(Abay shygharmalaryndaghy últqa tәn újymdyq motivter men arhetiptik keskinder)

«Suretkerding kýshi onyng «arhetiptermen sóilesu» qabiletinde» [1,8] degen Yu.A Bolishakovanyng tújyrymy Abay shygharmalaryndaghy arhetip keskinderding janghyryp, týrli obrazdargha ainaluynyng aiqyn dәleli.      Birqatar ólenderinde Abay kóptin, qalyng elding mentaliytetine sinip bara jatqan, indetke ainalyp bara jatqan beysanalyq motivterdi anyqtaghan bolatyn. «Qalyng elim qazaghym, qayran júrtym», «Qartaydyq, qayrat qaytty, úlghaydy arman», «Kónilim qaytty dostan da, dúshpannan da», «Tuystaryn, dostaryng bәri eki úshty», «Qayghy shyghar ilimnen» «Bay seyildi», «Bóten elde bar bolsa», «Baylar jýr jighan malyn qorghalatyp» siyaqty taghy bir top ólenderinde kópke tәn, el-júrtqa tәn qiytúrqylyqtyng mәnine oy jiberedi. Qazaqtyn, kópting sanasy men is-әreketin újymdyq beysanalyq motivterdi jandandyru arqyly beynelep kórsetti. Sonday beysanalyq motivting bir týri adamdardyng ózara andysuy.

Ol sol kezdegi baylar men bolystardyng ghana emes, jastyn, kәrinin, jarlynyn, jaudyn, orys pen qazaqtyng kýrdeli psihologiyalyq hal-ahualyn, mentaliytetindegi ózgeristing astaryna oy jiberdi. «Qartaydyq, qayrat qaytty, úlghaydy arman» óleninde jas baladan enkeygen kәrige deyingilerding boyyndaghy minezin, qylyp jýrgen isteri men әreketin:

Shoshimyn keyingi jas balalardan.
Terin satpay, telmirip, kózin satyp,
Tep tegis júrttyng bәri boldy alarman,- dep, Abay tegis júrttyn, kýlli bala bitkennin  boyyna sinip, әdetine ainalghan manday «terin satpay», enbeksiz, qúr bosqa jýrip, onay olja tabugha niyettengen is-әreketinen týniledi. Jas balanyng buyny bekip, sýiegi qatpastan «telmirip», «kózin satugha» әdettenuinen shoshidy. Al búl әdetke ýiretip jatqan ýlkender, ata-anasy men kýlli eli. Barlyghy da, tep-tegis «alarman» bolghysy keledi. «Alarman» bolu – onay jolmen tabys tabu. Onay olja – úrlyq, qulyq, aramdyq, aldaumen keledi. Sonda kimdi kim aldaydy?:

Atany bala andidy, aghany – ini,
It qorlyq nemene eken sýitken kýni?
Aryn satqan mal ýshin antúrghannyn,
Aytqan sózi qúrysyn, shyqqan ýni. –dep kóptin, últtyng boyynda qalyptasqan it qorlyq minezin anyq anghartady.

Qazaqtyng psihologiyasyna dendep enip bara jatqan osynday «it qorlyq» is-әrekettin, yaghny birin-biri andu, mal ýshin aryn satudy әdetke ainaldyrghan qylyghy aqynnyng ashuyn tughyzyp túr. Sebebi Abay óz zamanyndaghy adamdardyng psihikasyndaghy teris qylyqtardy anyq kórip otyr. Teris qylyqtar búl adam boyyndaghy nәpsinin, beysanalyqtyng basym týsui bolyp tabylady. Újymdyq beysanalyq Abay surettep otyrghan kópshilikting boyyna tәn. Biraq aqyn kórip otyrghan osynsha jaman әdet-minezdi kópshilik ózi bayqamaydy. Tipti osy qylyqtaryn ózderi dúrys dep sanaydy. 

Alys-jaqyn qazaqtyng bәri qanghyp,
Ayamay birin-biri jýr ghoy andyp.
Mal men baqtyng keseli úya búzar
Paruadigar jaratqan nesin jan qyp?

Abay osy birin-biri andyghan, qulyq izdep «qanghyrghan» keseldi minezding «alys-jaqyn qazaqtyn» ómirining mәnine ainalghanyna kýiinip, «Paruadigar jaratqan nesin jan qyp?» dep Jaratqan, yaghny alla adamshylyqtan júrday qylyp nesine jaratty? degen oigha qalady. Basqalardy da osy oigha jeteleydi. «yngting kózqarasy boyynsha, adamzat әlemindegining barlyghy psihologiya zandaryna baghynyshty, «halyqtyng jany – búl jeke adamnyng jan-dýniyesinen góri әldeqayda kýrdeli qúrylym»» [2,17] degen Rutkevichting oiyna den qoysaq, jeke adamnyng boyyndaghy beysanalyq kópting arasynda kózge týspey qaluy yqtimal. Onymen jeke individ ózi kýresedi nemese ainalasyndaghylar yqpal etedi. 

Búl jerde Abay kóptin, halyqtyng jan-dýniyesi turaly, újymdyq beysanalyq jayynda aityp otyr. «Adam psihikasy beysanalyq jәne sanaly prosesterding tútastyghy, búl ózin-ózi retteytin jýie, onda elementter arasynda túraqty energiya almasu bolady» [2,16] degen pikirine qaraghanda adamnyng psihikasy sanalylyq pen beysanalyqtyng tútastyghynan túrady. Adamnyng erkine baghynbaytyn yryqsyz qasiyetter, yaghny úrlyq, ataqqúmarlyq, dýniyeqúmarlyq degenning barlyghy kópting boyyndaghy újymdyq beysanalyq bolyp tabylady. Endeshe adam balasynda osy sanalylyq pen beysanalyqtyng arasyndaghy ózin-ózi retteytin túraqty jýie búzylsa, osy eki qasiyetting bireui basym týsedi. Demek adamnyng psihologiyasy men ómir sýru zandylyghy búzylady. «nngting pikirinshe, oilaudyng eki týri bar – logikalyq jәne intuitivti. Logikalyq oilau syrtqy әlemge nazar audarumen sipattalady, búl shyndyqqa beyimdeludi qamtamasyz etedi» [2,16]. Abaydyng logikalyq oiy syrtqy әlemge nazar audaryp, óz elining ómirine alandaghan, kýizelgen sezimin bayqatady. «Búl syrtqy әlemge nazar audaru bilim, tәrbiyeni qajet etedi – logikalyq oilau –  búl mәdeniyetting payda boluy men qúraly»[2,16] Syrtqy әlemdegi mәdeniyet -  adamdardyng ómir sýrui men qalyptasqan adamgershilik-moralidyq qasiyetteri arqyly anyqtalady. Endeshe Abay óz zamanyndaghy mәdeniyetting tómendigine, bilim men tәrbiyening jetispeushiligine qynjylady.  

Aqyn osynday kópting psihologiyasyna tәn teris qylyqty qazaqtyng sanasyna tәn arghy arhetiptik keskinderdi obrazgha ainaldyruymen erekshelenedi. 

Qabaghan itshe óshigip shygha keler,
Men qapsam, bir jerindi bókserem dep.

«Qabaghan ittin» beynesi qorqynyshtyn, óshtesu men jaulasudyng el sanasynda búrynnan kele jatqan, belgili simvoly bolyp tabylady. Osy jerde qazaqtyng últtyq arhetiptik sanasyna tәn obrazben ittik minezin anyq kórsetedi. Qazaqtyng psihologiyasyna enip ketken múnshalyqty dúshpandyq qaydan keldi degende Abay mynanday jauap tabady:

Orys aitty ózine erik berem dep,
Kimdi sýiip saylasang bek kórem dep,
Búzylmasa oghan el týzelgen joq,
Úlyq jýr búl isindi kek kórem dep.

Demek, orystyng otaryna ainalghan kezde patsha ýkimetining saylau turaly shygharghan zany el ishinde osynday alauyzdyq tughyzdy degen oigha jeteleydi. Sebebi osy ólende:

Elubasy shar salyp, lep berem dep,
Jalanqaya jat minez jau alady,
Bermey jýrseng men seni jek kórem dep.

Sol uaqytta qazaq ishine engen el basqaru, bolys saylau zanynyng qoghamda qiytúrqylyq tughyzghanyn menzeydi. Shar salu turaly Abaydyng ólender jinaghynda: «Elu ýiding atynan saylanghan elu basylar kishkene tasty (shardy) eki úyaly jәshikke salu arqyly bolysty saylaugha dauystaryn beretin bolghan. Ony júrt sol kezde «shar salu» dep ataghan» [3,31] degen týsinikteme berilgen. Endeshe shar salu el ishinde, aghayyn arasynda dau tughyzyp, paraqorlyq pen súm-súrqiyalyqtyng oryn aluyna jol berdi degen oigha den qoyamyz. Ony Abaydyng ózi de «qu tilmen qulyq saughan zany qúrsyn» dep qulyq-súmdyqty órshitken zannyng elding minezin búzyp bolghanyna qynjylyp, kýiinedi. Al osy zandy shygharghan orysty  «jalanqaya jat minez jau» dep ataydy. Demek syrttan kelgen jaugha biylik ýshin bar-joghyn shashqan qazaqtyng «antúrghan» minezin anyqtap beredi.     

Kópke tәn minezdi últtyq arhetiptik keskinder arqyly obrazben órnektegen oilar Abayda óte kóp. Mysaly «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úiqy sergek» óleninde:

El búzylsa qúrady shaytan órmek,
Perishte tómenshiktep, qayghy jemek.
Ózimning ittigimnen boldy demey,
Jendi ghoy dep shaytangha bolar kómek.

Abay kópke tanymal qasiyetti qúrandaghy perishte men shaytan motiyvin óz zamanyndaghy kópting obrazyn jәne kýnәsin ashu niyetinde qoldanady. Adamnyng súm-súrqiya isterin shaytannyng isterimen birge jalghastyra suretteydi. Ózderining aram pighylyn aqtau ýshin isterin shaytangha arta salyp, onyng órmek qúruyna kómek beredi degen oigha tireledi. Búl sujette qúran motiyvin adamdardyng qulyq-súmdyghyn anyq beyneleu ýshin últtyq mentaliytetke say interpretasiya jasaydy. Abay adam boyyndaghy kýnәsi men ony jasau turaly iydeyany jogharyda taldaghan ólenderding barlyghyna negiz etedi. Óz zamanyndaghy adamdardyng aram pighyly men jaman әdetke boyyn ýiretuining ózi kýnә ekenin sezingendikten, barlyq ólenderine osynday oidy arqau etedi. 

Kýnә adam balasy jaratylghannan beri adamzat sanasynda kele jatqan úghym bolghandyqtan, onyng da arhetiptik motiyvi bar. Sondyqtan Kýnә arhetiypi kóbine diny sujetterge, didaktikalyq, tәrbiyelik mәndegi shygharmalargha arqau bolyp, ómir boyy suretkerler tuyndylarynda myng týrli sipatta interpretasiyalanyp,sujetterge ainalghanyn bilemiz. Abay da óz shygharmasynda adam tabighatyndaghy týrli arhetiptik keskinderdi beyneley kelip, týbinde osy kýnә arhetiypine tireledi. Qúran motiyvine qatysty «Shaytan» óleni de osy kýnә arhetiypin negiz etedi. Osy jerde kýnә motiyvine sәikes qazaqtyng últtyq arhetiypining bir negizi bolatyn itting әreketi, yaghny «ittik» minez anyqtala týsedi. Ólenning basqa joldarynda zaman adamynyng shaytan men itke tәn minezin taghy da últtyq arhetiypermen taygha tanba basqanday kórsetedi.

Alashqa ishi jau bop, syrty kýlmek,
Jaqynyn tiride andyp, ólse ókirmek.
Bir-eki joly bolghan kisi kórse,
Qúday sýiip jaratqan osy demek.

Ataq ýshin, biylik ýshin últqa jau bolghan bolystar men biylerdi «Alashqa ishi jau bop, syrty kýlmek» dep kóne zamannan qazaq sanasynda saqtalghan «ishi týtin, syrty býtin» degen eki jýzdi adamdardyng beynesin ashatyn halyq mәtelindegi arhetiptik motivpen assosiasiya jasaydy. Demek sol kezdegi paraqor bolystar alashtyng jauy boldy degen oidy qozghaydy. Shynymen de alash júrty Abay ómir sýrgen zamanda orystyng oyazdary men gubernatorlarynan bir qorlyq kórse, jergilikti bolys-biylerden eki qorlyq kórdi. Bir-birin andyghan, qulyq-súmdyq, súm-súrqiya ister elding kýizelisin tughyzdy. Sol kýizelis Abaydyng osy ólenderindegi aqynnyng óz bolmysynan da tanylady. 

Abaydyng aqyndyq әlemin estetikalyq, filosofiyalyq, psihologiyalyq jaghynan zerttegen akademik Zәky Ahmetov: «Taghy bir ólendegi «tónkerilip, qúbylghan júrt bir saghym» dep, qúbylmaly, syrt ainalyp ketuge, ózgere qoigha beyim túrghan adamdardy, júrtty saghymgha teneui – oishyl aqynnyng óz kezindegi qauymgha, sol ortagha, zamangha kózqarasyn tanytatyn jәne ózining beynelep aitqyshtyq, zergerlik qoltanbasy aiqyn seziletin kelisti jasalghan kórkem úqsatu» [4,53] dep adamdardyng túraqsyz, túrlausyz  qasiyetin «tónkerilip, qúbylghan júrt bir saghym» dep búryn-sondy qazaq әdebiyetinde bolmaghan qúbylghan saghymgha qatysty jana tirkespen anyq aiqyndap bergenine nazar audarghan bolatyn. Búl da Abaydyng el esinde kóneden kele jatqan saghym motiyvin arhetiptik beynege ainaldyruy bolyp tabylady. Saghym últtyq dýniyetanymda tylsym, qúpiyany nemese óte alysta qalghan, qaytyp oralmaytyn uaqytty menzeytin arhetiptik úghym retinde tanylady. «Saghym jyldar», «saghym dýniye» degen úghym óte kóne zamannan foliklorlyq shygharmalarda qoldanady. Sonday-aq Abay últtyq dýniyetanymda kóne zamannan kele jatqan arhetiptik motivterdi adamnyng is-әreketi men obrazyn, ózi ómir sýrgen uaqyttyng syryn  ashu ýshin de útymdy qoldandy. «Suretkerding kýshi – arhetiptermen sóiley bilu qabiletinde. Arhetippen sóileytin adam, myng dauyspen sóilegendey barlyghyn qamtyp, qyzyqtyryp әketedi» [4,8]. Endeshe Abay da qazaqtyng óte ejelden este kele jatqan arhetiptik keskinder men últ jadyndaghy, dýniyetanymyndaghy últtyq motivterdi jandandyryp, jana obrazdar men beyneleuler tughyzdy. 

Sonyng biri itke baylanysty beyneleuler. It qazaq dýniyetanymynda әr týrli qarama-qayshy maghynalardy bildiredi. Sonymen qatar it obrazy últtyq sipatqa iye. Tek jamandyqty jetkizu maghynasynda emes, adaldyqty bildiretin itke qatysty úghymdar da az emes. «N. Fraydyng pikirinshe, arhetip arghy obraz jәne újymdyq beysananyng bóligi retinde «qabyldaudyng túqymgha berilu modeliderinin» qataryna kiredi»(«Soglasno N. Fran, arhetip kak pervoobraz y chasti kollektivnogo bessoznatelinogo vhodit v ryady «nasleduemyh rodovyh modeley vospriyatiya»)[1,13] degen pikirin eske alsaq, qazaq ómirinde itting manyzy zor bolghandyqtan, itke qatysty úghymdar túqymgha berilu modeli boyynsha úrpaqtan úrpaqqa ghasyrlar boyy әr týrli kontekste jalghastyghyn tauyp kelip, Abayda janasha maghynalargha ie bolghan.

Abay últ mentaliytetin, adam psihikasyndaghy erekshelikti aiqyndauda adamnyng jan-dýniyesining ekige jaryluy men jýzin jasyryp, kópke kórsetpeytin maska motiyvinde jәne jýz qúbylghan túraqsyz kólenke arhetiypin beyneleude de it obrazyn jana maghynada jandandyrady:

«Jany ayauly jaqsygha qosamyn dep,
Árkim bir it saqtap jýr yryldatyp.

Búl óleng joldarynda it bireuding «yryldaghan» atqosshysy beynesinde jandanatyn bolsa, myna óleng joldarynda:

Maqtan ýshin qayratsyz bolys bolmaq,
Ittey qor bop, ózine sóz keltirmek.

Qazaqta ejelden kele jatqan «itting qory» degen adamdy tómendetu maqsatyndaghy motivti bolystyng obrazyn ashu ýshin qoldanady.

Kópting bәrin kóp deme, kóp te bólek,
Kóp it jenip, kók itti kýnde jemek.

Abay kópting bәrine topyraq shashpaydy. Barlyq kóp emes, onyng ishinde «kóp bólek it bar». Olar syyaz dese, damyl tappay sandalyp, ishine qulyq saqtaghan «qabaghan itter». Olardy Abay bylay sipattaydy:

Keseldi pysyq kóbeydi,
Kýshik ittey ýrip jýr,
Kisiden kemmin demeydi.
Qu tilmenen qútyrtyp,
Keter bir kýn otyrtyp.

Búl óleng joldarynda ishine qulyq saqtaghan, qu tilimen eldi aldap týsetin aqynnyng ózi aitatyn anyq «antúrghannyn» obrazy shyqsa:

Kýshik asyrap, it ettim,
Ol baltyrymdy qanatty, - 

deuinen jastayynan asyrap, baghyp-qaqqan adamnyng jaqsylyqqa jasaghan qiyanatyn kóremiz. Abaydyng ózi aitatyn «qiyanatshyl» adam eles beredi. Itpen qosa, kóptegen ólenderinde kýshik beynesi kórinis beredi.      

Adasqan kýshik sekildi,
Úlyp júrtqa qaytqan oi,-

degende kerisinshe jetimsiregen, adasqan kýshikti interpretasiyalau negizinde aitqan oilary men jazghan shygharmalaryn oqyp, tyndaytyn adam joq, el nadangha ainaldy degen, yaghny «osy elde sóz úgharlyq bozbala joq» dep ózi aitatyn saryndy úghamyz. E.M.Meletinskiydin: «nngting arhetipteri, birinshiden eng myqty beyneler, personajdar, eng jaqsy degen rolider jәne eng kem degende sujetter bolyp keledi» («ungovskie arhetipy, vo-pervyh, predstavlyait soboy preimushestvenno obrazy, personaji, v luchshem sluchae roly y v gorazdo menishey mere sujety») dep aitqanynday, Abay da óz ólenderinde aitatyn oiy men avtorlyq pozisiyasyn qazaqtyng últtyq tanymyndaghy arhetiptik obrazdar, personajdar, sujetter arqyly qiiyn keltirip, adamnyng sezimi men oiyna qozghau sala otyryp jetkizgen. «ing boyynsha, arhetipter beysanalyq jan-dýnie jaghdayyn syrtqy әlemdegi obrazdar arqyly sipattaydy»[5,4]. 

Abaydyng da keyipkerlerining beysanalyq jaghdaylary syrtqy әlemdegi qazaqqa etene tanys úghymdar men motivter arqyly sipattalady. Keng dalany erkin jaylaghan, ór ruhty, jauynger elding orystyng qolyna qarap «ittey qor bolghan», «birin-biri andyp», «balaghynan qapqan», «qara qargha syqyldy shuyldasqan»,  «qu tilmen qulyq saughan», «jetim qozy – tas bauyr», «ishi zalym – syrty abyz» qazaqtyng bolmysyn syrtqy әlemdegi «qara qargha», «jetim qozy», «zalym», «qabaghan iyt», «jartas» obrazdary arqyly jerine jetkize beyneleydi. Sol arqyly kez kelgen qazaqty óz ómirining mәni turaly oigha jeteleydi. Abay óz ólenderinde qazaqtyng újymdyq sanasynda ejelden izi saqtalghan arhetiptik keskinderdi interpretasiyalap, óz zamanyndaghy el mentaliytetimen sheber baylanystyrady. 

Abay shygharmalaryndaghy jogharyda taldanghan arhetiptik keskinderding shygharma motiyvine ainaluy aqyn zamanyndaghy el adamdary men bolys-biylerding minezin, qalyptasqan mentaliyteti men psihologiyalyq erekshelikterin aiqyndap, sol uaqyt pen zamannyng tragediyasyn anyqtap túr. Sondyqtan Abay búl arhetiptik ýlgilerding úrpaqqa jalghasuynan saqtandyrady. «M.Bodkin de óz enbekterinde poeziyadaghy arhetiptik ýlgilerding úrpaqqa beriletini, úrpaqtardy jalghastyrushy  jәne «estetikalyq qúndylyqqa ie eskertkish» ekenin aitty» [1,13]. Endeshe Abaydyng jogharyda taldaghan ólenderinde qazaq boyyna sinip bara jatqan minez-qúlyqtyng bolashaq úrpaqqa berilmeuin oilaghandyqtan da múnday qylyqtan saqtandyru ýshin búrynnan el esinde kele jatqan iyt, kýshik, qargha, shaytan siyaqty týrli jaghymsyz obrazdar arqyly beynelep jetkizdi. Endeshe Abaydyn  poeziyadaghy arhetiptik ýlgileri estetikalyq qúndylyqqa ie dep batyl aita alamyz.

Paydalanghan әdebiyetter

1. Bolishakova A.iy. «Arhetiyp, mif y pamyati liyteratury» // Arhetipy, mifologemy, simvoly v hudojestvennoy kartiyne mira pisatelya. – Materialy mejdunarodnoy nauchnoy konferensiy (g.Astrahani, 19-24 aprelya, 2010 g.) –Astrahani: Izdateliskiy dom «Astrahanskiy uniyversiytet», -289s.

2. Rutkevich A. Jizni y vozzreniya K.G. Yunga // Yung K. G. Arhetip y simvol. M., 1991. S. 304.

 3. Abay. Sen de bir kirpish dýniyege. Ólender men qarasózder. – Almaty: Atamúra, 2014. – 288 b.

4. Ahmetov Z. Abaydyng aqyndyq әlemi. – Almaty: Ana tili, 1995. -272 b.

5.Meletinskiy E.M. O liyteraturnyh arhetipah. Rossiyskiy gosudarstvennyy gumanitarnyy uniyversiytet. – M., 1994, 136 s.

AP08855981 «Abay shygharmalaryndaghy әlemdik jәne últtyq mәdeny arhetipter» taqyrybyndaghy ghylymy joba 2020 jyldyng 19 qarashasyndaghy №321 kelisimshart negizinde oryndalghan.

Maqpal Orazbek,

L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining professory, filologiya ghylymdarynyng doktory

Abai.kz