Túrsyn Júrtbay. «Úranym – Alash!..». «Sózi de – aq, ózi de - aq» - Mirjaqyp Dulatov (jalghasy)
Tórtinshi tarau: «SÓZI DE - AQ, ÓZI DE - AQ...»
(Mirjaqyp Dulatov)
1.
Jogharydaghy D.Ádilevke taghylghan:
1. Kenes ókimetin qúlatu ýshin qúpiya úiym qúrghan.
2. Angliyamen astyrtyn baylanysyp, aghylshyn әskeri Qazaqstangha basyp kire qalghan jaghdayda qyrda kóterilis úiymdastyrudy josparlaghan.
3. Qazaq Ólkelik komiytetining hatshysy Goloshekin joldasqa qastandyq jasap, atyp óltirmek bolghan, - degen aiyptaular, shyndyghynda, tikeley Mirjaqyp Dulatovqa qarsy baghyttalyp edi.
«Alashorda» ýkimeti kenes ókimeti jaghyna shyqqannan keyingi qúpiya qyzmet mekemesining kýndiz-týni kirpik qaqpay andyghany «Alashordanyn» kósemderi, sonyng ishinde әskery kenesting mýsheleri Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, H.Ghabbasov, M.Dulatov, M.Tynyshbaev, H.Dosmúhamedov bolatyn. Olardy Reseyde, Qazaqstanda, Týrkistanda, Týrikmenstanda jýrsin, bәribir, sondaryna tynshy qoyyldy. Tótenshe komiytetting bólimderine qúpiya tapsyrmalar berip, qalayda retin tauyp tútqyngha alu búiyryldy. Alash әskerin tikeley basqarghan Á.Bókeyhanov, H.Ghabbasov, M.Dulatovtyng әr qadamy hatqa týsirilip, shúghyl týrde ortalyqqa habarlanyp otyrdy. Búghan aldynghy taraularda keltirilgen Á.Bókeyhanov pen H.Ghabbasov haqyndaghy «minezdemeler» dәlel.
Tórtinshi tarau: «SÓZI DE - AQ, ÓZI DE - AQ...»
(Mirjaqyp Dulatov)
1.
Jogharydaghy D.Ádilevke taghylghan:
1. Kenes ókimetin qúlatu ýshin qúpiya úiym qúrghan.
2. Angliyamen astyrtyn baylanysyp, aghylshyn әskeri Qazaqstangha basyp kire qalghan jaghdayda qyrda kóterilis úiymdastyrudy josparlaghan.
3. Qazaq Ólkelik komiytetining hatshysy Goloshekin joldasqa qastandyq jasap, atyp óltirmek bolghan, - degen aiyptaular, shyndyghynda, tikeley Mirjaqyp Dulatovqa qarsy baghyttalyp edi.
«Alashorda» ýkimeti kenes ókimeti jaghyna shyqqannan keyingi qúpiya qyzmet mekemesining kýndiz-týni kirpik qaqpay andyghany «Alashordanyn» kósemderi, sonyng ishinde әskery kenesting mýsheleri Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov, H.Ghabbasov, M.Dulatov, M.Tynyshbaev, H.Dosmúhamedov bolatyn. Olardy Reseyde, Qazaqstanda, Týrkistanda, Týrikmenstanda jýrsin, bәribir, sondaryna tynshy qoyyldy. Tótenshe komiytetting bólimderine qúpiya tapsyrmalar berip, qalayda retin tauyp tútqyngha alu búiyryldy. Alash әskerin tikeley basqarghan Á.Bókeyhanov, H.Ghabbasov, M.Dulatovtyng әr qadamy hatqa týsirilip, shúghyl týrde ortalyqqa habarlanyp otyrdy. Búghan aldynghy taraularda keltirilgen Á.Bókeyhanov pen H.Ghabbasov haqyndaghy «minezdemeler» dәlel.
Omby qalasyna baryp, kenes ókimeti jaghyna shyqqanyn resmy moyyndap, oqu-aghartu mekemesine qyzmetke alynghan bette M.Dulatov tútqyngha alynyp, isi tótenshe komiytetke beriledi. Búl - sotsyz atylu degen sóz edi. Ol turaly D.Ádilev tergeude:
«Keyin qanday da bir júmyspen Dulatov Ombygha barady. Sonda qolgha týsip qalady da atugha búiyrylady. Sol kezde Dulatovqa búrynnan tanys Omby gubispolkomynda isteytin pavlodarlyq kazak-orys Poludov kezdesip qalyp, qútqaryp alady. Sonyng kómegimen Oqu-aghartu komissariatynyng ókili retinde kuәlik berilip, erkin jýrip-túrugha rúqsat alady. Sonda da onyng sonyna tynshy qoyylyp, tynyshyn ketiredi. Poludovqa aityp jýrip halyqaralyq vagonmen Tashkentke - Qojanovqa keledi», - dep kórsetti.
Sol «tynshylyq» qashan Dulatov Soloveski týrmesinde kóz júmghansha sonynan qalmaydy. Al Ombydaghy oqigha turaly M.Dulatovtyng ózi:
«Sol kezde maghan kenes ókimetine qarsy kýreskenine qaramastan alashordashylargha VSIYK-ting keshirim jasaghany turaly mәlimet keldi. Men 1920 jyldyng qyrkýiek aiynda Omby qalasyna keldim de, birden guberniyalyq atqaru komiytetine kirdim. Mine, tura sol kezden bastap mening kenes ókimetining jaghynda istegen ýzdiksiz enbek jolym bastalady. Ózimning atqarghan lauazymdarym men istelgen júmystarymdy tizimdep shyqpay túryp, myna jaydy aitqym keledi: men Omby qalasynda shyghyp túratyn "Kedey" gazetining betinde (1920 jylghy 7 qarasha kýni) ózimning kenes ókimetine degen kózqarasym bayandalghan jәne bizding ótkendegi qayratkerligimizding túsynda jiberilgen kemshilikterimizge toqtalghan maqalamdy óz atymmen jariyaladym. Búl maqalany eshkimning zorlauynsyz, eshqay jaqtyng mәjbýrlik yqpalynsyz jәne qorqyp emes, aryma jýgine otyryp jazdym. Óz sózimning shyn kónilden shyqqandyghyn búdan keyin ispen dәleldeuge tyrystym. Ombyda men bar-joghy eki ay ghana boldym, onda Aqmola GuONO-sy men Sibir ONO-nyng núsqaushysy qyzmetin atqardym. Qarasha aiynda Tashkentke auystym, onda "Aq jol" gazetining jauapty hatshysy bop ornalastym», - dep bayandaydy.
Tashkentke kelisimen, D.Ádilevting kórsetui boyynsha: astyrtyn úiymgha jetekshilik etken jәne «Aq jol» gazetinde kenes ókimetining sayasatyn әshkereleytin maqalalar jazghan. Ony jauapty qyzmetke tartqan S.Qojanov edi. D.Ádilevting aighaghy boyynsha:
«Ekinshi býkilqazaq qúryltayynan keyin, 1917 jyly ghoy deymin, Dulatov «Alashorda» ortalyq ýkimetining tapsyrmasymen Týrkistandaghy qazaqtardy «Alashordagha» qosu maqsatymen Týrkistangha barghan. Ol kezde Qyzylorda, Jetisu oblystary Qoqan ýkimetine qaraudy jón kórgen bolatyn. Dulatov Týrkistandaghy qúryltayda sóz sóiledi. Qojanov ekeui sonda tanysqan eken. Keyin Dulatov Tashkentke kelgende Qojanov qatty quanyp, oghan gazet shygharudy úiymdastyrudy tapsyrady. Birneshe kýnnen keyin ol «Aq jol» gazetin ashty. Resmy redaktory Qojanov bolghanymen de, sol kezdegi bar júmysyn Dulatov jýrgizdi. Sol tústa Jetisuda jer reformasy jýrgizildi. Oghan Safarov pen Qojanov qatysty. Orynborlyqtar Dulatovty Qojanovtyng jaqyn tartqan qyzmetkeri dep esepteytin. Sondyqtan da orynborlyqtar Tashkenttegi astyrtyn úiym qúrudy Dulatovqa tapsyrady».
M.Dulatovtyng batyl da úshqyr qalamymen, últjandylyghymen, baspagerlik tәjiriybesimen teng keletin jurnalist ol kezde qazaq arasynda joq bolatyn. Sondyqtan da sóz ben isting qadirin biletin, ózi de qalamger S.Qojanovtyng qalauy M.Dulatovqa týsui zandy. Alayda adamnan bastap allagha deyingi kenistik tútasymen sayasattanyp túrghan tústa S.Qojanovtyng búl sheshimin ókimet te, ókimetting ókilderi de, tipti, Stalin de titirkene qarady. Qayshylyghy mol qaterli kezenning túlghasy T.Rysqúlov «partiyalyq tazalau» nauqanynda Stalinge ekinshi ret joldaghan qúpiya hatynda:
«(...) Múnyng barlyghy kezdeysoq kemshilik emes, óitkeni jold. Safarov pen jold. Peters bayaghydan-aq - 1920-1921 jyldardan bastap «Alashordanyn» qamqorshylarynyng qataryna kirgen (dóreki bolsa da aitayyn). Týrkistandy jaqsy biletin «bilgir» retinde jold. Peters qarapayym ghana nәrseni shatastyryp aldy: bolishevik qazaqtardy - últshyl, al «Alashordashylardy» - kedeylerding qamqory retinde qabyldady. Qysqasyn aitqanda, biz otstavkagha shyqqan song (yaghny Safarov pen Peters basqarghan kezde) Orynbordaghy kontrorevoysiyalyq «Alashordanyn» barlyq jetekshilerin (batys «Alashorda» ýkimetining tóraghasy J.Dosmúhamedovti, mýsheleri H.Dosmúhamedovti, M.Dulatovty, A.Baytúrsynovty t.b.) shaqyrtyp aldy. Olar barlyq qazaq oqu oryndaryn, «Aqjol» gazetining redaksiyasyn basyp aldy jәne Jetisudaghy jer reformasyn jýrgizudi qoldaryna aldy. «Aqjoldyn» (TKP(b) men Týrkistan ortalyq atqaru komiytetining organy) redaktory Dulatov: «Aq jol» degenimiz - qyzyldardyng qandy qyzyl joly emes», - dep týsindirdi jәne «jer reformasyn jýrgizip jatqan kenes ýkimeti emes, biz - qazaqtyng eski últshyldary», - dep jazdy.
M.Dulatovtyng «Aq jolgha» keluin T.Rysqúlov sol tústaghy Týrkistannyng basshylary Saforov pen Petersten, S.Qojanovtan kóredi. Al S.Seyfulliyn:
«1920 jyly, Moskva qalasynda RSFSR kenesinin ÝIII qúryltayy ótip jatqan kezde bir joldasymmen jold. Jangeldinning bólmesine bardym. Onda Rysqúlov, Tóreqúlov jәne taghy bireu otyr eken. Tóreqúlov: sol kezdegi Týrkistan ASSR-ning astanasy Tashkent qalasynda «Aq jol» degen atpen qazaq tilinde gazet shygharyp jatqanyn, al ol gazetti basqarugha belgili, bedeldi (onyng sózi) Mirjaqyp Dulatovty shaqyrghanyn aityp, maqtanyp otyr eken. Ol tamsana otyryp osyny aityp bolghan kezde, men mysqyldap: «Gazetinning aty da aqshyl (belogvardeyskoe), avtoriytetti jazushy Mirjaqyp Dulatov ta aqshyl (belogvardeyskiy) eken!», - dedim. Rysqúlov qarqyldap kýlip jiberdi, al Tóreqúlovting óni týnerip ketti. Mine, sodan beri ol mening menshikti «synshym» boldy, al oghan deyin alashordashyl redaktor boldy... Halel Dosmúhamedov, Myrzaghazy Ispolov, Mirjaqyp Dulatov, Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Maghjan Júmabaev, Qoshke Kemengerov, Aymauytov, Ghazymbek Birimjanov siyaqty shirindi jәne kontrrevolusiyalyq әreketteri ýshin biz Qazaqstannan quyp jibergen kontrrevolusioner jazushylardy Tóreqúlov pen onyng joldastary Tashkentke jinap aldy, qoltyghyna aldy, qasaqana jauapty qyzmetterge qoydy, negizinen, tashkenttik qazaq basylymdaryna, qazaq pedinstitutyna, qazaq-qyrghyz ghylymy kenesine t.b. ornalastyrdy", - dep kórsetti.
Áriyne, Tóreqúlov ta, ózi de tizimde atalghan adamdardyng taghdyryn qúshty. Al M.Dulatov búl kezdegi ózining qalamgerligi turaly tergeushige:
"Qarasha aiynda Tashkentke auystym, onda "Aq jol" gazetining jauapty hatshysy bop ornalastym. "Aq jolda" 1921 jyldyng mamyr aiyna deyin istedim jәne ózime kórsetilgen senimdi tolyq aqtadym, key kezderi bas maqala jazdym, olardy qazir sanap bere almaymyn, alayda Kronshtad oqighasy turaly bas maqalany mening jazghanym esimde. "Aq jol" gazeti jәne onyng ishinde sayasy mazmúndyghy ústamdyqtar tualy kóp sóz qozghalyp, baspasózderde týrli talastar jýrip jatyr, onyng barlyghynyng men istegen kezge eshqanday qatysy joq", - dep jauap berdi.
1920 jyldyng qarashasynan 1921 jyldyng mamyr aiyna deyin, yaghni, tura alty ay qyzmet istegen kezdegi M.Dulatovtyng shygharmashylyq múrasy kenestik iydeologiyagha jetpis jyl «azyq» boldy. Búdan kósemsóz iyesining qalamgerlik quatynyng qanshalyqty qasiyetke ie ekendigi anyq tanylady. Mine, alty aidyng ishinde artyna «osynshama ólmeytin sóz qaldyrghan» M.Dulatov (D.Ádilev pen H.Bolghanbaev Búqaragha ketken kýni) tergeushige:
«1921 jyly ýielmenimning sonynan Semeyge bardym da, ýi-ishimning jaghdayyna baylanysty sonda qaluymy tura keldi. 1921 jyly Semey uezining halyq tergeushisi bop istedim, al sol jyly kýz aiynda zang qyzmetkerlerining guberniyalyq qúryltayynda Semey guberniyalyq halyq sotynyng tóraghasynyng orynbasary bop saylandym. 1922 jyldyng mamyr /may/ aiyna deyin osy mindetti atqardym. Asyryp aitqandyq emes, osynau qysqa merzim ishindegi mening jigerim men adal enbegim guberniyalyq sot mekemelerining bedelin qazaq túrghyndarynyng arasyna erekshe kóterip ketti (Men qazaq bólimin basqarghan bolatynmyn). Búl jaydy sol kezde Semeyde istegen joldastardyng bәri de jaqsy biledi", - dep týsinik berdi.
Qazaqstannyng jerine ótkennen-aq M.Dulatovqa qyryn kózder súghyn qadady. Sol kezde Á.Bókeyhanov ta Semeyge keldi.
«Bókeyhanovtyng Semeyge ketuining sebebi: bastapqyda Mongholiya men Qiyr Shyghystaghy jaghday qalay betbúrys jasaydy, sonyng anysyn bayqap otyrghysy keldi, keyin Bakichting bandylarynyng әskery әreketin kýtti, endi mine, onyng Ungernmen baylanysy baspasózde jariyalandy. Múnyng barlyghy Bókeyhanovtyng kenes ókimetin qúlatu ýshin jatpay-túrmay kýresip jýrgendigin bayqatady»,- dep habarlady tynshylar.
Gýlnar Mirjaqypqyzy Dulatova: «Ákem 1921-1922 jyldary Semeyding Gubsotynda júmys istedi. Qyzmet babymen el ishinde jýrip, kóbine ýide bola bermeytin, biz de soghan ýirengenbiz. Biz osy jyldary Semeydegi Ániyar Moldabaevting Komissar kóshesindegi eki qabatty jeke menshik ýiinde túrdyq (keyin Abay muzeyi boldy). Ýstingi qabatynda Dulatovtar, birinshisinde Álihan Bókeyhanovtyng ýi-ishi jayghasqan edi. 1921jyldyng jazynda әkem bizdi: sheshem, men, Gulya tәtemdi Shynghystaudaghy Aqberdinning auylyna jetkizip saldy. Ondaghysy shipaly taza auada jýrip, qymyz iship, sheshemning densaulyghyn týzetudi oilaghan. Biz búl auylda bir jaz, bir qys túrghamyz. Ómirtay men Mirjaqyp Abay atamyzdyng auylynda Túraghúl arqyly tanysyp, tuystay jaqyndasyp ketken kisiler», - dep eske alady.
Á.Bókeyhanov, H.Ghabbasov, M.Dulatov siyaqty «Alashorda» ýkimeti әskery kenesi mýshelerining ýsheuining birdey bir qalada bastarynyng qosyla qaluy tótenshe komiytetti qatty alandatty. Olar ýsheuine de baqylau qoyyp, onyng nәtiyjesin ýzdiksiz jogharygha:
«Dulatov Mirjaqyp Torghay uezining Saryqopa degen jerinde tughan. Arnayy pedagogikalyq klassty bitirgen, múghalim bolghan jәne әdebiyetpen ainalysqan. 1917 jyldan «Alashorda» ýkimetining mýshesi, «Qazaq» gazetining bas qyzmetkeri. Kenes ókimetine qarsy soghysqan 1918 jylghy I jәne II jalpyqazaq atty polkin úiymdastyrushylardyng biri. Songhy tónkeriske deyin Týrkistanda bolghan, ondaghy «Aq jol» gazetinde istedi, 1921-1922 jyldary Semeyge auysty, Semey guberniyalyq halyq sotynda istedi, songhy kezderi Ashtargha kómek komissiyasynyng jetekshisi boldy. Dulatov jigerli, alghyr. Ghabbasovqa qaraghanda óte batyl qimyldaydy. Ghabbasov, Bókeyhanov ýsheui qazaq qyzmetkerlerining ishindegi eng baskótererleri, jogharydaghy kórsetilgen baghytta isteletin júmystardyng barlyghy da osy ýsheuining aqylymen isteledi», - dep habarlap otyrdy.
Búl mәlimetting biz ýshin qúndylyghy - alash ardagerlerining ómirinen, is-әreketinen, minezinen qosymsha maghlúmattar beredi. M.Dulatov ózining Semeydegi qayratkerligi turaly:
«1921 jyly Torghay, Yrghyz, Qostanay uezderi men Oral guberniyasynyng bir bóligi jappay asharshylyqqa úshyrady. Men Semeydegi "Qazaq tili" gazeti arqyly ol turaly eng birinshi bop maqala jazyp, mynaday úsynystar jasadym: temir joldan 400-500 shaqyrym shalghay jatqan әri shashyranqy qonystanghan dalalyq audandaryndaghy eldi mekenderge memleketting kómegi der kezinde jetip ýlgermeydi, sondyqtan guberniyalardaghy qazaq qyzmetkerlerin jappay iske tartyp, olardy el arasyna jiberip, júrttan erikti týrde mal jinaugha jiberu kerek, sóitip, jyludan qúralghan maldy asharshylyqqa úshyraghan audandargha jetkizu qajet - degen úsynys jasadym. Men búl úsynysymdy kópshilik qauym qyzu qoldady jәne osy mәsele turaly shygharylghan mәjiliste de mening josparym maqúldandy, keyinnen ony guberniyalyq ashtargha kómek komiyteti men asharshylyqqa úshyraghandargha kómektesetin ortalyq top qoldap, iske kirisu turaly núsqau berdi. Osy júmystyng nәtiyjesinde 2-3 aidyng ishinde 15 myngha juyq iri qara mal jinalyp, olar asharshylyqqa úshyraghan audandargha jetkizilip, túrghyndargha taratylyp berildi. Úiymdastyrushy әri ýgitshi retinde ýsh uezdi jaz boyy aralap shyqtym", - dep maghlúmat beredi.
IYә, búl arada ataqty advokat Plevakonyn:
"Sorly Resey bәrin de keshire alady, biraq bir kempirding kirlik úrlaghanyn keshire almaydy. Oghan namysy jibermeydi", - degen qanatty kekesini eske týsedi.
Kenes ókimeti 1921-1922 jylghy bir jarym million qazaqtyng ashtyqtan qyrylghanyna jol bergen bolishevikterding dәrmensizdigine tóze alatyn, al olardy ajaldan qútqaryp, adamgershilik pen azamattyq paryzyn ótegenderding «qastandyghyn» eshqashanda keshire almaytyn. Ash adamgha «qúrghaq jasasyndatqandardan» kóri, bir tilim nan bergen «dúshpan» artyq bolatyn. Alash ardagerlerining bedeli asyp bara jatqanyn anyq sezingen olar «shydamastyq jasap», halyqtyng shynayy dostaryn «halyqtyng naghyz jauy» retinde kórsetuden basqa amaldary da qalmap edi.
Qazaqstan chekisterining «kósemi» Kashirin men tergeu bólimining bastyghy Yakubovskiy búl turaly:
«Bókeyhanov pen Dulatovty Semey guberniyalyq bólimi joldaghan aqparattargha sýienip, solardyn súrauy boyynsha tútqyndaugha rúqsat berip edik, múnyng barlyghy da keyin ótirik bolyp shyqty. Gubatkomnyng búrynghy tóraghasy Áuezovting qazirgi gubatkomnyng tóraghasy Dosovtan talap etkenindey, búl tútqyndau Qarqaraly men Semeydegi qazaq qyzmetkerleri arasynda qajetsiz keris tughyzuy mýmkin. Múny GPU qyzmetkerleri kezdeysoqtyq dep týsindirui qajet. Songhy uaqytta birinshi toptyng mýsheleri Orynborgha jinalyp jatqany bayqalady», - degen maghlúmat berdi.
IYә, «qateleskenin» moyyndaghandaryna da tәubә. M.Dulatovtyng búdan keyingi ómiri turaly Qazaq avtonomiyasynyng bas chekiysi Kashirin 1922 jyly 12 jeltoqsan kýni óte qúpiya týrde:
«Alashorda turaly: bizding búdan búrynghy joldaghan № 2265 habarymyzgha qosarymyz mynau. 7 jeltoqsan kýni Álihan Bókeyhanov Moskvagha - Stalinge jolyghugha jýrip ketti. Agenturalyq aqparattargha qaraghanda Bókeyhanovtyng Moskvada qalyp, Últtar jónindegi halyq komissariatynda qyzmetke qalghysy keledi. Álihan Bókeyhanovtyng jolgha shyghuyna jәne Mirjaqyp Dulatovtyng týrmeden shyghuyna baylanysty Dulatov kelip týsken Ahmet Baytúrsynvtyng ýiinde bas qosty... Ángime kezinde Bókeyhanov ótkendi eske alumen boldy, býgingi kýnning mәselesine toqtalmady... Bókeyhanov: Qazaq jer komiytetining «mamandary» Yanovskiy men Engelidgardtyng qazaqtardy jerge ornalastyru jospary ómiri iske asyrylmaytyn joba, keyingi kezde kenes ókimetinde qyzmet etetin alashordashylar baspasózde estelik jaza bastapty, sayasy iske aralaspaymyn dep qolhat bergemin, sondyqtan da ashyq pikir bildire almaymyn, - dep kekete sóilegeninen basqa sayasy mәsele kótergen joq», - dep bayandady.
Mirjaqyp Dulatovtyng baspasózge ornalasu qajettigi sol otyrysta maqúldanypty-mys delinedi. Al kәsiby jurnalisting baspasózden basqa qayda baryp qyzmet etui mýmkin? Soghan da «Alashorda» ýkimetining qaulysy kerek pe?
M.Dulatov: "Qyrdan Semey qalasyna qaytyp kelisimen tútqyngha alyndym da, ile Orynbordaghy PP OGPU-ding Qazaqstan boyynsha ókildigine jiberildim, úzamay abyqtydan bosatyldym. Orynborda qazaq memlekettik baspasyna júmysqa túryp, bólim mengerushisi bolyp istedim, 2 jyl qazaq halyq aghartu institutynda oqytushy bolyp sabaq berdim. GPU men Múghalimder kursyna dәris oqydym. Tórt jyldan beri "Enbekshi qazaq" gazetinde qyzmetker bolyp istep keldim, 1922 jyldan bastap men qazaq tiline 20-dan astam kitap pen kitapshalar audardym».
Al M.Dulatovtyng shygharmashylyghyn: «kenes ókimetin qalamynyng úshymen arandatty», - dep baghalaghandar da boldy. Mysaly. T.Rysqúlov «partiyalyq tazalau túsynda», yaghni, 1924 jyly sәuir aiynda «Birlik tuy» men «Aq jol» gazetin úiymdastyrushylar turaly IY.Stalinge» jazghan otyz bettik bayanynda:
«Kontrrevolusioner Dulatovtyng kóptegen (sayasi) maqalalarynyng bireuinin, sonyng ishinde «Aq jol» gazetining 1924 jylghy 4 aqpan kýngi № 386 sanynda jariyalanghan ...últtyq (әsker - T.J. ) qúrylym turaly maqalasynyng mazmúny mynaday (biz de mazmúndap beremiz - T.J.). Aldymen revolusiyalyq әskery kenesting últtyq armiya jasaqtau turaly qaulysy keltiriledi. Ári qaray: búl qauly tek últtyq «qyzyl» armiyany jasaqtaugha arnalghan. Sonda búl habardy kim quana qabyldaydy? Quansa - elge belgili qayratkerler (yaghny «Alashordanyn» jetekshileri) quansa kerek edi. Quansa: últtyq armiya (qyzyl armiya turaly bir sóz joq) - últtyng iygilikting tútqasy ekenin bilgender quansa kerek edi. Biraq ta biz qazaq halqynyng quanyshynda shek joq dep aita almaymyz. Alayda, revolusiyanyng yqpalymen qazaq arasy taptyq jikke bólinip, últtyq birlikke jetuge úmtylyp jatqany bayqalady. Degenmen el әli qaranghy. Sondyqtan da olardan әsker jasaqtay qoy - «soqyrgha tayaq ústatqanmen birdey», eng bastysy armiyany qúrudyng maqsatyn aitu kerek... Tek últtyq armiya bolghanda ghana naghyz bostandyq alugha bolady jәne sol últtyq armiyanyng kýshimen әr adam, eng aldymen ezilgen tap erkindikke jetu ýshin kenes ókimeti (Dulatovtyng kenes ókimetining auyzyna alghanynyng ózi qanshalyqty) últtyq әsker qúrugha rúqsat berip otyr. Últtyq armiya - últtyq mýddening tútqasy ekenin týsingende ghana qazaqtar ózining balalaryn qyzyl armiyagha beruine bolady, - dep jazdy. Áriyne múny auyldaghy sauatsyz qazaq kommuniysi de ózgeler siyaqty, kenes ókimetining mindeti - burjuaziyalyq qazaq memleketin qúru dep týsinedi. Orys bolisheviygi Qojanovtyng tolyqtay «qoldauymen» jazylghan Madiyardyng (Dulatovtyng laqap aty) kenesine qarapayym qazaq kommuniysi nege senbesin, senedi, óitkeni olar Qojanov pen Dulatovtyng bir adam ekenin biledi», - dep «әshkerelep», Stalindi sendirdi.
Tosyn bir-eki jayt: birinshi, tura osy hat jazylghan kezde T.Rysqúlov pen M.Dulatov ekeui de «Enbekshi qazaqta» birge isteytin. Áriyne, ol kezdegi ar ólshemi basqa.
Ekinsh, tosyn jayt, osy derekti oqyghan bir «patriot» ýlken ghylymy keneste: «Eger osyny Rysqúlovtyng jazghany ras bolsa, men atylyp óleyin», - dedi. Ol minbeden týsip ýlgergenshe: «Siz atylmanyz da, asylmanyz da. Artynyzdaghy bala-shaghanyzgha, aghayyn-tuysqa jamanatynyzdy qaldyryp, obal jasarsyz. Tek «Alashorda qozghalysynyn» ýshinshi tomynyng ekinshi kitabyndaghy Túrar Rysqúlovtyn 1924 jyly sәuir aiynda «Birlik tuy» men «Aq jol» gazetin úiymdastyrushylar turaly» Stalinge jazghan hatyn oqyp shyghynyz. Sonda qúday da tynysh, qúda da tynysh. Siz de tiri qalasyz», - dedim.
Qay bir jetiskennen aitty deysiz. Memleket iyelerining últ kósemi turaly múnday jymysqy pikir bildiruin zamannan kórsek te, artyna qaldyryp ketken «ýlgisine» oy sala jýrgen abzal. Biz múny búdan әri keneyte taldap jatpaymyz. Tek tergeuge qatysty tústardy ghana qamtyghan qújattardy nazargha úsynamyz.
Sóitip, «qoparylmaghan qylmysty qyrtys» qalmady. Áriyne, T.Rysqúlovtyng ózin-ózi aqtaugha, S.Qojanovtan "qarymyn qaytarugha" úmtyluy týsinikti. Óitkeni "tazalanu" kezinde ol da ayanyp qalmady. Týsiniksizi, T.Rysqúlovtyn: 1924-1925 jyldary «Alashorda» mýsheleri men Qojanovtyng sonyna tynshy qoyyp, ýilerine tintu, «Aq jol» gazetin jabu turaly úsynys aituy.
Jogharydaghy bayanhattardy negizge ala otyryp IY.V.Stalin 1925 jyly 29 mamyr kýni «Aq jol» gazetin jabu turaly núsqau berdi. Áriyne, ol qazaq baspasózin oqy almaydy. M.Dulatov:
"Aq jol" gazeti jәne onyng ishinde sayasy mazmúndyghy ústamdyqtar turaly kóp sóz qozghalyp, baspasózderde týrli talastar jýrip jatyr, onyng barlyghynyng men istegen kezge eshqanday qatysy joq", - dep jauap berse de, jazasyz qalmady.
Tergeushinin: "Stalinning arnayy jarlyghymen jabylghan, Tashkentte shyghyp túratyn "Aq jol" gazetining jabylu sebebi nede?," - degen súraghyna M.Dulatov:
"Astana Qyzylordagha kóshti, al onyng ornyna "Enbekshi qazaq" gazetin qaldyru turaly sheshim qabyldandy. "Aq jol" gazetinde men istep jýrgende eshqanday iydeologiyalyq auytqushylyq bolghan joq", - dep jauap berdi.
Tergeu barysynda ol ózining «qylmysy» retinde jalghyz-aq mәseleni moyyndady:
M.Dulatov: "Osy uaqytqa deyingi istegen qyzmetimning eshqaysysynda keneske qarsy birde-bir әreket jasalghan emes. Tek sonyng ishinde ózim ashyq týrde qarsy bolghan bir mәsele - qazaq әrpin latyn qarpine kóshiru jayy boldy. Men ózimning búl pikirimdi keneske qarsy baghyttalghan is dep eseptemeymin. Mәsele әli tolyq sheshilip bolmaghandyqtan da, men ózimning pikirimdi bildirdim, sebebi, latyn qarpine kóshuge әli erte, oghan qarjy qajet, odan da sol qarajatty búdan kóri dilgir qajettilikterge júmsau kerek degen oiymnyng dúrystyghyna óte senimdi boldym".
Mәsele - qazaqtyng latyn әrpine kóshu-kóshpeuinde emes, osydan eki-ýsh kýn búryn jauap bergen D.Ádilevting kórsetindisindegi Goloshekinge qarsy úiymdastyrylmaq «terrorlyq әrekette» bolatyn:
D.Ádilev (búrynghy kórsetindisining jalghasy. Biz 1929 jyldyng 3 qantar kýngi kórsetindisin negizge aldyq): «...Sondyqtan da, 28 jyly kýzde Núrlandy Qyzylordagha jiberdim de, oghan Goloshekinning qazir qayda ekenin Dulatovtan súrap bil - dep tapsyrma berdim. Osydan-aq ol isting mәnisin aitqyzbay týsinip, ne isteu kerektigin aitar dep oiladym. Núrlannyng ne dep jәne qalay jetkizgenin bilmeymin, biraq ta men Núrlan arqyly Goloshekinning ómirine naqty qanday jolmen qastandyq jasaymyn degen sózdi qadaghalap súraghamyn joq. Tek Dulatovpen әngimelese qalghan kezde Goloshekinning qayda ekenin bil dep qana aittym.
Qaytyp oralghannan keyin Núrlan maghan, Dulatovtan Goloshekinning qayda ekenin súraghanyn, sonda ol: Goloshekin qazir Qyzylorda qalasynda túrady, biraqta, Goloshekinning ómirine qastandyq jasau mәselesi әzirshe ashyq qaldy, sebebi, bireuining kózin qúrtqanmen, bәribir, ekinshisi keledi. Sóitip, jappay jazalau bastalady, al biz múnda ýi-ishimizben túrghandyqtan da qol-ayaghymyz baylauly, sondyqtan da búl әreket ózining keri nәtiyjesin berui mýmkin, - dep jauap bergenin aitty.
Mine, búl mәlimetti shúghyl týrde aighaqqa ainaldyryp, Dinmúhamed Ádilovting kórsetindisinde aty atalysymen, 1928 jyly 29 jeltoqsan kýni „Alashordanyn" eng belsendi kósemsóz kósemi, „Alashorda" jasaghynyng әskery kenesining tóraghasy bolghan Mirjaqyp Dulatovty, tizim boyynsha tórtinshi aiypkerdi tútqyngha aldy.
(jalghasy bar)
«Abay-aqparat»
