Dýisenbi, 6 Mamyr 2024
Ghibyrat 5344 7 pikir 9 Qazan, 2020 saghat 13:07

Eskirmeytin el shejiresi

(Ákem aitqan әngimelerden)

Qarabura aghashy

Qoqandyqtardyng qazaqtargha salatyn salyghynyng biri – qyz salyq eken. Olar kele jatqanda, qazaqtar qyzdaryn bermeu ýshin týrli amaldar jasapty. Betin kýielep, ýsterine jaman kiyimderdi ilip, er balasha kiyindiripti. Birde Ernazar atamyzdyng kóshin tekseripti. Salyq jinaushy bayqap qarasa, әpkemizding otyrysy er balanyng otyrysyna úqsamaydy. «Mynau er bala emes qoy, qyz ghoy, tósin ústaymyn», – deydi qoqandyq. Búl, әriyne, namysqa tiyetin nәrse. «Túr, beri kel», – dep qyzdy shaqyrghanda, Shaqaydyng sheshesi: «Ói, tumay ketkir, bes iyt, qaryndastarynnyng tósine jýndes sarttyng qolyn tiygizgenshe, ólmeysinder me?» – dep, úldaryna kýiine aiqay salypty. Sheshesining sózine shydamaghan Shaqay qylyshyn suyrghan bette sart­tyng basynan tartyp kep jiberipti. Ol sol jerde mýrdem ketipti. Qasyndaghylardy da qyryp salypty. Bolghan jaydy bala-shagha týgel kórip túrghan.

Sóz jata ma, bireuden bireu estip: «Oybay, Shaqay salyq jinaugha shyqqan Qoqannyng jandayshaptaryn óltirip tastapty», – degen qanqu sóz el arasyna tarap ketedi. Qoqandyqtar óz eline alyp ketse, әriyne, ólim jazasyna kesedi. Adamdary kelip, súrasa: «Óltirgen joqpyn, óz betimen jýrgen salyq jinaushylarda nem bar, men – aqpyn. Óltirgenimdi kórgen adam bolsa, tauyp әkelinder», – dep moyyndamapty. Elding kóbi onyng óltirgenin kózimen kórse de, «óltirip eding ghoy», – deuge qaymyghady. Aytayyn dese, aduyn minezdi Shaqaydan qorqady, aitpayyn dese, qoqandyqtar qyryp ketui mýmkin. Sodan qoqandyqtardyng biyleri men qazaqtyng biyleri bas qosyp, aqyldasady da, «jan beru» degen ýkim beredi. «Jan beru» degen – Qarabura әuliyening shybyghyn kesu eken. Qoqannyng eli de Qaraburanyng әruaghynan seskenetin kórinedi.

Qaraburanyng basynda ósip túrghan búl aghashtyng ereksheligi: eger adam shynyn aitsa, keskende – móldir týsti su aghady da, ótirik aitsa – qan týsti qyzyl súiyqtyq shyghady-mys. Sondyqtan kiyeli aghash sanalghan. Búl aghashty shapqannan jaudy shapqan onayyraq bolypty. Kóp adam ony shauyp, kuәlik etkennen qún tólep, qútylghandy qúp kóripti.
Biylerding aituymen Shaqay batyr janyna Tamanyng ýsh-tórt batyryn ertedi de, Qaraburanyng shybyghyn kesuge shyghady. Olargha eki jaqtyng da adamdary ilesedi. Jaqyndaghanda qasyndaghy joldasynyng biri: «Áy, Shaqay, sen óltirip eding ghoy. Men búl antqa túra almaydy ekenmin. Jaugha shapqanda jýregim dir etpeushi edi. Myna isten túla boyym qaltyrap, qylyshymdy qynnan suyrugha dәtim barmay túr. Sen bastashy!» – depti. Sonda Shaqay: «Qarabura óz atam ghoy, óz atam maghan ne istey alady? Ózim sonyng úrpaghymyn ghoy», – deydi de, atpen kele jatqan boyy qylyshyn ala salyp, shybyqtardy shauyp ótkende, qan shapshyp shyqqan kórinedi. Onyng qara ekeni, yaghni, kinәli ekeni dәleldenedi, biraq biylerding uәdesi boyynsha qún tóleuden bosatylady.
Sol kezde Qarabura әuliyening shyraqshysy: «Oy, ózing Ghayyp-Eren, Qyryq Shilten demegen batyr ekensin. Biraq artyndy әruaq әketti-au…» – dep, ókinish bildiripti. Shaqaydyng úly Esetten Altaybolat, Shaqaybolat, Janbolat atty ýsh úl taraghan desedi. Ýsheui de qylyshtay jarqyldaghan ótkir, birinen-biri ótken batyr bolypty. Esetting qartayghan shaghynda ýsheui birdey auyryp, qaytys bolyp ketipti. Bar balasynan aiyrylyp, quday shókken qariya: «Endi mening tiri jýrgenimnen ne payda?» – dep ah úryp, óz-ózine qol júmsapty. Bir әuletting oty osylay óshipti.

Boztaylyq

Otarbay men Qonysbay – bir atanyng balalary. Qonysbay eluden asa qaytys bolyp, artynan әieli de baqilyq bolypty. Basqa balalary týrli keselderden shetinegen eken, kenjesi Púsyrman jetim qalady. Balanyng besikte jatqanda atastyrylghan qalyndyghy Jaghalbaylynyng ishindegi Esenderden eken. Ayttyrghan qyzy ózinen eki-ýsh jas kishi bolsa kerek. Púsyrman bes-alty jasqa tolghanda qayyn júrty: «Balalar bir-birine ýirene bersin», – dep, tuystarynan súrap, qolyna alypty.

On ýsh jasqa kelgende qayyn atasy: «Sen erjetip kelesin, óz eline bar, kәmeletke kelgende, tuystarynmen birge kelip, qalyndyghyndy alyp ketersin», – deydi de, ony tuysqandaryna attandyrady. Balagha bir tay, bir kiyimdik bóz jәne shider berip, shygharyp salady. Balany orta joldan el kezgen Qoqan batyry toqtatady. Bala onyng kezengen úzyn myltyghynan qorqyp, tayynan týsip, basyn kólegeylep, jerge otyra qalady. Janaghy adam baladan jón súrap, qaydan jәne qayda kele jatqanyn biledi. Sosyn: «Áli jas bala ekensin, tayyna tiyispey-aq qoyayyn, barar jerine jete almay, ólip qalarsyn. Biraq bózindi alamyn, kiyim tikkizuge bolady eken jәne shiderindi alamyn, tek búny eshkimge aitpaysyn», – dep, uәdesin alyp, jónele beredi.
Bala auylgha jaqyndaghanda aldynan ang aulap jýrgen Otarbaydyng balasy Kenbay kókesi jolyghady. Alystan bireudi bayqaghan Kenbay: «Anau qarayghan kim?» – dep sanq ete qalady. Púsyrman ony dausynan tanyp, jylap qoya beredi. Kenbay jaqyndap, atynan týse qalyp, qúshaghyna alghanda, balanyng jýregining tarsyldap túrghanyn bayqaydy. «Qúlynym-au, ne boldy, neden qoryqtyn?» – degende, bala jylap jiberedi. Biraq tis jarmaydy. «Senen uәde alghan eken ghoy, biraq qylysh ýstinde sert jýrmeydi, shynyndy ait», – deydi. Aqyry mәn-jaydy bilgen son, qay baghytqa ketkenin súraydy da, sonynan atoylap úmtylady. Qúralaydy kózge atqan Qoqan batyry qughynshyny bayqap, myltyghymen kózdep atqanda, Kenbaygha oq tiymeydi. Negizi, Kenbay da әkesi Otarbay siyaqty әruaqty kisi bolsa kerek. Qoqan batyryn shoqparymen salyp ótkende ol dәrmeninen aiyrylyp, saugha súraydy. Kenbay: «Onda balagha at-shapan aiybyndy beresin»,– depti. Batyrdyng atynyng qasynda jetektegen boz taylaghy bar eken, sony aiy­byna beredi de, auylyna baryp eline: «Men ózimdi Jógining batyryna aldyrdym», – dep, jatyp qalady.

Keyin basqalargha: «Basynda sonymnan qughan bir kisi siyaqty edi, biraq túra qalyp, myltyghymdy kózdep atqanda, mening aldymda qyryq adam túrghanday kórinip, oghym janylysty», – depti.

Al Kenbaydyng Púsyrmangha Qoqannyng batyrynan alyp bergen boz taylaghy óte ósimtal bolyp shyghyp, odan ylghy boz týieler taraghan eken jәne atamyz tuystarynyng ishindegi týiesi kóp adam bolypty. Púsyrman on alty jasqa tolghanda qayyn júrtyna baryp, qalyndyghyn alyp keledi. Tuystary qos tigip, olardy bólek otau etip shygharady.

Yqylastyng Erdendi júbatuy

Kishi jýzding Jeti ruynyng biri – Tama. Biz Tamanyng Jógisinen taraytyn Shaqanyng Jaryq atasyna jatamyz. Jaryqtan taraghan úrpaqtan nebir batyr, sheshen, sal, kýishi shyghypty. Yqylas Dýkenúly – Jaryqtyng shópshegi.
Yqylas atamyzdyng kýishi ataghynyng shyghuyna sebep bolghan oqigha – barymtashylyq. Birde tuystarymyz Qyryqboydaqtardyng eki ýiir jylqysyn Úlytaudyng Naymandary barymtalap aidap ketedi. Sol jylqynyng ishinde Yqylas atamyzdyng aighyrgha salyp jýrgen bәsire jylqysy da bar eken. Naymandardyng basshysy agha súltan Erden Sandybaevqa óz aryzdaryn aitpaqshy bolyp, búlar onyng auylyna jol tartady.

Joqshylardy Qyryqboydaqtardyng ýlkeni Ýkili Amanjol degen kisi bastap keledi. Sóitse, Erdenning erjetip qalghan balasy Áymende qaytys bolyp, agha súltannyng qatty qayghyda otyrghan kezi eken. Búlar súltannyng ýiine týsip, kónil aitady, kelu sebepterinen de qúlaqqaghys etedi. Qonaqtargha tamaq dayyndalyp jatady. Erdenning kónil-kýii joq, qobyzyn anda-sanda ynyrantyp tartyp qoyady. Yqylas aspapqa qyzyghyp, tartqysy keledi. Bir kezde barlyghy syrtqa shyghyp ketedi.

Atamyz qolyma týsti me degendey, jýgirip baryp, qobyzdy ala salyp, birden tarta jóneledi. Qobyzdyng qúlaghy qonyr kýide túr eken. Sol dybyspen bir әuendi oinay bastaydy. Ol kezde Yqylastyng jasy on bes-on altyda, Erdenning qaza bolghan balasynyng ózimen qatarlas bolghany, qyrshyn ketkeni, әke qayghysy balanyng jýregine tiyip, bozdaghan bir zarly әuenge salady. Óz ómiri men myna qayghyly oqighany qatar órip, saryny jan ezilter kýy shertedi. Syrttaghylar sol mezette shyqqan qalpynda qalshiyp, selt etpey tyndap túryp qalady.

Erden ishke kirmekshi bolghandardy qolymen jasqap, kirgizbey, kýiding ayaqtaluyn kýtedi. Sóitedi de: «Áy, Tamalar, men úry emes, sender úry ekensinder. Mynaday daryndy qalay jasyryp jýrgensinder? Mening balamdy tiriltip jatyr, qoya túryndar», – depti kózine jas tolyp. Bala tartyp bitken son, qobyzdy ornyna iledi de, otyra qalady. Syrttaghylar ishke enedi. Erden: «Sen tarttyng ba?» – dep súraydy. «Keshiriniz, men tartqan edim», – deydi Yqylas. Biraz otyrady da, Erden ózining adamdaryna: «Áy, myna joqshylardyng túyaghyna túyaq, qúlaghyna qúlaq berinder», – degen jarlyq týsiripti. Kelgenderding barlyq jylqysyn týgendetip beredi de, Yqylasqa: «Sen endi bir jyl mening qasymda bol, kýiinmen qayghymdy seyiltip, azaytasyn», – deydi de, topty bastap kelgen Ýkili Amanjoldan Yqylas atamyzdy súrap alyp qalady. Búlar barghan kez kýz mezgili kórinedi. Qayda barsa da, qasynan tastamapty. Ruly elge yqpaldy agha súltannyng qasynda jýrgen Yqylastyng qobyzshy ataghy jan-jaqqa taraydy.

Bir jyldan song atamyzdy eline qaytarghanda Erden aldyna «dәuleting assyn» dep mal salyp beredi. Áke-sheshesining qasyna kelip tughandarymen qauyshqan Yqylas atamyz óz ónerining arqasynda yrys-qúty artyp, dәuletti әuletke ainalypty. Týsipbekting mynghyrghan maly Erdennen alyp kelgen týlikterden taraghan deydi. Al Yqylas atamyzdyng Erdenning aldynda alghash tartqany býkil elge «Qonyr» dep taralyp, keyin «Erden» atanypty. Erden Sandybaev – Shoqan Uәlihanovpen saylau­gha týsip, jenip shyqqan, Arqagha aty mәlim baylardyng biri bolghan eken.

Týpnúsqa: Qazaq әdebiyeti gazeti

Aqerke Saylauqyzy

Abai.kz 

7 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1448
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1295
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1050
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1104