Bizding qolymyzgha tiygen kserokóshirmeler RGASPIY-ding 17-qorynda, 85-tizbedegi 77-isting 196-244-rettik sandarmen bettelgen paraqtardan jasalghan. Qújattardyng mazmúnyna jәne olardyng sonyna qoyylghan datalargha qaraghanda, iske tigu kezinde olardyng berilu reti saqtalmaghan. Is jýrgizushining olardy ózinshe jýielep hattaghany angharylady. Biz de qújattarmen sol tәrtipti búzbay tanystyrghandy jón kórip otyrmyz.
Sonymen, 196-198-shi betterdi mashinkagha basylghan ýsh paraq alyp túr. Shartty týrde ony 1-shi qújat dep atayyq.

№ 1 qújat
Qúpiya
RKP OK-ge STALIN joldasqa
(Qalghan danalary OBK-ge jәne GPU-ge berildi)

Búrynghy «Alash-Ordashylar» turaly negizgi bayandamamen bir mezgilde  men mynany habarlaghan edim: qazaq kommunisteri ishinen birqatar adam olardyng ýstinen Tashkenttegi partorgandar men GPU-ge sóz jetkizbek bolyp jýrgenin olar bireuler arqyly bilip aldy, sóitip, sol kezding ózinde kórsetilgen aryzdy, mýmkin bolsa, tipti barlyq faktili materialdy ústap alugha tyrysqan shara qoldandy.

Bizding qolymyzgha tiygen kserokóshirmeler RGASPIY-ding 17-qorynda, 85-tizbedegi 77-isting 196-244-rettik sandarmen bettelgen paraqtardan jasalghan. Qújattardyng mazmúnyna jәne olardyng sonyna qoyylghan datalargha qaraghanda, iske tigu kezinde olardyng berilu reti saqtalmaghan. Is jýrgizushining olardy ózinshe jýielep hattaghany angharylady. Biz de qújattarmen sol tәrtipti búzbay tanystyrghandy jón kórip otyrmyz.
Sonymen, 196-198-shi betterdi mashinkagha basylghan ýsh paraq alyp túr. Shartty týrde ony 1-shi qújat dep atayyq.

№ 1 qújat
Qúpiya
RKP OK-ge STALIN joldasqa
(Qalghan danalary OBK-ge jәne GPU-ge berildi)

Búrynghy «Alash-Ordashylar» turaly negizgi bayandamamen bir mezgilde  men mynany habarlaghan edim: qazaq kommunisteri ishinen birqatar adam olardyng ýstinen Tashkenttegi partorgandar men GPU-ge sóz jetkizbek bolyp jýrgenin olar bireuler arqyly bilip aldy, sóitip, sol kezding ózinde kórsetilgen aryzdy, mýmkin bolsa, tipti barlyq faktili materialdy ústap alugha tyrysqan shara qoldandy.
Maghan jetken mәlimetter boyynsha,  «Alash-Ordashylar» ózderining ýstinen jazylghan osy aryzdyng mazmúnyn Tashkentte әlden bilip aldy. Búl bylay boldy. Aryzdyng bir danasyn Qojanov әlde-bir jolmen qolyna týsirip alghan, oqyp shyqqan da, osy partiyada joq búrynghy alash-ordashylargha jasyryn týrde kórsetip shyghypty. Songhylar ynghayy birneshe mәjilis ótkizgen de, aldyn alu sharalarynyng tútas bir qataryn qabyldaghan.  Al bayandama partiyaly joldastar toby atynan engizilgen edi ghoy, onda manyzdy qúpiya habarlar bar, mәselen, mynanday: «Alash-Ordashylardyn» qúpiya otyrystary turaly, olardyng pәterlerin tintu qajettigi jóninde jәne taghy sondaylar.
Partorgandardargha joldanghan aryzdyng bir danasyn qolgha týsirip ala alghan partiya mýshesi Qojanov qalay ghana ony artynsha sol Alash-ordashylargha habarlay aldy. Ol ózi turaly aitylghandargha jauap bere alar edi, biraq eger bayandamanyng songhy bóliginde aitylatyn Alash-Ordashylarmen esh ortaqtyghy joq bolsa,  onda ony ol basqalargha bermes edi, bermek týgil, sol Alash-Ordashylardy ózi әshkerelegen bolar edi.
Endi belgili bolyp otyrghanday, osy aryz turaly habar jan-jaqqa tarap ketipti. Alash-Ordashy belsendi qayratkerlerding biri  Esbolov (Kolchak polkining búrynghy komandiyri, al Týrkistanda Narkomzem alqasynyng mýshesi boldy, Qosshy atynan Mәskeudegi halyqaralyq sharualar sezine qatysty jәne s.s.) qoldaryna týsirgen aryzdyng habaryn qazir Orynborgha әkeldi, sondaghy Dulatov, Ah. Baytúrsynov jәne basqalardy eskertu ýshin keldi, sonday-aq Alash-Ordashylardyng qaytadan Qazaqiyagha kóship baruyna oryn dayyndamaqshy. Múnyng ýstine, júrttyng aituyna qaraghanda, búl aryz, Qojanovtyng sózi boyynsha, Rysqúlovtyng istegeni dep bәrine habarlap jýrgen kórinedi. Jalpy Alash-Ordashylar Tashkentti tastap ketuge beldi bekem bughan tәrizdi (ynghayy, Qojanovtyng kenesi solay bolghan).
Búl turaly tipti Mәskeudegiler de biledi. Bir adam arqyly jaqynda maghan qabyldauymdy súrap (shamasy osy habargha shoshynghan bolu kerek) Ál. Bókeyhanov telefonmen habarlasty. Men kezdesuden búltaryp kettim, óitkeni onymen ózi jaqsy tanys ta emespin.
Qojanov endi, shamasy, mening maqalalaryma jauap beruge dayyndalyp jatyr. Ol onda da mening ýstimnen «material» bar dep elding bәrine aityp jýr desedi - men ol materialdardy bilemin, biraq men perde syrtynan «sypsyndaspay», olaryn ashyq jariyalauyn qalap jýrmin. Basmashylar jayyndaghy (aytpaqshy, jana emes), atap aitqanda Janúzaqov turaly әngimelerge kelsek, múnyng bәrining astaryn men de ashamyn. Men Janúzaqov pen Qojanovtyng arasynda ne bolghanyn bilemin, biraq búl jayynda jeke jazamyn.
Mine endi basmashylar  turaly mәselege baylanysty mynanday súraqtar tónireginde oilanghan jón: Qojanovtyng dostary, mysaly, H.Bolghanbaev, Dulatov, Birimjanov jәne basqalar  1921 jyly qayda boldy eken. olar osy basmashylarmen baylanysqa shyqqan joq pa eken. men qazir basqalardan bilip otyrmyn, mәselen, Birimjanov (Alash-Ordanyng búrynghy qayratkerlerining biri) 1921 jyly әldebir sharuamen, janama týrde Qojanovtyng tapsyrmasy boyynsha, Búharagha baryp qaytqan (Envermen kórisu ýshin desedi). Al osy  Birimjanov keyin, ózge de kontr-revolusiyalyq kónil-kýidegi adamdarmen qatar, Germaniyagha oqugha jiberildi.
Men ózimning byltyrghy saparymda Týrkistan men Búharanyng Germaniyadaghy studentterimen tanysyp shyghyp, olardyng kópshiligi sovettik qúrylysqa qarsy tәrbiyelenip jatyr dep taptym, al olardyng jetekshisi qaydaghy bir búrynghy avanturist (biraq bilimdi) tatar Idrisov týriktik jәne basqa da konsuldyqtarmen baylanys jasaydy, Búhara men Týrkistandaghy jaghdaydyng egjey-tegjeyin bizding qarsylastarymyzgha habarlap túrady.
Mәskeuge kelgennen keyin men búl jayynda Rudzutak joldasqa aittym, biraq ol ózining әdetimen, bylay aitqanda, «kónil audarmady». Men sonda studentterding birligin ydyratyp, bizding Ókiletti ókildikke ózara jii qatynasyp jaqyndasugha iykemdedim, songhyny eskerttim, al Birimjanovty studentter burosyna engizdim, sebebi ol Idrisovpen jaulasyp jýrgen, olar birining ýstinen biri Ókiletti ókildikke tolyq habar jetkizip túrghan bolar edi. ekinshi jaghynan, búl basshylardy birden alyp tastaugha nemese olargha kýdik keltiruge bolmaytyn edi, óitkeni olar ondayda dayyndalyp ýlgere alar edi.
Biraq sol Birimjanov birde maghan Shoqaevtyng Parijden Berlinge kelgen sayyn údayy onymen jәne basqalarmen kórisip túratynyn aitty, tipti menen Shoqaevqa materialdyq kómek súrap alugha tyrysty, sebebi ol múqtajdyqtan qinalyp jýr dedi. Men sonda oghan kómektespek týgil, studentter jalpy osy bir Shoqaevpen kórise beretin bolsa, onda bәri de keri shaqyryp alynady dedim. Endi olar qaytadan tatulasqan bolyp shyqty, qazir Idrisovtyng (Fayzulla Hodjaevtyng itarshysy jәne senimdi adamynyn) tonnyng ishki bauynday kompaniyasy óz júmysyn jalghastyruda.
Osy Birimjanov arqyly әlgi Qojanov jәne basqalar Shoqaevpen baylanys jasap túrmay ma eken. Meninshe,   baylanystary bar. Shoqaev ózining maqalalarynda Sóvet ókimetine jala jabu ýshin teginnen tegin «Aq jolgha» jәne odan alynghan ýzindilerge kuә retinde jýginip jýrgen joq qoy (onyng «Dni» gazetindegi maqalalaryn qaranyz).
Mine men osy faktiler turaly habardar etsem dep edim jәne baqylaudy kýsheytu qansha degenmen GPU-ge qyzyqsyz bolmas edi dep oilaymyn.
Sózimning qorytyndysynda mynany aitugha tiyispin: tuzemdikterding qazir ósip kele jatqan  jәne biz arqa sýieuge ýmit artyp otyrghan kommunistik dep atalatyn jastary әzirge óte jas bolyp shyqty, olar jas jәne shatasyp jýredi. Osy jastar aldynda, mәselen qazaq  jastary aldynda Alash-Ordashylar ýlken bedelge ie bolyp túrghan kórinedi, jastar olardyng iydeologiyasyna qarsy shyqpaq týgil, tipti olardyng betine tik qaraugha batpaydy. Sondyqtan osy jerde kommunistik jastargha shamasy partiyanyng ózi jәrdemge kelui kerek shyghar.

1924 jyldyng 30-shy sәuiri. Mәskeu q. (T.Rysqúlov dep qoly qoyylghan).

Osy qújattan keyin, atalghan isting 199-betin Túrardyng óz qolymen jazylghan shaghyn hat alyp túr...

№ 2 qújat

Partiyanyng Ortalyq Komiytetining sekretariatyna
Tovstuha joldasqa.

Stalin joldastyng atyna úsynylghan «Alash-Orda» turaly bayandamagha men qol qoyyp bergen jóneltpe qaghazda ýlken qate ketip qalypty. Qazaqtardyng (týpnúsqa mәtinde: kirgiz - B.Q.) sany 9-10 million dep kórsetilgen, búl dúrys emes, al dәlirek barlyq qazaqtardyng sanyn 5 ½ - 6 million dep sanau kerek. Eger qazaq audandarynda túratyn («naselyaishih kirrayony») jalpy barlyq últtardyng sanyn esepke alsaq, tek sonda ghana búl mólsher 8-9 milliongha jaqyndaydy.
Tiyisti oryngha týzetu engizuinizdi ótinemin.
15 - V. (T.Rysqúlov dep qoly qoyylghan).

Ivan Pavlovich Tovstuha Stalinmen birge qyzmetin 1918 jyly Últ isteri jónindegi halklmatta bastap, 1921 jyly onyng jeke sekretariatynyng mengerushiligine auysqan, yaghny senimine bekem kirgen qyzmetker bolatyn. Stalin 1922 jyly Bas hatshy bolyp saylanghannan song ony  Ortalyq Komiytetting sekretariatyna auystyryp, resmy týrde «OK hatshysynyng kómekshisi» lauazymyn beredi. Tovstuha Bas hatshynyng kómekshisi retinde OK sekretariatynyng Buro júmysyna da basshylyq jasaydy. Rysqúlov onymen Mәskeude Narkomnasta qyzmette bolghan jyldarynan tanys bolsa kerek. Ynghayy, Stalinge jazghan hattarynyng bәrin tikeley osy qayratker arqyly jetkizip otyrghan...
200-paraqqa, is jýrgizushi kenese yaky múraghat qyzmetkerinin  múqiyatsyzdyghynyng saldary bolar, basqa hattyng (shamasy, ol da hatshylyqqa,  IY.Tovstuha atyna jazylghan bolu kerek) songhy beti tigilgen.  Búl hat ta qolmen jazylghan. Ony kezegimen 3-shi qújat dep tanbalap, jeke keltireyik..

№ 3 qújat

...Eger Stalin joldas jeke ózi bәrin oqyp shygha almaytyn bolsa, onda tym bolmasa mynalardy oqyghany dúrys bolar edi: a) negizgi bayandamada - aiyptau tarmaqtary (22-betti qaranyz), b) «Alash-Orda» qayratkerlerining tizimi jәne olardyng Týrkistandaghy qazaq halqyn basqaru jónindegi qazirgi júmysynyng sipaty - qosymsha úsynamyn, v) barlyq qalghan mterialdy tanysyp shyghugha basqa әldekimge tapsyrugha bolady, biraq joldas  Stalinning tikeley ózi oqyghany jaqsy bolar edi. g) «Dni» gazetining Shoqaevtyng shetelde Týrkistan turaly jazghan maqalalary bar (osy jylghy 1 jәne 4 aqpanda jәne keyiengi kýnderi shyqqan) nómirlerin oqyghany jaqsy bolar edi.
Bayandamany osymen bir mezgilde men OBK (SKK) men MSB-gha (GPU-ge) berip otyrmyn.
22 - IV.    (T.Rysqúlov dep qoly qoyylghan).

Búdan keyingi 201-202-shi paraqtargha «Anyqtama» dep atalghan tórt bettik hat tirkelgen. Endi sonymen tanysayyq. Búl osy istegi 4-shi qújat.

№ 4 qújat

Qúpiya
RKP OK-ge Stalin joldasqa
(Odan basqa, búl bayandama SKK men GPU-ge berilgen)
/ANYQTAMA/

Osy bayandamagha jóneltpe jazbasymen birge kelesi joldastar: Samatov, M.Abdurahmanov jәne basqalar (kommunistik jastardyng qazaq bóligining basshylarynan) jәne Q.Sarymoldaev, M.Qashqymbetov, D.Nysanbaev, D... , Arabaev jәne basqalar (negizinen 1918 jyldan kommunister) qol qoigha tiyis edi.
Búl adamdar maghan bólek-bólek ýn qatyp, Týrkistan halqynyng qazaq bóliginde «Alash-Ordashylar» kontrrevolusiyalyq júmys jýrgizude, olardy Qojanov toby qoldaydy dep kórsetti. Birqatar faktilerge núsqady. Sonda biz birlesip sol faktilerdi zerttep kórdik te, olardyng kýdiktenuine negiz bar ekenine kózimiz jetti. Onyng ýstine, osy negizde olardyng arasynda Kirinpros (Qazaq aghartu instituty - B.Q.) pen Komuniyversiytette (Kommunistik uniyversiytette) әlden-aq ýlken egesu oryn alghan.  
Men ózimning songhy saparymda barlyq uaqyt boyy derlik,  jergilikti partiya júmysyna mýldem kiylikpey, tipti jergilikti organdardyng otyrystaryna barugha da tura kelgen joq, ýiimnen shyqpay әdeby júmyspen ainalystym (3 kitapsha jazdym). Sondyqtan, men múnda topshyldyqpen shúghyldanudy qaladym dep aitudyng reti bolmasa kerek, biraq qauipti kontr-revolusiyalyq júmys ashylyp jatqanda, bolyp jatqan isti týsinuge tyrysu - mening mindetim.
Men kórsetilgen joldastargha TKP OK men RKP OK-ge әshkereleushi materialdardy tirkep qúpiya bayandama beru jayynda kenes aittym. Solarmen birge osy bayandamany jazugha qatystym. Tek qana oryn alghan jәne kópshiligi qújattarmen rastalatyn faktilerdi tizbeledik. Men ózim aldynda búl bayandamagha qol qoidy ynghaysyz kórgen edim, kórsetilgen joldastar alghashqyda óz betterinshe shyghugha tiyis edi. biraq әldebireu men jýrip ketkennen keyin әzirlenip jatqan sharalar jayynda «Alash-Ordashylargha» jetkizip qoyypty da, olar birqatar ýreylendiretin  jәne terror jýrgizetin sharalar qabyl alyp ýlgergen kórinedi. Mәselen, olar turaly aitylatyn bayandamalar men materialdardy atalghan joldastardyng pәterlerinde tartyp alugha niyettenipti.
Sondyqtan jogharyda men tizgen joldastardyng kóbi shamasy abyrjyp qaldy, sondyqtan da osy uaqytqa deyin ózderi mәseleni kótere almady... men olargha eng aldymen KPT OK jauapty hatshysy Vareykis joldaspen jәne GPU Basqarmasymen kelisip alu jóninde kenes berdim. Bayandamany ayaldamastan Mәskeuge salyp jiberuleri kerek edi, biraq shamasy múny da osy uaqytqa deyin istep ýlgermedi. Sondyqtan men, mәselening airyqsha manyzdylyghyn eskere otyryp, atalghan bayandamanyng maghan berilgen kóshirmesin rastap, SKK RKIY-ge (OBK - JShIY-ge, Ortalyq Baqylau komissiyasy - Júmysshy-sharua inspeksiyasyna - B.Q.) úsynugha sheshim qabyldadym.
Men eshqashan «Alash-Ordada» bolghan emespin, «Qoqan avtonomiyashyly» bolmadym jәne «jәdiyd» igtelliygensiyasyna da kirgen emespin, men mýldem qarama qarsy jaghdayda óstim. Keybir jaghdaylarda men «qatelikter» men «iyini júmsaqtyqqa»  jol bergen ekenmin, moyyndaymyn, olardyng sebepterin men keyin ashyp jazamyn. Biraq mynany aitugha tiyispin: ózining tabandy iydeyasymen Sovet ókimetine  qarsy, óz oiy men nasihatyn tipti partiyalyq qazaq baspasózi arqyly ótkizuden úyalmaytyn úiymnyng tura bir býiirimde júmys istep túrghany jayynda men kýdiktenbegen ekenmin.
Múnyng bәri tolyq mәninde qazir ghana jәne mýldem kýtpegen jerden ashylyp keledi. Búl úiym 3 jyl júmys istedi jәne osy 3 jyl ishinde Týrkistandaghy qazaq halqynyng búqarasyna yqpal etu tetikterin óz qoldaryna alyp, shynymen de  nyghayyp ýlgergen bolyp shyqty. Sondyqtan da men óz tarapymnan «Alash-Orda» turaly mәseleni OBK men OBK - JShY aldynda tike qabyrghasynan qoyamyn. Qazaq (týpnúsqada: «kirgizskiye») kommunisteri (kópshiligi) әlden biledi, búl jayynda qaueset te tarap jatyr. Shynayy kommunister tiyisti sheshimderdi kýtude jәne osy mәselege partiyanyng basshy organy tarapynan bagha beriluin tosyp otyr.
Eger osy bayandamada aitylghandardyng bәrin әigili Mústafa Shoqaevtyng jaqynda eserlik «Kýnderde» basylghan Týrkistan turaly úzyn maqalasymen jәne  «Qarsanda» («Nakanune», 1922-1924 jyldary Berlinde kýn sayyn shyghyp túrghan gazet - B.Q.) betterinde basylghan mening maqalama jauabymen salystyryp qarasaq, onda Shoqaev Týrkistannan jýieli týrde materialdar men anyqtamalar alyp túratyny turaly kórsetedi, onda myna jәit aiqyn bola týsedi: shetelmen baylanys ornatqan ýlken úiym bar.
Men basynda kórsetken joldastardy shúghyl týrde súrastyru qajet, olar osy bayandamany rastaydy. Jәne olardan qoldarynda bar qosymsha faktili materialdardy talap etu kerek. Bayandamanyng búl redaksiyasy olardyng jogharghy partorgandarda jobalanghan mәsele kóterulerine qatysty etip jasalghan bolatyn jәne redaksiyanyng sol týrining kóshirmesi múnda tolyghymen keltirilip otyr. SKK men SKK RKY mәselening óte salmaqtylyghyn eskerer jәne osy mәselege birshama qatalyraq qarap, soghan sәikes sheshim shygharar dep oilaymyn, óitkeni múnda partiya baghytyn týzeu turaly jәne óte qauipti antiy-kommunistik qúbylystar jóninde әngime bolyp túr. Qajetti faktilik materialdardy men múqtajdyq tuuyna qaray qosymsha úsynyp túratyn bolamyn.
Jalpy alghanda, búl jerde әngime eki qarama-qarsy iydeyalyq baghytta bolyp túr jәne sottasugha tiyisterge mәselening tura osylay prinsipti  qoyyluy túrghysynan sottasugha tura keledi. Búl jerde ishkipartiyalyq toptanushylyqpen mәseleni aralastyrudyng reti kelmeydi. Mәsele óte eleuli sipat aluda.
Men songhy uaqytqa deyin Qojanov pen onyng adamdary shynymen de kommunist bola alghan shyghar, ózderining barlyq eski ótken joldaryna irge bólgen shyghar dep oilaghan edim. Sondyqtan belgili bir dәredeshe deyin olarmen ymyralasyp kelgenmin. Biraq onyng búrynghy qalypta qalghany, óz túlghasymen tútas úiymdy býrkemelep otyrghany  anyqtalghanda, onda mynany aitu kerek: ony tek iydeyalyq jau retinde qarap, odan mejelenip bólinuge tura keledi. Búl jerde kim kimdi aiyptap túr degenge emes, faktilerge sýienu kerek jәne sol faktiler boyynsha  qorytyndy jasau qajet. Men týsiniksiz әri partiyanyng dúrys baghytyn shatastyrghan kóp jәit, sonyng ishinde jeke mening basyma da ýiip-tógilgen jalalar da qazir anyqtaluda jәne әshkerelenude dep oilaymyn. Men ózime artyq jaghday jenip alugha mýldem tyryspaymyn, men búghan múqtaj emespin, kez kelgen jerde júmys isteuge әzirmin. Atymen әdeby júmysqa ketip qalugha da barmyn (eger búghan rúqsat berse, men quanar edim), biraq ósip kele jatqan shynayy kommunistik  úrpaqqa joldy tazalar beru kerek. Ózderin qazaq halqy ýshin qasiret shegip jýrgendey etip kórsetetin Alash-Ordalyqtar men olardyng qyzmetkerleri әzirge sayasy jәne moralidik túrghyda biylep túrghanda, olar keng jolgha shygha almaydy.búl bayandamanyng negizdi mәni mine osynda. Taghy bir ret sendire aitamyn, mening maqsatym jangha batqan jәne tolghaghy jetken mәseleni ashu. Biraq búdan jogharghy partorgandar men múny ózimning jeke kónil-kýiimning jetegimen   jasap túrghanday oilap qorytyndy shygharmasyn. Búl kóterilu tabighy týrde pisip-jetildi. Bir-birin bilmese de, әr shalghaydaghy talay qazaq kommunisteri  osynday kónil-kýige bólengken bolyp shyghyp otyr. Búl bayandamada jeke basty kýitteytin sәtter joq, degenmen osy mәselege aralasuyma tura kelgenine men ózimdi ynghaysyzdyq jaghdayda sezinemin.
Jalpy, qazaq enbekshileri ýshin negizgi mәsele kóterildi dep esepteymin (al qazaqtar eleuli búqara - 9-10 million shamasynda), endi mәselening ne olay ne búlay sheshiluinen kóp jaghdayda qazaqtar arasyndaghy kommunistik qúrylystyng bolashaghy  aiqyndalatyn bolady.
18 sәuir 1924 j. Mәskeu qalasy.
(T.Rysqúlov dep qoly qoyylghan).
(jalghasy bar)
«Abay-aqparat»