesin Uaqyt jәne Kenistik siya­q­ty filosofiyalyq úghymdar ayasynda zerdeden ótkizdi. Qazaqtyng basyn qosyp, jeke últtyq memleket jasaymyz dep bel baylaghan­da, últ boyyndaghy qaytalana bermeytin bol­mys, asqaq ruh, bay tariyh, ghajayyp mol ruha­niyat múrasy Á.Ermekov siyaqty alashorda qay­rat­­ker­­lerining qiyalyna qanat bitirip, jigerlen­dir­genin esten shygharmauymyz qajet.

Oydy oy qozghaydy, sóz reti kelgen song bir jәit­ting basyn asha ketken jón. Elimiz tәuel­siz­­digin jariyalaghannan beri kýni býginge deyin alash­orda jayly, onyng kósemderi jayly bir­shama enbekter jaryq kórdi, әli de jaryq kór­mek. Solardyng birazynda, ókinishke qaray, al­ash­­orda qayratkerlerin kenes, partiya qyzmetin atqarghan tanymal túlghalargha qarsy qoi, olardy ózara jaulyq, dúshpandyq qatynasta boldy degen pikirlerding qylang berip qalatyny jasyryn emes. Alayda kóptegen tarihy qújat­tardy, әr tarihy esimning qoghamdyq-әleumettik, tarih ayasyndaghy óz halqyna degen qaryzy men paryzyn zertteushilik kózben ýnile otyryp zerdelegende, bir nәrsege dausyz kózing jetedi. Ol - meyli, S.Seyfullin bolsyn nemese A.Bay­­túrsynov bolsyn, óz ómirining mәn-manyzy da, mazmúny da tughan halqyna qyzmet etu degen azamattyq ústanymdy ghúmyrla­ry­nyng temirqazyghy dep úghynghany. Búnday úly qasiyetti tarih pen taghdyr ekining birine búi­yrta bermegen. Olardyng iriligi ghana emes, úlyly­ghy da osynau maqsat-múrattardan tuyndap jatyr. Bókeyhanov ta, Baytúrsynov ta, sonday-aq Seyfullin de, Múqanov ta óz elining airyqsha órkendep, órkeniyetti júrttar qataryna qosyluyn mәngi-baqy armandap ótti, shama-sharyqtarynsha sol maqsat jolynda enbek etti, tipti janyn da qidy. Alayda úly armangha jetu ýshin tandap alghan joldary әr týrli edi. Sәken Seyfullin men onyng pikir­les­­teri halqynyng bolashaghyna degen ýmitin kenes ýkimeti men kommunistik-bolisheviktik par­­tiyamen baylanystyrdy, Bókeyhanov, Baytúrsynov, Ermekov barlyq ýmitin qazaqtyng derbes, tәuelsiz memlekettigimen, Alashorda ýki­­metimen tyghyz baylanysty qarastyrdy, yaghny maqsat - bireu edi, tek tandap alynghan jol ghana bir-birinen bólek bolatyn. Úly mú­rat jolynda negizgi maqsatqa jetu ýshin olar­dyng pikir, kózqarastarynda jekelegen al­shaqtyq bolghany jasyratyn nәrse emes, biraq olar bir-birine dúshpandyq pighylda bolghan emes, jeke bastyng mýddesinen góri, halyqtyq mýddeni joghary qoyghanyn erekshe aituymyz qajet. Olardy tabystyryp, halqy jýktep otyrghan paryzdy oryndauda úiystyrghan jayt - últtyq mýdde ekenin qay zertteushi bolsa da qaperine aluy kerek degimiz keledi.

Alashorda qayratkerleri - Qazaq elining tәuelsizdigi ýshin janyn qighan jandar. Olar - óz elining osy maqsatty kózdegen últ-azattyq qozghalysy kósemderining qataryna jatady. Solardyng biri - Álimhan Ermekov  HH ghasyr­­dyng basynda halqymyzdyng azattyghy ýshin ziyatkerlik kýres tuyn kótergen qayrat­ker. Ol jana zamangha, jana dәuirge layyq kýres, әdis-tәsilderdi iygeru qajettigin sezindi, solay istedi de. Ol - Mahatma Gandi, Sun Yat Sen, Kemәl Atatýrik t.b. halyqaralyq dengey­degi qayratkerlermen dengeyles túlgha. Barlyq elderding tarihy túlghalaryn tizbey-aq qoyayyq, tek Aziya men Afrika qúrlyghynda últ-azattyq ký­r­es kósemderi ýndilik Neru, indoneziyalyq Sukarno, egiypettik Nasyrdy alsaq ta jetki­likti, búlardyng eshqaysysy Bókeyhanov, Qarataev, Baytúrsynov, Júmabaev, Ermekov­ter kórgen zorlyq-zombylyqty, azapty, kemsitushilikti bastan keshken joq. Neru siyaq­ty túlghalar óz maqsattaryna jetti, ajal tyr­naghynan aman qaldy, halqy olardyng qolyna biyl­ik berdi, óz taghdyryn senimdi qolgha tap­syrdy. Al bizding últtyq qayratkerler arghy-bergi әlemdik tarihta aty qalghan tanymal túlghalardyng kópshiliginen biyik bolmasa, alasa emes edi. Alayda totalitarlyq jýie olardy tabanymen taptady, joq qyldy.

Alashtyng aituly ardaqtysy Álimhan Ábeuúly búrynghy Qarqaraly uezindegi qazirgi Aqtoghay audanynyng Bóriktas degen jerinde 1891 jyly dýniyege kelgen. Jeti jasynda Qar­qa­­ralydaghy ýsh jyldyq orys mektebine oqugha baryp, 1905 jyly Semeydegi gimnaziyagha týsedi de, ony altyn medalimen ayaqtaydy. Tabiy­gha­tyna bitken zerektik, alghyrlyq, tektilik gimnaziya oqytu­shylaryn da bey-jay qaldyrmasa kerek, ol sol tústa progresshil kózqarastaghy múghalimdermen, atap aitqanda, matematik F.Duliskiy, tarihshy D.irinskiylermen jaqsy qarym-qatynasta boldy. Sol kezdegi ereje boyynsha ol konkurstyq negizde eki oqu ornynyng biri - Peterburgtegi po­liy­­tehnikalyq, ekinshisi - Tomskidegi tehno­­logiyalyq instituttardyng birinde oqugha qúqyly edi. Álimhan Ábeuúly Tomsk tehnologiyalyq ins­tiy­tutyn tandaydy. Atalmysh oqu orny ol ýshin bi­lim men ghylymnyng qaynar kózi bolyp qana qoyghan joq, sonymen birge azamat bolyp qalyptasuyna, dýniye­tanym kókjiyegining kenenine alghysharttar jasady. Tomskide taghdyr ony qazaqtyng foli­klor­lyq múralaryn tirnektep jinaghan, Shoqannyng dosy bolghan G.Potaninmen jolyqtyrdy, profes­sor M.Usovpen tanystyrdy. Institut týlegi, geolog N.Urvansev jәne t.b. jaqyn baylanysta boluy da osy Tomsk kezenine jatady.

Eger ghasyr basynda dýniyege kelgen Alashorda qoz­ghalysynyn, sәl keyinirek Alashorda partiyasy men ýkimetining basshysy Á.Bókeyhanov, iydeyalyq jetekshisi A.Baytúrsynov bolsa, Qyrghyz avtono­miya­­syn qúrudaghy býkil isting basy-qasynda Á.Er­mek­ov bolghanyn aituymyz kerek. Alashorda qay­rat­kerleri taghdyrdyng ózderine jýktegen tarihy miys­­siyasyn abyroymen oryndady. Az ghana uaqyt ómir sýrgen Alashorda 1920 jyldyng kókteminde ne aq­tardan, ne qyzyldardan tirek tappay, kom­munistik-bolisheviktik jýiening qúrbany bolyp, óz qyz­metin toqtatty. Onyng kósemderin kenestik jýie týrli qyzmetterge paydalanyp, búqara halyqtyng senimine kiruge tyrysty. Alash ardagerleri jana jaghdayda týrli lauazymdy qyzmetter atqaryp, halqyna qyzmet etuge tyrysty. Biraq eshqaysysy da últtyq, derbes, tәuelsiz qazaq memleketin qúru iydeyasynan bas tartqan joq. Búny aityp otyrghan sebebimiz: Á.Ermekovting Tomskide oqyp jýrgen ke­zinde qaladaghy joghary oqu oryndarynda oqityn mú­­sylman studentterining qoghamyn qúruy, aghar­tushylyq, jәrdem beru isterimen ainalysuy, Ázir­bay­jan, Osetiya, Tatarstan, Bashqúrt, Balqar, Sibir t.b. jerlerden kelgen shәkirtterding ýnemi jina­lyp, keleli kenes qúruy osy jogharydaghy oilary­myzgha tolyq dәlel bola alady. Álekenning tanymal sayasy qayratkerler Karpov, Ghaysiyn, Hakiym­ovtarmen pikirles, syrlas boluy osy qoghamnyng jú­mysy bary­synda qalyptasqan.

Qoghamdyq memlekettik qúrylymdardyng al­ma­suy Á.Ermekovting bilimmen susyndauyna ghana emes, mýmkindigi tughan әr jaytty útymdy da tiyimdi pay­da­­lanugha iytermeledi. Álihan Ábeuúly erte me, kesh pe, Amerika qúrlyghyn jaulaugha attanghan europa­lyq­­tardyng jerge, onyng baylyghyna qyzyq­qan, ash­kóz­­dikpen jergilikti halyqty rezer­vuarlargha toghytqan әreketinen kommunistik-bolishe­­viktik jýiening әldeqayda teren, әldeqayda jymysqy sayasat ústanyp otyrghanyn bilmedi dep aitu qiyn, dýley, óktem kýshke qarsy túrar qau­qar­­dyng joqtyghyn da tereng sezindi. Býgin bolmasa, erteng ózderining eshkimge keregi joq bop qalaryn da bildi. Rasynda da solay edi. Abylay zamany әl­de­­­qashan ótken bolatyn. Tipti onyng erjýrek neme­resi Kene­sary hannyng qalyng búqarany sonynan er­te alghan jankeshti әreketi de kelmeske ketken edi. Alapat jýiening sonynan qyruar adamnyng erip, aq bop, qyzyl bop soghysyp, óz bauyr, óz tuys­qanyn bau­yz­dap, qanqúmarlyqqa belshesinen batqanyn arghy-bergi tarihta eshkim de bilmeytin. Ol tek kenestik zamannyng alghashqy kezeninde búrynghy KSRO atty imperiyada ghana jýzege asty. Mәsele jeke bir adamnyng nemese birneshe adamnyng tarihtyng damu zandylyghyn ózgertip, basqa arnagha salyp jiberuinde emes, milliondaghan adamdardyng nanym-senimin óz degenine júmsaudy sheber úiymdas­tyrghan ghalamat qauipti de qaterli jýiede bolatyn. Ózderining peshenesine taghdyrdyng ne әzirlep otyr­ghanyn alash qayratkerleri týsinbedi deuge bol­maydy. Mynau jaryq dýniyede endi qansha jýre alady, ol jaghy beymәlim, biraq búiyrghan uaqytty olar jana jaghdayda jana maqsattargha baghyt­­tady. Son­dyqtan da bolsa kerek, Álekeng Tomsk jerinde Potaninmen tanysuyn útymdy paydalana bildi. Egde ghalymnyng ýiinde talay ret bolyp jýrip G.Vyatkiyn, jazushy V.Shishkov, әlemge әigili zoolog M.Ruzskiy, professor B.Vaynberg, geolog M.Usovtarmen tanysty. Jaqsy qarym-qatynasta boldy.

1913 jyly G.Potanin auyz әdebiyeti ýlgilerin jinau ýshin Qarqaraly uezine attanady. Álimhan Ábeuúly birge ketedi. Ekspedisiya qúramynda apaly-sinlili Utkina-Voroninalar da bolady. Potanin ózining jas dosy Álimhannyng ýiine týsedi. Ekspedisiya júmysynyng qorytyndylary Resey imperatorlyq geografiyalyq qoghamynyng Batys Sibir bólimshesi mәjilisinde 1914 jyldyng 10 aqpanynda bayandalady. Túrmystyq sipattaghy ólen­der, 27 ertegi, týrli tarihy jyrlar ýlgileri ortagha salynady. Utkina-Voronina akvarelimen salynghan suretterin, órnekterin kórsetedi. Bir ghajaby, qolgha týsken tarihi, kóne múralardy qúr­met­­teuge beyim halyq qoy, solar týgeldey derlik osy uaqytqa deyin Tomsk qalasynyng múrajay­larynda saqtauly eken.

Á.Ermekov sol kezende 1898 jyldan partiya mý­she­si, 1918 jyly Batys Sibir revkomy­nyng tóraghasy bolyp taghayyndalghan revolusioner V.Kosarevpen tanysady. V.Kosarevting úsynysy boyynsha Semey revkomynyng qúramyna enedi. Osylay­sha oquyn uaqytsha ýzgen Álekeng qogham­dyq-sayasy qyzmetke aralasady.

Búl saladaghy Á.Ermekovting býgingi tәuelsiz Qazaqstannyng tarihynda qalatyn úly enbegi mynada. Ol 1920 jyly Halyq Komissarlary kenesining tóraghasy V.IY.Leninning qabyldauynda bolyp, keneytilgen mәjiliste - Qyrghyz (Qazaq) ólkesindegi jaghday, hal-ahual, әsirese, shekara mәselesi turaly maz­múndy bayandama jasaydy. Qazaq ólke­sine qatysty mәseleni talqylap, tiyisti sheshim qabyldaugha bólingen uaqyt tym az bolghandyqtan, Ermekov óte teren, ghylymi, tarihy aighaqtargha negizdelgen, búltartpaytyn mysaldarmen sóz sóileydi. Mәjilisting óte qyzu, kýrdeli ótkendigi sonshalyq, jinalys mólsher­len­gen uaqyttan әldeqayda úzaqqa sozylady. Sonda ghoy, Ermekovti syrtta tosyp jýrgen Álekenning (Á.Bókey­hanov) "Apyrmay, bizding Álimhanmen sóz jarystyryp tynday alatyn orys­tan da shyqqan jan bar eken-au" dep ózgelerdi kýldiretini.

Á.Ermekov óz bayandamasynda patsha­lyq biylik kezinde jergilikti halyq - qazaqtardyng eng shúrayly degen jerleri­nen airylghanyn, әsirese Stolypin reformasy kezinde orasan zor zorlyq-zom­bylyqty bastan keshkenin naqty derektermen mәlimdep beredi. Qaza­q­tardyng ghasyrlar boyy kóshpeli ómir saltyn kýn kóruding kózine ainaldyr­ghanyn, yaghny jer degen úghym­­nyng osynau halyqtyng bol­mysynda qansha­lyqty mәnge ie ekenin jan-jaqty dәleldep, tilge tiyek etedi. Ormandy, toghay­ly, suly, nuly degen qúnarly jerlerdin, әsirese, Ertis­ting jaghalauyn­daghy, Kaspiy tenizining jagha­lauyndaghy jetpis shaqyrymday jerding patshalyq Reseyding Astrahani guberniyasynyng qaramaghyna ótip ketkenin bayandaydy. Jalpy, shekara mәselesi, qazaq jerin­degi qonystanu­shy­lardyng últtyq qúramy, Koros­ty­lev dalasy dep atalyp ketken ónir, qazirgi Aq­mo­la oblysy, Shyghys Qazaqstan obl­y­sy qúra­myndaghy qazirgi Semey jeri, t.b.Á.Ermek­ov bayan­damasynda әri teren, әri mazmún­dy taldaugha negiz boldy. Aqyry, qarsylyq bildirgenderge basu aityp, dauysqa salghanda atalghan territoriya Qazaqstan avtonomiyasyna beriledi. Býgingi tәuelsiz Qazaqstannyng ortalyghy - Astana­ny, el ekono­mikasynyng qaryshtap damuynyng birden-bir qay­nar kózi bolyp otyrghan múnay men gazgha bay Kaspiy ónirin sóz etkende, tәuelsizdigimiz ben der­bes­­tigimizding bastau kózinde túrghan alash ardaq­tylaryna, solardyng biri de biregeyi Álimhan Ábeuúlynyng tarihy túlghasyna beriletin bagha da osy taraptan tuyndauy qajet degimiz keledi. V. Le­nin siyaqty biylik iyesin Álimhan Ermekovting asqan bilimdarlyghy, tariyh, qúqyq, zang jәne ekono­miy­kalyq geografiya, últtyq sipat tóniregindegi úshan-ten­iz payymy, sayasy qarsylastaryn sendire alar dә­lel­di tújyrymy, oi-sananyng airyqsha asqaq­tyghy tәnti etken bolsa kerek. Sol jyly jazda ekinshi Komiyn­tern kongresining mәjilisi ótedi, oghan Á.Ermekov qúrmetti qonaq retinde qatysady. 1920 jyldyng 26 tamyzynda Qyrghyz (Qazaq) Avtono­miya­­lyq Sosialistik Respublikasyn qúru turaly dekret qabyldanady, 12 qazanda Orynborda Býkil­qazaqstandyq kenesterding birinshi sezi ótedi de, 1921 jyldyng sәuirinde partiyanyng Ortalyq Komiy­teti men RSFSR Halyq Komissarlary kenesining jogharyda attary atalghan jerlerdi (Korostylev dalasyn, Semey, Aqmola oblystaryn jәne Kaspiy jaghalauyndaghy ónirdi) Qazaqstan qúramyna beru turaly qaulysy shyghady.

Osynau sayasy әri auqymdy da manyzdy oqigha­lardan keyin 1921 jyly ol oquyn tәmamdau niye­timen Tomksige oralady. Qansha degenmen, bilim mú­hity­nan nәr aldyrghan osynau qalamen onyng 10 jyl­day ómiri tyghyz baylanysty boldy. Onyng boy­yn­­daghy asqan talant men daryn institut stu­dentterining ghana airyqsha qúrmetin tughyzyp qoyghan joq, sonymen qatar, oqyghan, progresshil baghyttaghy orys ziyalylarynyng da nazaryn audardy. Solardyng biri - úlaghatty ústaz, profes­sor M.Usov edi. Ókpe auruyna shaldyqqan Usovty belgili dәriger S.Adamovtyng aqylymen profes­sordyng ýzdik shәkirti Álimhan Ermekov qazaq dalasyna shaqyrady, sapar barysynda syrqatty qarap, em qoldanudy Álekenning jary - Rahiya Shagabetdiy­nova óz moynyna alady. Olardy Ermekovting dosy - geolog N.Urvansev shygharyp salady. Myna jaytty qaranyz, taghdyrdyng jazuy ma, әlde Á.Ermek­ovting qazaq jastarynyng boyynan oqu-bilimge degen qúmarlyqty oyatpaq bolghan tilegin tәnirding qabyl alghany ma, Usovty Álekeng Baya­nauyl­­gha alyp keledi, sol kezde nebәri 22 jas­taghy, eshqanday zangerlik bilimi joq bolsa da sot qyz­metin atqaryp jýrgen, últymyzdyng bola­shaq­taghy úly perzenti - Qanysh Sәtbaevpen tanys­tyrady. M.Usov pen Álekenning aqyl-kenesimen Qanysh Imantayúlynyng keyinnen Tomsk tehnologiya institutynyng Geologiya fakulitetine týsip, uaqyt óte kele, Qazaqstan ghylymyn úiym­das­­­ty­­ru­­shy, respublika Ghylym akademiyasynyng túnghysh pre­ziydenti, akademiyk, tendesi joq ghylymy jana­lyq­­tar­dyng avtory boluy әu basynda sol kezenning ýlesine tiyetinin airyqsha ataghan abzal.

Álimhan Ermekov óz boyyndaghy taghdyr syi­laghan bilimi men biliktiligin, qabileti men qarymyn jana jaghdayda jas buyndy oqytyp, tәrbiyeleu isine júmsaghan úlaghatty ústaz edi. Búl oiymyzgha onyng bar bedelin salyp jýrip, Qarqaralyda 1921 jyly eki satyly mektep pen pedagogtik tehnikum ashqy­zuy dәlel bola alady. Olar әigili oqu oryndaryna ainaldy. Osynau orta dengeydegi oqu oryndaryn  ghalymdar Ó.Jәu­tik­ov, Á.Sembaev, general-mayor Q.Boshaev t.b. bitirgenin aitsaq ta jetkilikti. IYә, búl oqu oryndaryn respublikanyng kóptegen ónirlerinen kelgen shәkirtter bitirdi. Alayda Álimhan Ábeu­úlynyng birynghay ghylymiy-pedagogtik qyzmetpen ainalysuyna sol tústaghy uaqyt tynysy, qogham talaby, sayasi, tarihy jaghdayattar mým­­kindik ber­medi. 1925 jyly ol Semeyge shaqyrylady da, Qa­zaq­­­stan Josparlau komiyteti tóraghasynyng oryn­basary bolyp taghayyndalyp, Orynborgha attanady. Sonymen qatar, oghan ónerkәsip seksiyasyn basqaru da jýkteledi. 1926 jyly Qazaq KSR-ning altynshy shaqyrylghan ortalyq atqaru komiytetine mýshe bolyp saylanady, 1929 jyly osy organnyng jetinshi shaqyrylymyna da mýshe bolady. Joghary dengeydegi bilikti maman bolghandyqtan, Tashkenttegi joghary pedagogtik ins­titutqa, sәl keyinnen Alma­tydaghy joghary oqu oryn­da­­ryna ghylymiy-pedagogtik qyzmetke shaqyrylady. Qazaq pedagogikalyq instituty men memlekettik uniyversiytette jәne Almaty zoove­teriy­­narlyq institutynda matematika kafe­dralarynyng mengerushisi qyzmetin isteydi. 1935 jyly KSRO Jogharghy attestasiyalyq komissiyasy Á.Ermekovke professor ghylymy ataghyn beredi. Mate­matika ghylymy boyynsha últymyzdyng túnghysh professory Almaty tau-ken-metallurgiya institutynda jogharghy matematika jәne teoriyalyq mehanika kafedrasyn basqaryp, jalpytehnikalyq fakulitetining dekany qyzmetin qosa atqarady. Tehnika, matematika salasy boyynsha onyng berile enbek etui, ghylymy enbekter jazuy osy kezenge jatady. Qazaq tilinde ol oqulyqtar men oqu qúral­daryn jogharghy matematika pәni boyynsha әzirledi, matematikadan ghylymy terminologiya dayar­laumen shúghyldandy. Ataqty "Úly matematik kursy" oqulyghy jogharghy tehnikalyq oqu oryn­dary men pedagogikalyq instituttargha arnalyp, qazaq ti­linde jaryq kórdi. Negizgi baghyty sol kezdegi oqu bagh­darlamalaryna sәikestendirilip jasalghandyq­tan, býginderi sәl eskileu kórinui mýmkin, alayda búl oqulyqtyng 1995 jyly qayta basylyp shyghuy kóp nәrseni anghartsa kerek. Oqulyq jogharghy mate­ma­­tikadan shyqqan túnghysh kitap bolghandyq­tan, Álekeng onyng qúrylymyna anyqtama teoriyasy men syzyqtyq tendeuler jýiesinen de habardar etetin ilimderdi engizgen. Kitaptyng ishindegi auyr bolyp kórinetin terminder óte útymdy әri úghymdy tilmen berilgen. Oqulyqty kirillisagha kóshirudegi dosent Núrsaghat Ádilbekovting enbegin airyqsha ataghan jón. Sóz reti kelgende, 1991 jyly Á.Ermek­ov­­ting tugha­nyna 100 jyl toluyna arnalghan respub­likalyq ghyly­miy-praktikalyq konferen­siya­­gha Mәskeu jәne Qazaq­stannyng Qostanay, Semey, t.b. ónirlerinen kóptegen ghalymdar qatysyp, 172 bayandama jasal­ghanyn, onyng 1992 jyly jeke jinaqqa engizi­lip, ar­­nay­y kitap bolyp, jaryq kórgenin de aita ketkenimiz abzal.

Kenestik totalitarlyq jýie birshama ornyghyp alysymen, últym dep jan ayamay enbek etken ziya­ly­lardy qughyn-sýrginge úshyratty. 1937 jyly Er­mekovting dostary professor Asfandiyarov, kom­pozitor Júbanov, oqu-aghartu Halyq komissary Jýr­g­enov (Álekenning kýieu balasy) t.b. tútqyn­dalady. Ózine de tyqyr tayanghanyn sezgen Álimhan Ábeuúly Mәskeuge ketip, boy tasalaydy. Sol jerde jol­dama alyp, Kuybyshevtaghy josparlau instiy­tutynyng matematika kafedrasyna mengerushi bo­lyp taghayyndalady. 1918 jyldyng nauryzyna deyin qyzmet atqaryp, ýsti-ýstine jazylghan aryzdardyng nәtiyjesinde qamaugha alynady.

Jalpy, Á.Ermekov ýsh ret tútqyndalghan eken, 18 jyl boyy jazasyn óteu ýshin arnayy lageriler­de bolghan. Alghash ret búrynghy Alashorda ýkimetining viyse-premieri retinde 1932 jyly tútqyndalady. Negizinen, últshyldyq kózqarasy ýshin 1926 jyl­dar­dan bastap-aq sayasy ómirge aralasudan alas­tatylady. Tek M.Áuezov siyaqty óz "qatelerin moyyn­daghan son", 1936 jyldary totalitarlyq jýi­­ening qahary "bәsendegendey" bolady. Alghashqy tútqyndalghanyna baylanysty bir derekti keltire ketkenning artyqtyghy joq. 1932 jyly Á.Ermekovti qyzmette otyrghanynda kensede tútqyndaydy da, Almatydan Shymkenttegi arnayy punktke jolau­shy­­lar poyyzymen attandyrady (ol kezde tútqyn­dardy tasityn jýk vagondary joq edi, olar 1937 jyldan bastap payda boldy). Kórshi kupedegi, sirә, studentter bolsa kerek, ýsh qazaq jigitin kórip, aidau­shy soldat qalghyp ketkende, Álekeng solar­dyng birine ózining tútqyndalghanyn aityp jazghan hatyn tabys etip, ýiine jetkizuin ótinedi. Keyinnen 1956 jyly tolyq aqtalysymen, ol kisi Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hat­shysy D.Qonaevqa súranyp, qabyldauynda bola­dy. Diymekeng jaqsy qabyldap, Almatydan ýy bergi­zedi. Ángime ýstinde ol kisi Álekene sonau 1932 jy­ly kórshi kupede bolghan ýsh jigitting biri ózi bol­ghanyn, hatty Álekenning ýiindegi jengeyge ózi apa­ryp bergenin aitady. Aqiqatyn aitu kerek, "halyq jaularyn" aqtau isi jýrip jatsa da, dәl sol kezende Álekene Dimash Ahmetúlynyng eshteneden qoryqpay, qamqorlyq jasauyn taza erlikke balaghan jón.

1932 - 1938 - 1948 jyldary Á.Ermekovting tútqyndaluy, Krasnoyar ólkesindegi Sibir aimaghynda lageride úzaq uaqyt sayasy senimsiz adam retinde jazasyn óteui osynau jandy esh qajyta almaghanyn kóruge bolady. IYә, 1932 jyly tútqynda­lyp, ýsh jylgha sottaluy, 1938 jyly taghy da qamaugha alynyp, on jylgha sottaluy, (keyinnen jaza merzimin 6 jylgha týsirgen), 1948 jyly ýshin­shi ret tútqyngha alynyp, on jyl merzimge bas bos­tandyghynan airyluy (Stalinning ólimine baylan­ysty ol 1955 jyly ai­daudan bosatylghan) onyng ji­gerin jasyta almady. Á.Erme­kov 1955 jyldyng 1 qyrkýieginde QazKSR Ministrler Kenesining Tóraghasy J.Tәshenovke jazghan hatynda ózining naqaqtan zardap shegip tútqyndalghanyn, Katkov, Mihaylov, Ospanov, Hamidullin degen tergeushi­lerding adam tózbes kýsh qoldanghanyn, zorlyq-zombylyqtyng shekten tys týrlerin paydalanyp, eki ay boyy qinaghanyn aitady. Hayuandyq jazanyng bir túsynda ózining esinen airylyp qúlaghanyn, on tórt jasar úlynyn, býkil tuysqandary men әielining IIM aldyndaghy aghashqa órmelep shyghyp, shynghyra jylap, "qolyndy qoy, degenderine kón" dep zarlaghany eleske ainalyp, kózine kóringenin egile jazady. Ózine taghylghan kinәning esh negizi joq ekenin mәlimdeydi. Qylmystyq kodeksting 58.11 jәne 58.2 baptarymen aiyptalghandyqtan, 1921 jyly men Qaraghandyda shpiondyq әreketke Musin degen adamdy ýgitteppin, sol adamnyng jauaby iske tirkelgen eken, ol Qaraghandy qalasynda meni Ermekov shpiondyq әreketke baulydy dep mәlim­depti, búl ship-shiyki óti­rik, sebebi, men Musin de­gen adamdy bilgen de, kórgen de emespin, ekin­shiden, 1921 jyly Qaraghandy degen qala bolghan joq, al qala ataghyna 112 myng halqy (túrghyny) bolghandyqtan, 1934 jyly 10 aqpanda ghana ie bol­dy dep jazady. Ózining Qaraghandy qalasyna birinshi ret aidaudan song 1955 jyly kelgenin aitady.

Á.Ermekovke taghylghan aiyptyng shylghy ótirikke negizdelgenin sezse kerek, Jogharghy Sottyng әskery kollegiyasy alghashqy aiyptau qorytyndysyn bekit­peydi. Alayda týpki maqsat últ ziyalylaryn qúr­tu bol­ghan­dyqtan, keyinnen taghylghan aiyp­taulardy ne­gizge alyp sottap, yaghny ýkim shygharyp tynady.

Osynau jan әlemi meylinshe taza, adamy bol­mysyna, últyna, halqyna degen sheksiz mahabbat pen sýiispenshilik, meyirim men qayyrym daryp, berik oryn alghan adam turaly elimiz tәuelsizdik alghannan bergi uaqytta bir­shama enbekter jaryq kórgen eken. Olar­dyng qa­tarynda Ó.Súltanghaziyn, Sh.Esen­ov, Á.Saghynov, D.Ýmbetjanov, B.Atshaba­rov, A.Lazut­kiyn, T.Ábdirazaqov, A.Júmasúltanov, Resey ghalymy G.Sipaylovtyn, S.Begaliyn, S.Torayghyrov, J.Bek­túrov, M.Sәrsekeev, Á.Áziyev, Q.Óskembaev­tar­dyng jariyalaghan enbekteri bar. Alash qozghalysy, onyng qazirgi tәuelsizdigimizdi alugha alghysharttar jasagha­ny, últ ziyalylary Á.Bó­keyhanov, J.Aqbaev, M.Du­la­tov, A.Baytúrsynov, M.Shoqay, T.Rys­qúlov, M.Ty­nyshpaev jәne t.b. turaly ghyly­miy-kópshilik sipaty basym enbekter edәuir mólsherde jaryqqa shyqty.

Solardyng ishinde Álimhan Ábeuúly Er­mekov­ting ghalymdyq, ústazdyq, adamdyq, adam­gershilik qasiyetterin pash etken keybir este­lik­terge toqtala ketsek, artyq bola qoymas. Qazaqta "tikenek shyqqan jerge tike­nek, gýl shyqqan jerge gýl ósedi" degen naqyl sóz bar. Gýl shyqqan jerge gýlding ósetini tek­tilik degen úghymnan tuyndaytyn bolsa kerek. Álekenning úly, úzaq jyldar boyy Qaraghandy memleket­tik tehnikalyq uniy­versiyte­tinde geologiya kafe­drasyn basqarghan danghayyr ghalym Maghauiya Álimhanúly Qar­aghandydan 2000 jyly "Alimhan Ermekov: stranisy jizniy", 2001 jyly "Moy otes - Alimhan Erme­kov" degen kitapshalar shyghardy. Ákesining úlaghatty da ónegeli ómir jolyn zerttep, qaghaz betine týsirgen azamat ózining de at jalyn tartyp mingennen bastap, "halyq jauynyn" perzenti bolghandyqtan, sayasy senimsizdikting qúr­bany bolghanyn tebirene jazypty. Qos kitapshanyng songhysynda Mәkeng óz atyna bertinge deyin Álimhan Ermekovti biletin qyruar adamdardan hattar kelip jatqanyn shattana jazghan. Olardyng ishinde reseylik ghalymdar, aidauda birge bolghan jazyqsyz jan­dar, Álimhan Ábeuúlymen qyzmettes bol­ghandar, dәrisin tyndap, óz ghúmyryn mate­matika, tehnika ghylymdaryna arnaghan keshegi shәkirt, býgingi oqymysty, akademikter men professorlar t.b. bar. Solarmen tanysyp, oqyp otyrghanda, Álekenmen pikirles, dәmdes bolghan qazirgi agha buynnyng ókilderimen әngimeleskende, bir nәrsege kózimiz anyq jetti. Ol - Álimhan Ábeuúlynda qanday uaqytta, azapty, jan tózgisiz jyldarda bolsyn, eshqashan da halqynyng bolashaghyna degen berik senimnin, optimizmning joghalmaghandyghy. Últ tútastyghyn, el tirligin onyng moynyna taqqan kiyeli túmarday qasterleui. Halqynyng boyyn­daghy últtyq asqaq ruhtyng Álekenning bolmy­synan tabyluy...

Sosialistik Enbek Eri, Qaraghandy poliy­tehnikalyq institutyn úzaq jyldar boyy bas­qarghan akademik Á.Saghynov Álimhan Ábeu­úly jayly qúndy estelikter qaldyrdy. 1955 jyly Qaraghandygha kelgen Álekeng Qaraghandy tau-ken institutyna (keyinnen poliyteh­nikalyq institut bolghan) kelip, rektor Núr­múhamedovke jolyghady. Rektor onyng ótinishin tyn­dap, qyzmetke alugha uәde beredi. Úsynghan qyzmeti - jogharghy matematika kafedrasynyng agha oqytushysy. Uәdeli kýni ótinishin jazyp, ins­titutqa kelse, jana rektor kelipti. Ol kisi Ábil­qas Saghynov eken. Ol Á.Ermekovpen emen-jarqyn әngimelesip, birden qyzmetke qabyldapty. Kýni keshegi "halyq jaularyn" jon nauqanynyng dýmpui әli de bolsa basylmay túrghanda, Ábilqas Saghynúlynyng búnday batyl sheshimge baruy da erlikke para-par ghoy. Onyng oqyghan dәristerine matematiyk­ter ghana emes, basqa mamandyqta oqyp jýrgen studentter de, tipti basqa oqu oryndarynan da shәkirtter men oqytushylar, eresek adamdar kelip, tyndaushy edi dep eske alady Á.Saghynov (ol kisi osydan biraz uaqyt búryn dýniyeden ozdy) Qaraghandyda jýrgeninde Á.Ermekov respublika basshysy D.Qonaevqa ekinshi ret baryp, qabyldauynda bolghanynda ol kisige qazaqtyng úly perzenti, últ ústazy A.Baytúr­synovty aqtau jóninde ótinish aitady. Diyme­keng ol ótinishti shyn peyilimen qabyldap, týp­ting týbinde Alash ardagerlerining aqtalatynyn, tek qana uaqyt kerek ekenin aitypty. Ábilqas Saghynúly Ermekov syndy adammen qyzmettes bolghanyn maqtan tútady, tek qana KSRO Miy­niys­trler Kenesi janyndaghy Jogharghy at­testa­­siya­­lyq komissiyanyng erejesi ózgerip ketken­dikten, Álekenning professorlyq ghylymy ataghyn qalpyna keltire almadyq dep ókine eske alady. 1955-1968 jyldar aralyghynda poliytehnika institutynda qyzmet etken Álimhan Ábeuúly 1970 jyly auyr nauqastan qaytys bolady.

Á.Saghynov qazaqtyng úly perzentimen qosh­tasudy ózi úiymdastyrady. Institutta qosh­tasu rәsimi ótedi. Baspasózde qazanama jariya­lanady. Ábekeng qaraly mitingini ózi kirispe sózben ashyp, tuystaryn, Álimhan Ermekovti jetik biletin zamandas dostaryn sóiletedi. Jerleu rәsimi bitkennen keyin ile-shala jo­ghar­ghy organdardan "osynshama úlyqtap jer­leudi nege úiymdastyryp jýrsiz? Búrynghy Alashorda kósemin nege әspettep jýrsiz?" degen jangha tiyetin auyr sózder de aityldy dep jazdy Á.Saghynov.

Álimhan Ábeuúly turaly qalam terbegen jandardyng bәri de bir auyzdan onyng әdilet­siz­dikke tózbeytin, prinsipshil, ózgege qayy­rymdylyq jasaugha dayar túratyn tektiligine jәne adamzat balasy oilap tapqan barsha ghy­lym­nan habary bar ensiklopediya­lyq bilimine, últym, halqym dep soqqan jýregine tәnti bolady.

Álekenning tughanyna 100 jyl tolu qúrme­tine arnalghan saltanatty jiyndar, ghylymiy-praktikalyq konferensiyalar ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldarynyng basynda kóptep ótkizildi. Qazirgi Qaraghandy memlekettik teh­nikalyq uniyversiytetinde memorialdyq taqta bar. Qaraghandy qalasynyng basty kóshelerining birine Á.Ermekovting esimi berildi. Múhtar Qúl-Múhammed syndy tanymal azamattyng basta­masymen Ermekov atyndaghy kóshede ornalas­qan Kitaptar ýii ol kisining esimin iyelendi. Eli erine osylaysha qúrmet kórsetude.

Onyng ómir joly jenil bolghan joq. Sonau Semey gimnaziyasynda oqyp jýrgen shaghynda tómengi synyptarda alyp jýrgen arnayy stiypendiyasyn jogharghy synypqa kelgende gimnaziya diyreksiyasy sayasy senimsizdigi ýshin bergizbey tastaghan-dy. Áke-sheshesining qoly qysqa. Álimhan Ábeuúly sabaqtan qoly bos kezinde bala oqytyp, qarajat tabady. Bola­shaq­­tyng tek qana oqu-bilimmen baylanysty ekenin sezgen ol demalys kezinde әr kýnin útymdy paydalanyp, qazaq jastaryna sabaq beredi. Ol kisiden bilim alyp, qiyagha qanat qaq­qandardyng biri - qazaqtyng iri aqyny Súl­tanmahmút Torayghyrov edi. Súltanmahmút aqyn bilim­men susyndap qana qoyghan joq, Álim­handay ústazynyng yqpalymen keyinnen Alash qozghalysynyng belsendi mýshelerining birine ainaldy. Aqynnyng "Alashty tanystyru" atty ólenindegi myna joldar tikeley Álimhan Ábeuúlynyng kórkem beynesin keskindeuge arnalghan.

Álimhan Ermekúly jas jigitten,

Keledi ekinshi bop búl retten.

"Qazaqta múnday jigit kórmedim" - dep,

Ardaqty qart Potanin lepes etken.

"Aq jýrek alghyr oily, adal jan" - dep,

Tumay jatyp jastargha danqy ketken.

Sóilep ketse qozghalar boyda janyn,

Tas bolsa da eriter jýrek qanyn.

Shyndyghy, terendigi, әdildigi,

Tusang tu osylay! - degizer bәrin jannyn,

Aq jýregi, aqtyghy, adaldyghyna,

Bir auyz sóz aita almay qúridy әlin.

Ár qoghamnyng ózine tәn erekshelik, sipat­taryn tany biludegi súnghylalyq, bolmysyna bitken irilik pen biyiktikting últtyq qasiyetten bastau aluy, qogham tynysynan tuyndaytyn za­mana kelbeti men uaqyt talabyn kóregen­dikpen boljay bilu, jalpy adamzattyq qúndy­lyq­tarmen egjey-tegjeyli tanysudyng nәtiyjesinde óz últy­nyng eshkimnen kem emes ekendigin onyng tariyh­tyng kósh-kerueninde asqaqtyq pen mәrt­tikti, ta­zalyq pen pәktikti, bekzadalyq pen biyaz­ylyqty, zerektik pen ziyatkerlikti tu etip ústaghanyn sezinu - bәri-bәri de Álimhan Er­me­kovti úly túlgha dengeyine kóterdi. Alashorda qú­­ramynda bolghan kezde Alash atty kiyeli úghym alash­ordashylardy kóterdi. Al Alash qayrat­kerleri Alash atty úghymdy asqaqtatty. Aynalyp kelgende, Alashorda ardagerlerining úly armany jýzege asyp, elimiz tәuelsizdikke, derbestikke ie boldy.

Barsha ghúmyryn óz halqynyng tәuelsiz el boluyna arnaghan Álimhan Ábeuúly Ermekov jayly oiymyzdyng bir parasy osylay.

Mәuen HAMZAÚLY,

filologiya ghylymdarynyng doktory, professor.

"Qasym - Aqparat"

http://qasym.kz/index.php?option=com_content&view=article&id=422&catid=8&Itemid=9