Júma, 26 Sәuir 2024
Qúiylsyn kóshing 7072 7 pikir 29 Qyrkýiek, 2020 saghat 14:13

Sheteldegi qazaq tildi BAQ-tyng ahualy qanday?

Qazaq diasporasy túratyn elderde qazaq tildi búqaralyq aqparat qúraldaryn shygharu, diaspora ókilderi men Qazaqstan arasyndaghy mәdeniy-ruhani, gumanitarlyq, iskerlik baylanysty nyghaytudyng manyzdy qadamdarynyng biri. Qazaqstan aumaghynan bólek kez kelgen shet memlekette qazaq tildi aqparat shygharu onay emes. Ár elding ishki sayasaty men iydeologiyasyna qaray aluan týrli jaghdaylar kezdesedi. 

«Sheteldik jәne Qazaqstan Respublikasyna kóship kelgen etnikalyq qazaqtardy qoldaudy qamtamasyz etu qyzmetteri» ayasynda Qazaqstan Respublikasy Aqparat jәne qoghamdyq damu ministrligining memlekettik tapsyrmasymen «Otandastar qory» sheteldegi qazaq tildi BAQ-tyng derekqoryn jasauda. Biylghy jyldyng qantar aiynan bastalghan júmys nәtiyjesinde 70 astam sheteldegi qazaq tildi BAQ pen qandastarymyz jii qoldanatyn әleumettik jeli paraqshalarynyng bazasy jasaldy. Búghan qosa shettegi qandastarymyzdyng basym bóligi túratyn Ózbekstan, Qytay, Resey, Mongholiya, Iran, Týrkiya elderindegi qazaq tildi BAQ mәselelerine taldau jýrgizdik.  

Ózbekstannyng Tashkent qalasynda qazaq tilinde shyghatyn jalghyz respublikalyq «Núrly jol» gazeti bar. Gazet búryn «Dostyq tuy» dep atalghan. 2017 jyldan bastap «Núrly jol» dep atauyn ózgertti. Gazet aptasyna eki ret qazaq tilinde shyghady. Satylymgha shygharylmaydy. Gazetti Ózbekstandaghy qazaq aghayyndar jazylu arqyly pochtamen alady. Keybir jyldary gazetting tirajy 21 myngha deyin úlghayghan bolatyn. Alayda, 2019 jyly gazetting tirajy 1 900 danagha deyin azaydy. Múnyng basty sebebi, oqyrmandardyng kópshiligi internet arqyly qazaq tildi aqparatqa qol jetkizdi. Sol sebepti, gazetting tirajy jyl ótken sayyn kemip barady. Sonday-aq, Ózbekstanda ýsh audandyq gazet pen jurnal jәne Ózbekstan Últtyq aqparat agenttigi saytynyng qazaq bólimi bar. Olar: «Keniymeh tany», «Tamdy sharuageri», «Ýshqúdyq» gazetteri men «Ýshqúdyq jurnaly» («Ýshqúdyq» gazeti jylyna 3 ret Jana jyl, Nauryz, Tәuelsizdik merekesinde jurnal bolyp shygharylady). Tasqa jazghan tarihtay keyingige múra bolar gazet-jurnaldardan bólek, san jyldar ótse de radioda әueni, kógildir ekranda keskindelgen kórkem beynelerding syry men syny ózgermeydi. Qazaqtardyng jaghdayy, mәdeni-etnostyq ómiri, tili men últtyq qúndylyqtary turaly ózbekstandyq telekanaldarda qazaq tilinde birqatar túraqty baghdarlamalar kórsetiledi. Degenmen, tenizge tamghan tamshyday búlardyng sany tym az. Atap aitsaq, «Ózbekstan» telearnasynda «Didar» jәne «Nauai» telearnasynda qazaq tilinde 20 minuttyq «Altyn aimaq» baghdarlamasy efirge shyghady. Qaraqalpaqstan Respublikasy memlekettik telearnasynda da qazaq tilinde mәdeniy-tanymdyq baghdarlama kórermenge úsynylady. Sonymen qatar, Ózbekstan radiosynyng qazaq tilinde habar taratatyn arnayy uaqyttary bar.

Ózbekstanda qazaq tilindegi teleradio baghdarlamalary ondaghy etnikalyq qazaqtardyng últtyq-mәdeny ómirin qamtyp, qajettiligin tolyq qanaghattandyrady dep aitu qiyn. Óitkeni, atalghan baghdarlamalardyng sany tym az. Tәuelsizdikten keyingi jyldary Ózbekstan Ýkimetining qazaq diasporasyna qatysty sayasaty túraqty sipatta damymady. Eki el arasyndaghy sayasy qatynastardyng salqyn tartqan kezenderi qazaq diasporasyna da keri әserin tiygizdi. Mәselen, 2008 jyly Ózbekstan Preziydenti Islam Karimovtyng Qazaqstangha jasaghan resmy saparynan keyin Tashkenttegi Qazaq mәdeny ortalyghyna qatysty әdilet ministrligi tarapynan tekseru jýrgizilip, belgili bir uaqytqa qyzmeti toqtatylghany belgili. Dese de, keyingi jyldary Ózbektan men Qazaqstan arasyndaghy qarym-qatynas jaqsaryp keledi. Búl óz kezeginde qazaq diasporasyna da ong әserin tiygizude. Osyghan qatysty QR aqparat jәne qoghamdyq damu ministrligi ózbekstandyq әriptesterimen atalghan salada yntymaqtastyq ornatyp, ózbekstandyq telearnalarda qandastarymyzgha arnalghan qazaq tilindegi baghdarlamalar sanyn kóbeytuge degen qajettilikting bar ekenin jetkizip, sheshu joldaryn talqylaudy kóterui kerek.

Qazaq halqy eng shoghyrly qonystanghan ónirding biri - Qytaydaghy Shynjang Úighyr avtonomiyaly rayony. Salystyrmaly týrde alyp qaraghanda Qytaydaghy qazaqtardyng gazet-jurnal basylymy boyynsha belsendiligi óte joghary. Atap aitsaq, qytay qazaqtary arasynda qazaq tilinde habar taratatyn 24 BAQ bar. Onyng 3 gazet: «Shynjang gazeti», «Ile gazeti», «Altay gazeti», 9 jurnal: «Shúghyla», «Shynjang qoghamdyq ghylymy», «Tarbaghatay», «Altay ayasy», «Múra», «Ile aidyny», «Til jәne audarma», «Últtar әdebiyeti», «Qúmyl alqaby», 2 avtonomiyaly rayondyq telearnalar: «XJTV-3», «XJTV-8», 2 radio: QHR qazaq radio toraby, Altyn kópir radiosy, 8 sayt: Shynjang gazeti sayty, Halyq toraby, Kýnlýn toraby, Tarbaghatay aqparat toraby, nurlejol.org, Tianshan tory, Aghajay-Altay toraby, Ile aqparat toraby qazaq tilinde aqparat taratady.

Qytaydaghy qandastarymyz tóte jazudy qoldanady. Bir kemshiligi búrynghy uaqytta atajúrttaghy janalyqtardy der kezinde oqu mýmkindigi bolmaghan edi. Qazirgi uaqytta Qytaydaghy jәne elge kelgen qandastar ýshin elimizdegi Kazinform.kz, Qamshy.kz, Abai.kz, Adyrna.kz sayttarynda tóte jazu men aqparat jariyalanyp otyrady. Qytay elindegi jabyq sayasat saldarynan atalghan baspasóz jetekshilerimen jeke baylanysqa shyghu qiyndyghy tuyp otyr. Aghat jasaghan bir әreketimizden qandastarymyzdyng aiypqa tartyluyn qalamaymyz. Qos memleketting elaralyq sayasi-ekonomikalyq, diplomatiyalyq qarym-qatynasy túraqty damuda, Núr-Otan halyqtyq-demokratiyalyq partiyasy men Qytay Kommunistik partiyasy arasynda әriptestik yntamaqtastyq ornatylghan. Osynday túraqty baylanystyng damuy nәtiyjesinde Qytayda túratyn qandastarymyzgha din men sayasatqa qatysy joq, tek Qazaqstandaghy últtyq ghylym men mәdeniyet, әdebiyet pen salt-dәstýr jәne gumanitarlyq baghyttaghy aqparattyng qol jetimdiligin arttyru mýmkindigin qarastyru qajet. Qytaydaghy qazaq tildi jurnalister men әdebiyetshilerding elimizge qyzmettik saparyn әzirlep, tәjiriybe almasu konferensiyalary men kurstaryn úiymdastyru kerek. 

Ejelden irgeles otyrghan Resey elinde qazaq halqynyng qaymaghy búzylmaghan shoghyry meken etedi. Búl elde de qazaq tildi basylymdar bar. Biraq taralu aimaghy men tiraj sany tym az. Jeke adamdardyng qoldauymen shyghatyn gazetterdi baspa betine beru ýshin qarajat tapshylyghy men jurnalist mamandardyng jetispeushiligi bayqalady. Atap aitsaq, Resey Federasiyasy Týmen oblysyndaghy qandastarymyzdyng últtyq-mәdeny ortalyghyna tiyesili http://www.qazaq72.ru/ sayty orys jәne qazaq tilinde aqparat beredi. Altay Respublikasyna qarasty Qos-Aghash audanynda «Chuyskie zori» gazetining qosymshasy «Shýiding núry» gazeti men http://moyaokruga.ru/chuyskie/ sayty qazaq tilinde aqparat taratady. Omby oblysynda «Omby qazaqtarynyn» gazeti, «Omby qazaqtary» qoghamdyq úiymynyng sayty jәne «VKontakte» әleumettik jelisinde https://vk.com/kazahi_omska paraqshasy tirkelgen. Búl paraqsha arqyly Resey elindegi qandastar ózara aqparat almasyp, habarlasyp túrady. Omby qalasynda shygharylatyn «Atameken» qoghamdyq-sayasy gazetining redaktory Ertay Janghonaqov baspagha beruge dayyn gazetti shygharugha demeushi tappay otyrghanyn jetkizdi. Osynday basylymdargha qoldau kórsetu ýshin QR mәdeniyet jәne sport ministrliginin, til komiyteti arqyly memlekettik tildi qoldaugha arnalghan baghdarlamalar jәne QR Syrtqy ister ministrligining elimizdi shetelderge tanytatyn imidjdik jobalary ayasynda qarjy nemese granttar bólu joldaryn qarastyrudy úsynys retinde nazargha úsynamyz. 

Shettegi qandastardyng kóp bóligi Mongholiyanyng Bayan-Ólgey, Qobda aimaqtary men Úlan-Batyr qalasynda túrady. Mongholiyadaghy qandastar arasynda 3 gazet, 2 jurnal, 3 telekanal, 1 sayt jәne radio qazaq tilinde aqparat taratady. Jekeley atap ótsek, «Monghol zaman», «Sharapat», «Jana dәuir» gazeti, «Shúghyla» jәne «Aru júldyzdar» jurnaly, «Derbes» TV, «Sayan» TV, «TV-4» TV telekanaly, kaz.news.mn sayty, qazaqsha radio toraby men jeke әleumettik jelidegi paraqshasy Bai.olke.com. Qarjy tapshylyghynan, ókinishke qaray búghan deyin oqyrmannyng ystyq yqylasyna bólengen «Tarlan taghyzym», «Inabat», «Bilim» gazetteri jabylyp qalghan.

Iran elindegi Teleradio birlestigining World Service departamenti 32 tilde júmys isteydi. Sonda 1996 jyly «Qazaqsha radio» bólimi ashylghan. 2018 jylgha deyin kýnine 1 saghat tikeley efir jýrgiziletin. Qazir budjet tapshylyghyna baylanysty jarty saghat efir beriledi. www.urmedium.com/kazakhradio saytynyng múraghatynan baghdarlamany tyndaugha bolady. www.parstoday.com/kz  aqparattyq saytynyng da qazaq bólimi júmys isteydi. Jurnalist, bloger Japarbay Shadkamnyng http://jake66.blogfa.com jeke blok paraqshalarynda últtyq salt-dәstýrimizge qatysty janalyqtar berilip otyrady. Instagram jelisinde Irandaghy qandastarymyz kóp tirkelgen kaz_iran jәne shadkam.jafar paraqshalary da qoldarynan kelgenshe qazaq tildi aqparat beruge talpynys jasauda. Qysqa jip kýrmeuge kelmey jatatyn tústar da az emes. Shette jýrse de, últym dep qyzmet jasap jýrgen qandastardyng baryna shýkirlik etemiz. 

Týrkiyadaghy qazaq diasporasynyng qazaq tilinde túraqty týrde shyghatyn búqaralyq aqparat qúraldary joq. Tek «KATEAD» tarapynan qazaq jәne týrik tilderinde әr toqsan sayyn «QAZAQ ELI» atty jurnal shyghady. Atalghan jurnaldyng tirajy kóp emes. Óitkeni, tek ghylymi, akademiyalyq ortada jýrgen qandastarymyzgha ghana arnalady. Týrkiyada ghylymy ortada qandastarymyzdyng asa kóp emes ekenin eskersek, tiraj sanynyng az boluy týsinikti. TRT kanalynyng radiodaghy qazaq bólimi kýndelikti janalyq jariyalaydy. Qandastarymyz qoldanatyn instagram.com әleumettik jelisining Kaztrworld jәne facebook.com jelisining Kazak Türkleri Vakfı, Kazak Türkleri Eğitim Ve Araştirma Derneği 2014, ALTAY KÖY paraqshalarynda qazaq tildi aqparattargha qol jetkizuge bolady. 

Múhittyng arghy jaghyndaghy Amerika Qúrama Shtattaryndaghy qandastarymyzgha qazaq tildi aqparat beretin «Shanyraq» Qazaq Qory (Shanyraq Kazakh Foundation) sayty 2008 jyldan júmysyn bastap, 2013 jyldargha deyin sondaghy azamattar jóninde aqparattar jariyalap túrghan. MIRAS Qazaq Mәdeny Qauymdastyghy (MIRAS Boston Kazakh Foundation) sayty, instagram.com jәne facebook.com jelisinde sonday-aq facebook.com, telegram.org paraqshasynda Kazakhs in New York, Kazakh American Association, KazCommunity USA, NoMADs family Texas jәne paraqshasynda qazaq tilinde aqparattar jariyalanyp túrady. Koreya elindegi The Kazakh community in Korea «Tomiriys» qazaq birlestigi tobynyng facebook.com, youtube.com jelisinde sonday-aq, qazaq.alliance.in_korea, kazakhi_in_korea Koreyadaghy Qazaqtar paraqshasynyng instagram.com, whatsapp.com, telegram jelisinde paraqshalary bar. 

Sheteldegi qandastar túratyn Resey, Qytay, Týrkiya, Iran, Qyrghyzstan jәne Evropa memleketterindegi qazaq tildi aqparat taratatyn BAQ-tyn, sonday-aq әleumettik jelilerdegi paraqshalarynyng derekqoryn jasau júmystary әli de jalghasyp jatyr. Atqarylghan júmys nәtiyjesinde sheteldegi qazaq tildi búqaralyq aqparat qúraldarynyng «ATAJURT» (shartty atauy) assosasiyalyq birlestigin qúru josparlanghan. Onyng negizgi maqsaty – birlestikke mýshe BAQ pen qazaqstandyq jәne halyqaralyq BAQ arasyndaghy әriptestikti ýilestiru, sheteldegi qazaq tildi BAQ-qa memlekettik baghdarlamalar shenberinde qoldau kórsetu joldary qarastyru. Sheteldegi qazaq tildi BAQ ókilderi Qazaqstanda ótetin media-forumdargha, konkurstargha, últtyq syilyqtargha qatysugha niyet tanytyp otyr. Aqparat salasy mamandarynyng «Ýrker» últtyq syilyghyna sheteldegi qazaqtildi BAQ-tyng ýzdik jurnaliysine arnalghan nominasiya qosu jóninde QR aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligine arnayy úsynys jasaldy. Bolashaqta búl syilyqpen qalamy qarymdy, tili shúrayly, beynehabarlary ózekti hәm maghynaly sheteldegi qazaq tildi baspasózde qyzmet isteytin bilikti jurnalister marapattalady degen ýmitim bar. 

Alystaghy aghayyngha janalyqtyng jarshysy bolghan jogharyda atap ótken sheteldegi qazaq tildi BAQ-pen әleumettik jelidegi paraqshalar shette jýrgen 7 milliongha juyq qazaqtyng tili men mәdeniyetin, tarihy men salt-dәstýrin, әdet-ghúrpyn úmytpauyna negiz bolyp otyr. Tili men mәdeniyetin joghaltqan últtyng ózi de joghalatynyn eskersek, syrttaghy qandastardyng óz kýshterimen shygharyp kele jatqan  aqparat qúraldaryna Qazaqstannyng salalyq memlekettik mekemeleri tarapynan kómek óte qajet. 

Erkin Bayghabylúly,

«Otandastar qorynyn» resmy ókili                 

Didar Bolat,

«Otandastar qory» jobalar koordinatory

Abai.kz

7 pikir