Senbi, 27 Sәuir 2024
Ghylym-bilim 3851 5 pikir 24 Qyrkýiek, 2020 saghat 14:24

Pedagogika jәne bala janynyng tylsym syry...

Maqalany bastamas búryn taqyryptyng ýlken bolyp túrghanyn aita ketken jón. Biz jazyp otyrghan búl taqyrypty sheshu auqymdy enbekti talap etetin kýrdeli mәsele. Naqtyraq aitqanda, búl taqyryp bir ghana jәy maqalamen sheshilmeydi. Búl taqyrypty sheship, adam balasynyng jan dýniyesine boylau ýshin, bala jan-dýniyesining qyry men syryn pedagogika ghylymynyng erejesine, sonday-aq, adam balasynyng jaratylys zanyna say egjey-tegjeyli, audaryp-tónkerip zerdeleuge tura keledi. Eger osy talap qanaghattandyrylyp jazylsa, onda, búl enbek bir tom kitap bolar edi. Dese de, biz búl maqalamyzda osy taqyrypqa sayatyn pikirge úmtylamyz. Sonday-aq, osy taqyrypty tolyq sheshe almasaq ta, balanyng jan-dýniyesimen pedagogikalyq oqytu tәlim-tәrbiyesi turaly biraz sóz qozghaymyz. Bәlkim osy maqalada biz ortagha qoyghan týitkildi mәseleler otanymyzdyng bolashaghyn býgingi úrpaqtan kýtetin kózi ashyq ata-analar men otanshyldyq ruhy  kýshti oqyrman qauymdy úrpaq bolashaghy jәne otanymyzdyng keleshegi turaly oilandyrar degen ýmittemin.

Býgingi kýni biz tili tolyq shyqpaghan, óz ana tilin tolyq sóiley bilmeytin ýsh-tórt  jas shamaly baqshadaghy baladan tartyp, bastauysh mekteptepting alty-jeti jastaghy býldirshin baldyrghandaryna orys tili, aghylshyn tili syndy eki úly imperiya tilin ýirenudi jýktep, onyng syrtynda birinshi, ekinshi synyp oqushylaryna óz ana tili men matematikalyq bilimnen tys, dýniyeni tanu, jaratylysty tanu, ózin-ózi tanu qatarly tom-tom kitapty kótertip baldyrghandargha mektep tabaldyryghyn jana attaghan jerden qorqynysh ýrey tudyryp, «Men osynsha kóp kitapty qaytip oqimyn?!» – degen uayym-qayghygha salyp, ruhany jaqtan ýrkitip, shoshytumen birge, qabattap jyisa ózining boyymen birdey bolatyn tom-tom kitappen bastyryp,  auyr jýk artyp, jas shybyqtay mayysyp túrghan denesine ziyan salyp otyrmyz.

Ómir boyy oqytushyldyqpen shúghyldanyp, basym aq jabaghyday agharghan men beybaq 1-synyptyng tabaldyryghyn jana attaghan nemerem qara ter bolyp, qalyng kitapty kóterip kelgende, japadan-jalghyz otyryp sóilep, «Qúday – au, mynasy nesi?! Birinshi synypqa jana kirgen, sauatyn da ashpaghan júmyryqtay bala, osynday qalyng tom-tom kitap oqu kerek pe edi?!» – dep esim shyghyp otyryp qalghanymdy ata-ana túrghysynan oqyrmandaryma jasyrmay býkpesiz aitqym keledi.

Elimizding jýrgizip otyrghan búl oqytu, tәlim-tәrbie baghyty jәi, jenil sózben aitqanda, óspirim psihologiyasy men pedagogikasyna ýilesimdi tәrbie tәsili emes. Al, ekinshi sózben osylay oqytudyng bala bolashaghyna zardabyn naqtyly obektivtik bolmys boyynsha aitatyn bolsaq, búl úrpaq bolashaghyna oryny tolmaytyn ókinish әkeledi. Jazyp otyrghan maqalamyzdyng negizgi oiyn oqyrmangha jetkizu ýshin biz pedagogikalyq bilimderge kóbirek ýnildik.

Úly aqyn Maghjan Júmabaev jazghan pedagogikalyq enbeginde, adam janynyng nәzik te tilsim syrlaryn egjey-tegjeydi bayanday kelip, sonyn bylay qortyndylaghan eken: «Úzyn sózding qysqasy, bala kәduelgi adam bolghanymen, balanyng jaratylysynda kóp basqalyq (ózgeshelik) bar. Balagha tәrbiyeni ózining shamasyna, jaratylysyna qaray beru kerek. Jas bala jas bir shybyq. Jas kýninde qay týrde iyip tastasan, óskende sol iyilgen boyynda qatyp qalmaq....balany tәrbie qylu túrmys maydanynda aqylmen, әdispen kýrese biletin, qalasa ózin biletin, assa barlyq adam balasyn әdil jolmen órge sýireytin, túrmysta týiindi mәselelerdi tez sheshe biletin, adam ómirining túnghiyq tenizin myghym qayratpen keshe biletin, adaldyq jolgha qúrban bola biletin, qysqasy, adamzat dýniyesining kerek bir mýshesi bola alatyn tórt jaghy týgel adam etip shygharu» – depti. Jalpylay aitqanda, bastauysh mektep kezeni – bir adamnyng ómirindegi damuynyng eng sheshushi kezeni. Sonday-aq, morali, aqyl-oy jәne dene jaqtarynan negiz qalaytyn kezeni. Biz Maghjan pedagogikasynyng myna bir sózine oy jýgirteyik: «Qoghamdyq ómirde, týiindi mәselelerdi útymdy sheshe biletin, adam ómirining túnghiyq tenizin myghym qayratpen keshe biletin adam.» Endeshe, adam balasynyng joghary qabiletti, jalyndaghan jiger qayratty adam boluy, sonday-aq, týiindi mәselelerdi útymdy sheshe biletin, ómirding túnghiyq tenizin myghym qayratpen keshe biletin kisi boluy syndy talaptargha qarata aitqanda múnday adam bolu balanyng pedagogika jolymen, ghylymy tәrbiyelenuimen barlyqqa keledi. Al, alty, jeti jasynan qalyng kitappen bastyrylyp, oiyn uaqyty tartyp alynyp,  saghy synghyp, psihologiyalyq jaqtan zaqymdalghan baladan múnday boludy talap etu orynsyz tirlik.

Al, balanyng aqyl-oy quatyn damytu jóninde, bastauysh mektep pedagogikasy: «....Balalardyng oqudaghy jýgin auyrlatpau. Aqyl-oy quatyn damytu men ýirenudegi jýk mәselesi mýlde eki basqa nәrse… Oqyshylardyng jýgin auyrlatu degenimiz balalardyng qimyl jasau uaqytyn tartyp alyp, olardy ýstemelep kitap oqugha, qatyp-semgen óli jattaugha mәjbýrleu» – deydi. Búl sózderdi daralap taldap kórsek:

1. Balanyng ýirenudegi jýgin auyrlatpa deydi;

2. Balanyng aqyl-oyyn damytu ýirete beruge baylanysty emes, kóp ýirete berumen balanyng aqyl-oyy damymaydy. Sonday-aq, ony damytu bilim beru men sabaqtan syrtqy әr-týrli qimyldar arqyly qolgha keledi deydi;

3. Oqushylardyng mekteptegi jýgin auyrlatatyn bolsaq, balalardyng aqyl-oy qabiletin damytqandy qoyyp, qayta shekteymiz. Tipti balalardyng densaulyghyna ziyan jetedi.

Al, býgingi kýni biz ne istep otyrmyz? Balabaqshadaghy әli tolyq adam bolyp qatargha qosylmaghan, ózining ana tilin dúrys sóiley almaytyn ýsh-tórt jastaghy baladan tartyp orys tili, aghylshyn tili syndy shet tilin oqudy jýkteumen birge, birinshi, ekinshi synyptyng sauatyn ashpaghan balasyna dýniyeni tanu, jaratylysty tanu, ózin-ózi tanu qatarly jas bala ýshin uaqyty jetip, qajeti bola qoymaghan tom-tom kitap kótertip otyrmyz. Adamnyng jan dýniyesin zertteytin pedagogika jәne psihologiya ghylymdary balany әueli sau deneli, aqyldy etip tәrbiyelesen, bala erjetkende ózining ómirinde kezikken qiyndyqtardy jenip, ózine jýktelgen mindetterdi dúrys atqaratyn qabiletti kisi bolatynyn aitady.

Olay bolsa, Qazaqstannyng oqu-aghartu ministri, ata-ana, oqyrman qauym biz nege pedagogika ghylymy men psihologiya ghylymynyng adam balasynyng qabiletti adam bolyp ósip-jetilui turaly aitqanyn elep-eskermey, әli óz ana tilining ne ekeninde bilmeytin, sauatyn ashpaghan baldyrghan balagha, shet tilin ýirenudi jýktep, onyng syrtynda ýsh «Tanu» degendi oqytyp, tom-tom kitappen bastyryp otyrmyz?! Joq, bizding balalarymyz erekshe jaralghan, basqa adam balasynan ózgeshe me? Oiymyzgha oralghan osy súraqtargha baylanysty biz shetel oqytuyna nazar audardyq. Mәselen damyghan Japoniya jәne Germaniya syndy eki elding dәl qazirgi kezdegi bastauysh mektep oqytu baghdarlamasyn tauyp, sol elderding bastauysh mektep oqytu kestesin zerdelep kórdik. Tómende  osy eki elding bastauysh mektep baghdarlamasyna nazar audarayyq (1-, 2-keste).

Endeshe kórip otyrghandarynyzday, Japon eli (1-keste) men German eli (2-keste). bastauysh mektep tabaldyryghyn jana attaghan birinshi, ekinshi  synyp oqushylaryna shetel tili men qalyng «Tanu» ghylymyn artpaydy eken. Tek ózderining memlekettik (últtyq) tili men matematikany oqytudy negiz etip, osy eki sabaqqa basymdylyq beredi eken. Sonymen birge, bastauysh mektep oqytuynda kem bolsa bolmaytyn muzyka, kórkem óner, dene-tәrbie qatarly qosymsha sabaqtar ornalastyrghan. Mәselen, Japon eli birinshi synyp oqushylaryna bir jyldyq oqu uaqytynda 850 saghattyq sabaq jýktegen. Búnyng 442 saghaty Japon tili men matematika sabaghyna berilgen. Al, ekinshi synypta jalpy oqytu 910 saghat bolyp, Japon tili men matematikagha 490 saghat uaqyt berilgen (1-keste).

Japon elining bastauysh mektepke arnalghan oqytu baghdarlamasy

2-keste: German elining bastauysh mektepke arnalghan oqytu baghdarlamasy

Biz 2-kestege qarasap Germaniya elining birinshi, ekinshi synyp oqyshylaryna jýktepytin jalpy jýgining Japoniyadan da jenil ekenin mejelelay alamyz. Bayqaumyzsha osy eki elding alty jyldyq bastauysh mektep oqytuynda, altynshy synypqa deyingi oqytuynyng balagha artyqsha salmaq salmaytyndyghyn, sonday – aq, osy alty jyldyq oqytu barysynda negizinen osy elderding ózining memelekettik tilin oqytu men matematikagha erekshe basylymdylyq beretindigin kórip otyrmyz. Bala tәrbiyesindegi bizding kókeyimizdegi mәselening týiini de osy. Al biz endi elimizdegi bastauysh mektep oqytu baghdarlamasynyng statistikalyq kestesin kóreyik (3-keste men 4-kestege kóz jýgirtiniz).

3-keste: Qazaqstanda Qazaq mektepterining 1-synybynda oqytylatyn sabaqtar

Mineki, 3-keste men 4-kesteden kórip otyrghanymyzday, elimiz oqytuynda bastauysh mektepting birinshi synybynda qazaq tili  (sauat ashu) tútas oqu jylynda 198 saghat, aghylshyn tili 66 saghat, orys tili 66 saghat bolyp ornalastyrylghan. Tútas oqu jylynda osy ýsh el tiline 330 saghat berilgen. Al, Japon elinde tek Japon tiline tútas oqu jylynda  306 saghat uaqyt berilgen.  Qadirli oqyrman, endi óziniz oy jýgirtip, Japon elining alty jarym da jeti jastaghy balasymen bizding qazaqtyng alty jarym da jeti jastaghy balasynda qanday paryq bar? Japonnyng alty-jeti jastaghy balasy Japon tilin ýirenip, hat tanyp, sauat ashu ýshin bir jylda 306 saghat oqidy. Al, bizding qazaqtyng alty-jeti jastaghy balasy Qazaq tilin ýirenip, әrip tanyp, sauat ashugha bir jylda nebәri  198 saghat júmsaydy. Sonymen birge, aghylshyn tili men orys tili syndy eki úly tildi ýirenuge 132 saghat júmsap, nebәri alty-jeti jasynda dýniyedegi negizgi til bolyp qaralatyn eki últtyng tilin óz últynyng til-jazumen qosa ýirenu degen auyr jýkke shegilgen. Endeshe bizding balamyz basqa elding balasynan, yaghni, basqa adam balasynan erekshe jaralghan ba?! – degen tanghalys súraq tuady. Ókinishke qaray, bizding alty-jeti jastaghy balagha artatyn jýgimiz tek osy ýsh til bolsa ne etsin, onyng syrtynda aitylmysh «Ýsh tanu» tomy jәne bar.

4-keste: Qazaqstanda Qazaq mektepterining 2-synybynda oqytylatyn sabaqtar

Ekinshi negizdik sabaq matematikany aitsaq, Japon elinde birinshi synyp balasy tútas oqu jylynda matematikany 136 saghat oqidy eken. Al, bizde matematika birinshi synyp balasyna tútas jyldyq oqytuda 132 saghat delinipti. Osyghan qaraghanda eki elding matematikagha bólgen saghat sanynda onsha ýlken aiyrmashylyq joqtay kórinedi. Biraq Qazaqstanda birinshi synypqa muzyka men kórkem óner (i.e. kórkem enbek) sabaqtary tútas jylda 33 saghattan, ekeui birigip 66 saghat bolsa, Japon elinde búl eki sabaqtyng әr-birine  68  saghattan uaqyt berilgen. Endeshe oilap qaranyz, Japon eli ne ýshin tútas oqu jylynda muzykagha 68 saghat, suret salugha 68 saghat uaqyt berip otyr?! Búnyng qanday ghylymy negizi bar? Óitkeni, búl eki sabaqtyng da balanyng oilau qabiletin arttyrugha, balanyng miyn damytyp, estetikalyq qabiletin kóteruge róli joghary. Meyli bala keyin suretshi bolsyn-bolmasyn, muzykant bolsyn-bolmasyn, birinshi synypqa jana kirgen bala ýshin aitqanda osy muzyka jәne suret sabaqtary bala ýshin óte manyzdy.

Mәselen, suret salu balanyng bir nәrseni paryqtau, taldau jasau, oy jýgirtu qatarly sezimdik zeyinin arttyrady. Al jaghymdy últtyq muzyka balanyng sharshaghan miyn sergitip, demaldyrudan tys, balanyng últtyq sezimin oyatyp, ruhyn kóteredi. Sondyqtan, birinshi synyp balasyna tek ýsti-ýstine nota ýiretu emes, olargha últtyq sezim beretin, my sergitetin, jaghymdy әuendi muzykany kóp tyndatudyng paydasy erekshe zor bolmaq. Mineki, sol ýshin de Japon eli birinshi synyp oqytuynda  osy sabaqtagha arnayy mәn berip otyrghanyn bayqaymyz. Al, bizding elimizding oqytuynda búl sabaqtardyng ornalastyryluy oidaghyday emes. Muzyka men kórkem ónerge tútas jylda jalpy 66  saghat ghana uaqyt berilgen.

Qazaq dәstýri boyynsha, bala birinshi mýshelge on ýsh jasta tolady, odan keyin әr on eki jylda bir mýshel qosylyp otyrady. Búl barshamyzgha ayan. Bala ýshin birinshi mýshel eng manyzdy kezeng sanalady. Óitkeni, osy on ýsh jylda bala bóbektik kezennen tolyq erjetken kezenge qadam basuyna qajetti bolghan fiziologiyalyq ósu barysyn ótkizip, ata-ana jәne mektep tәrbiyesi arqyly bilim alyp, ana tilin ýirenip, bilim qabiletin jogharlatady. Endeshe biz balanyng osy on eki, on ýsh jyl ishindegi ana tilin ýirenip, ózining últtyq til baylyghyn damytu jaghyn zerdelep kóreyik. Bala, bir jarym jastan eki jasqa ainalghanda, ata-anasynan estigen, «ata-apa», «әke-sheshe» siyaqty ataulardy ózining tyndap úghu dәrejesine qaray, byldyrlap sóiley bastaydy. Mineki, balanyng ana tili osy  kezden bastap dúrys tәrbiyege múqtaj.

Tilding róli men qúdiretine oy jýgirter bolsaq, til adamdar ara oy bóliser qatynas qúraly boludan tys, ol bir últtyng últtyq tegin bildiredi. Sonday-aq, biz bir últtyng daralyq tegi onyng tilimen týr-túlghasynda ekenin bayqaymyz. Tilding qúdireti osynday bolghandyqtan, balanyng ana tili qay últtyng tilimen shyqsa, onyng últtyq bolmysy, jan dýniyesi de sol últtiki bolyp qalyptasady. Sondyqtan, ata-ana bolghan biz, balamyzdy taza qazaq últy etip tәrbiyelep ósirgimiz kelse, bala byldyrlap sóiley bastaghannan – aq, balany tolyq qazaq tilinde  sóiletip, tәrbiyleuimiz kerek. Tilding qúdretine әdette biz kóp oy jýgirte bermeymiz. Jogharyda biz til – últtyq tekti bildiredi, bir últtyng últ bolyp qalyptasuy, últtyq bolmysy tilinde dedik. Tilge qatysty osy sózimizge dәlel bolar nәrseler qoghamymyzda kóp úshyraydy. Mәselen, qazir keybir jastardyng ýlkenderdi qúrmettemeui, ata-anasyn qartayghanda qarttar ýiine aparyp tastaytyn jaghdaydyng tuyluy ana tilding shala, últtyq tәrbiyening jetersiz bolghandyghynan. Osy siyaqty jaghdaylar ana tili oryssha shyqqan, oryssha tәrbiylengen, qazaq úrpaghynyng ózining teginen azyp, birtindep ózgerip bara jatqandyghynyng dәlel-fakti. Olay bolsa, balabaqshadan tartyp jolgha qoyylyp otyrghan «Ýsh túghyrly til» sayasaty bolashaqta qazaq úrpaghyn qanday kýige týsiredi?! Bolashaq bizding úrpaghymyz ózining últtyq tegin saqtay alama? – deytin súraqtar bizdi qatty mazalaydy. Óitkeni búl shet tilder balagha óz ana tili ýstem oryngha shyqpay túryp, bala tolyq qazaq últy bolyp qalyptaspay túryp, «Ýsh tanu» tomymen qosylyp balanyng oiyn uaqyty men óz ana tilin ýirenetin uaqytyn tartyp alyp, balagha orynsyz jýk bolyp otyr.

Jaratylys zandylyghyna jýginsek, osy dýniyege jana kelgen bala әueli óz ana tilin ýirenip, óz últynyng tolyq qandy azamaty bolyp, erjetuge qúqyly, әri múqtaj. Ol ýshin bala, bir jastan on eki jasqa deyin tek óz últynyng ana tilin ýirenui kerek. Adam balasynyng jaratylys zandylyghy boyynsha aitqanda, ata-ana bolghan biz, bala ýshin syrt adambyz. Osy túrghydan alghanda, es-aqyly tolmaghan balagha bógde últ tilin ýiretuge bizding qúqymyz joq. Bala qazaq ananyng qúrsaghynan osy dýniyege kelgen eken, endeshe, onyng әueli tolyq qandy qazaq bolyp erjetuge qúqy bar. Búl osy balagha jasaghan syilaghan nesibe. Ata-ana bolghan biz búny bilgenimiz jón. Osy túrghydan alghanda, balanyng basqa shet tilin ýirenui eseygennen keyin óz qalauymen bolghany jón.

Bala ómiri jәne tútas ghylym-bilim ýshin aitqanda, ana til men esep, yaghni, til-әdebiyet pen matematika balanyng bolashaqta bilim alyp, ghylym ýirenuining negizi, jәne jol kórsetushi sham-shyraghy ispetti. Bala mektep tabaldyryghyn attap, qolyna qaghaz qalam alghanda, әueli әlippe arqyly әrip tanyp, sauatyn ashady. Matematikadan   1 den 100 ge deyingi  sandy tanyp, qosu men azaytudy ýirenedi.  Mine, balanyng bolashaqta bilimdi, qabiletti adam bolyp, qoghamgha qyzmet istep, ýles qosuday úzaq sapary osydan bastalady. Bala ýshin osy sapardyng sәtti, sәtsiz boluy dәl birinshi synyptan bastalghan bastauysh mektepting oqytu, tәlim-tәrbie baghytyna tikeley qatysty. Biz balanyng bolashaq ghylym-bilimge joryghy men qoghamgha qyzmet etudey úzaq saparyn bir zәulim ghimarattyng túrghyzyluy dep qaraytyn bolsaq, onda balanyng bastauysh mektepke kirgen jeti jasynan bastauysh mektepti bitirgen on eki jasyna deyingi alghan bilimi zәulim ghimarattyng bekem irge tasy bolmaq. Ghimarat qanshalyq biyik josparlansa onyng irge tasy da sonshalyq bekem, sapaly bolary anyq. Bala ómirine oy jýgirter bolsaq, balanyng bastauysh mektep ómirindegi alghan bilimi men qabiletti adam bolyp erjetui, dәl osy biyik ghimarattyng irge tasy ispetti. Aytalyq, bastauysh mektep ómirinde bala pedagogika men psihologiya ghylymynyng talaptary boyynsha tәrbiyelenip, fiziologiyalyq jaqtan dúrys ósip jetiletin bolsa, onda bizding jastarymyz týrli salada oidaghyday qyzmet isteytin bolady. Al, Qazaqstandaghy qazirgi oqytugha qarata aitar bolsaq, bastauysh mektepting birinshi synybyna jýktelip otyrghan eki iri shet tili men Ýsh tanu tomy, jiyny bes kitap pedagogikanyng birinshi, ekinshi synyp balasyna jýkteytin әlippe, matematika, dene-tәrbiye, kórkem enbek qatarly  sabaqtardan tys jýktelip otyrghan, orynsyz auyr jýk. Endeshe qazirgi Qazaqstan oqytuynda, eshqanday zәulim ghimarattyng irge tasynday talapty qanaghattandyratyn oqytu baghyty joq. Kerisinshe balalardyng fiziologiyalyq ósui men dene quatynyng damuyna auyr kedergi jasalyp, balanyng erik-jigeri múqalyp, bala psihologiyalyq jaqtan oisoqty bolyp, ýilesimdi bilim ala almay otyr. Aytalyq, bala azamat bolyp basqa eshbir joghary bilimdi qumay, jәy qara júmys istesin, ne kәsipkerlikpen shúghyldansyn, adamnyng tútas ómirinde, matematika men til-jazudyng oryny joghary. Mәselen, til-әdebiyetke qarata aitqanda, til sheshendigi, oilaghan oiyn logikaly týrde qarsy jaqqa jetkize bilu, kitaptaghy jazudy tez, әri dúrys oqy bilu, sonday – aq, oqyghanyn oilap týsine bilu, әri ózining oiyn jýieli jaza bilu. Mine osynyng barlyghy til-әdebiyettik bilimdi qajet etedi. Al, matematikagha qarata aitqanda, matematikalyq esepteu qabiletining joghary boluy, adamnyng tútas ómirinde asa joghary manyzgha iye.  Sondyqtan da, búl eki sabaq balanyng tútas ómirine azyq bolatyn, auaday qajetti, negizdik bilim esepteledi. Eger biz balany bilimdi adam etip tәrbiyleymiz desek, onda balanyn  pedagogikalyq bilim boyynsha tәrbiyelenuine erekshe kónil bólip, balanyng ana tili men matematikadan terendey bilim aluyna mýmkindik jasauymyz kerek.

Aldymyzdaghy býldirshin balanyng jan dýniyesine terendey oy jýgirter bolsaq, bizding aldymyzdaghy bala, kez-kelgen baghdarlama kirgizip paydalanatyn kompiuter emes. Ol – adam. Árqanday jaratylystyng ózining jaratylys zandylyghy, damu shegi bar. Eger siz shekten shyqsanyz, ony ózgertemin deseniz, artynan zardabyn shegesiz. Biz osyny bilgenimiz jón. Bizding elimizding qazirgi oqu-aghartu jýiesinde, pedagogikalyq ghylymy qaghidagha janaspaytyn, óspirimder pedagogikasy men psihologiyasy zandylyghyna qayshy, shekten shyqqan dogma, óte auyr jolsyzdyq ómir sýrip otyr.

Alty - jeti jastaghy, ózining ana tilin ýirenip jetpegen balagha, ózining ana tilinen syrt dýniyedegi eki iri tildi, Orys jәne Aghylshyn syndy eki imperiya tilin ýirenudi jýktep, onyng syrtynda, «Jaratylysty tanu», «Dýniyeni tanu», «Ózin-ózi tanu» degen ýsh tomdy oqudy artqan mektep baghdarlamasyna qarata aitar bolsaq, búl:

Birinshiden, óspirimder pedagogikasyn kereksiz etken, dara biyleushilikten tuylghan ýlken jolsyzdyq;

Ekinshiden, balanyng tabighy ósip-jetiluine, fiziologiyalyq damuyna qayshy jónsiz әreket;

Ýshinshiden, balanyng әdebiyet jәne matematika salasynda  bilim aluyna auyr kedergi.

Tek tilge qarata aitqanda, qazaq tili, orys tili, aghylshyn tili osy ýsh til balagha ýsh uaqyt jegizetin tamaq emes. Ol  ýsh úly ghylym. Búl ýsh ghylymdy bir uaqytta qazaqtyng jeti jastaghy júmyryqtay balasyna ýiretemiz deu, obektivtik bolmystan tysqary ketken asyra silteushilik. Búl ýsh ghylymgha qarata aitqanda, jeti jastaghy qazaq balasy – qazaq tilin, jeti jastaghy orys balasy – orys tilin, jeti jastaghy aghylshyn balasy – aghylshyn tilin ýirengende, osy ýsh últ balasy on bir, on eki jasqa deyin jeke - jeke óz últ tilderining belgili dengeyine jete alady. Búl jaratylys zandylyghy. Biraq, osy ýsh bala óz ómirlerin tilge arnap, ómirining sonyna deyin óz últynyng til ghylymyn zerttese, tek óz últynyng tilin tolyq mengeru ýshin tútas ómirin saryp etu kerek. Biraq, sonda da, osy ýsh bala jeke-jeke óz últ tilderi boyynsha kýlli dýniyedegi jaratylystyng tildik beyneli órnekteluin ómirining sonyna deyin tolyq bilip kete almas. Oghan adam balasynyng ghúmyry jetpeydi. Mineki, bizding búl ýsh tildi ýsh úly ghylym deytinimiz osy.

Bizding jastarymyz bastauysh mektepte jaqsy qabiletke jetip, ortalau, orta mektepti jalyndaghan jiger, joghary nәtejiyemen bitiretin bolsa, búlar joghary mekteptke shyghyp ghylym ýirenu ýshin jәne qoghamnyng týrli salasynda, shetel tiline baylanysty qyzmet isteudi qajet tapsa, olargha shetel tilin ýirenudi bireu aitpasa da, ózdiginen qalaghan shet tilin ýirenedi, balanyng óz ana tilinen basqa shetel tilin ýirenui qajettilikten jәne talantty qabilettilikten tuady. Shetel tili ol jeke adamnyng óz qalauymen bolatyn derbes kәsiptik bilim bolmaq. Eger, biz oilaghanday bolyp, bizding jastarymyz aqausyz ósip-jetilip, mektepten irge tastyq bilimin kýshti bekemdegen bolyp, bilimdiler kóbeyip, shet tilin biletin, әri ghylym mengergen jastarymyzdyng qatary molayyp, qaulap órkendese, búl jaghday qúba-qúp, núr ýstine núr bolary anyq.

Al, jalpy últymyz jóninen, otanymyzdyng bolashaghyna baylanysty aitqanda, kim kóringenning tilin bilip, sýmendep shetel asyp, kóringenning esigin qaghyp, qanghyryp nan izdep, kóringenge qúl bolyp ketetin úrpaq qazaq dalasyndaghy on qazaq ýshin kerek emes. Qúdreti kýshti jaratqan bizdi, qasiyetti babalarymyz jat kózden qorghap qaldyrghan úly dala toparyghynan jarylqasyn. Biz ýshin osynau úlan baytaq dalagha ie bolatyn, osy dalany kórkeytip - gýldendiretin, bilimdi de qabiletti, «Elim ýshin, últym ýshin, últymnyn, otanymnyng bolashaghy ýshin…» – dep, osy úly dalagha adal qyzmet kórsetetin Qazaq balasy kerek.

Úly dalanyng qadirine jetu, ony baghalay bilu, qazaq balasy ýshin auaday qajet. Ol bizge syn! Sondyqtan da, biz ýshin ózining qazaq tilin tolyq sóileytin, últtyq namysy bar, ata-babamyzdan qalghan úly dalanyng kiyeli topyraghyn kózining qarashyghynday qorghap, onyng bir sýiemin de jat júrtqa ústatpaytyn, kózi ashyq, últyn sýietin, Qazaqtyng batyr, otanshyl úrpaghy kerek. Tilding qúdretine qaray aitqanda, búl úrpaq qazaq dalasynda qazaq balasy tolyq týgelimen taza qazaq tilinde sóilegende tolyp jetiledi, órkendep qaulap ósedi. Jaratqan bizdi soghan jetkizsin!

Endi aldymyzdaghy birinshi synyp tabaldyryghyn jana attaghan býldirshin balanyng jan-dýniyesine taghy da, az-kem toqtalayyq. Bastauysh mektepting birinshi synybyna jana kirgen bala jalyndaghan jigerimen kitap-qalamdy qolyna alady. Eng basty mәsele, bala bastauysh mektepti bitirgenshe balanyng osy jalyny óshkindemey, sónbey, qaulap janyp úlghaya berui kerek. Búlay boludyng eng basty sharty, balanyng ýirenudegi jýgi jenil boluy tiyis. Fiziologiyalyq ósip-jetilui men aqyl-oy qabiletinin  artuyna qaray oqityn ghylym - bilimi kólem salmaq jaghynan birtindep artqany dúrys. Osylay bolghanda, balanyng fiziologiyalyq jaqtan tabighy ósip jetiluine jәne aqyl oiynyng artyp damuyna qaray bilim-qabileti sәikes artady. Sóitip, balanyng jalyndaghan jigeri múqalmaydy, bala kýn sayyn, jyl sayyn ózin zor bilimdi, qabiletti adam sanap, ruhy kóterilip, bilimge degen qúshtarlyghy arta beredi. Balanyng saghy synyp, jasyp jabyrqamaydy. Oqyghan sabaghynan suynbaydy da, aldaghy bolashaghyna zor ýmitpen qaraydy. Sabaqtastarynyng aldynda, synyp jetekshisining aldynda, sonday-aq, ata-ana aldynda, jalyndaghan jigerli, ruhty jýredi. Osylay tәrbiliyenip bilim alghan bala erjetip mektep bitiruge qadam basqanda, óz aldyna salauatty minez qalyptastyryp, tynbay ghylym-bilim ýirenuge qúlshynady. Bolashaqta shyghatyn biyigin mejelep, oy jýgirte bastaydy.

Balanyng búnday talgham qalyptastyruy aqyl-oy qabiletining artuyna baylanysty tuylatyn bala bolashaghynyng jetekshi iydeyasy bolmaq. Mineki, osynday talgham kózqarasyna jetken bala ózining beyimdiligi men qyzyghushylyghyna qaray belgili bir ghylymdy iygerip sol ghylymnyng qyry men syryn biludi maqsat etedi. Endeshe balanyng dýniyeni tanuymen jaratylysty tanuy osydan bastalady. Búl kezde bala on bes, on alty jasqa qadam basqan bolyp, jasóspirimdik kezenge ótedi. Osydan keyingi ýilesimdi auyr jýk balany densaulyq jaghynan ýlken zaqymday qoymayy. On eki, on ýsh jasqa deyin oquda auyr qysymygha úshyramay, erkin oinap-kýlip ósip, aqyl-oy qabileti jaqsy damyghan, óz ana tili men  matematikany jettik mengergen bala on ýsh, on tórt jastan bastap shetel tilin myqtap qolgha alyp ýirenetin bolsa, shet tilin de oidaghyday mengere alady. Sosyn, endi ary qaray әlgi biz birinshi, ekinshi synypta ýiretemiz, tanytamyz degen dýniyedegi jaratylystyng bireuin, aitalyq, matematika, fizika, himiya, biologiya, dýnie tarihy, jaghrapiya, dýnie әdebiyeti, astronomiya, taghy basqa bir ghylymdy zertteuge bet alada. Qazirgi bizding oqytu baghytymyz boyynsha aitqanda, qazir biz, balagha júmyryqtay kýninen qalyng bilim ýiretip, balany jastayynan bilim-qabiletti adam etip jatqamyz joq, kerisinshe balany ghylym-bilimnen jeritip jәne tabighy ósip jetiluine kedergi jasap, býldirip jatyrmyz.

Eger bala oidaghyday tәrbiyelenip, ósip-jetiletin bolsa, onda, elimizding jastary óz otanyna, qoghamgha ýles qosatyn ýlken qozghaushy kýshke, atap aitqanda, memlketti órkendetetin zor tirekti kýshke ainalady. Sonday – aq, osylay tәrbiyelengen bilimdi jastar, qoghamdaghy týrli kelensiz, jaman isterge jiyirkene qarap, pәktik, adaldyq jolyna úmtylady. Jәy ghana bir mysal alar bolsaq, osynday jastar uniyversiytetke emtihan tapsyryp testten ótken kezderinde, emtihandy óz bilimderi boyynsha tapsyrady. Kóshirip, qaralyqpen testten ótudi namys sanaydy.

Aghartu salasynda, otyz-qyryq jyl istep, balanyng nәzik te, tilsim jan-dýniyesin zerdelep kelgen biz siyaqty kisi ýshin, elimizding bastauysh mektepterinde bilim beru nәzik jandy býldirshinderding fiziologiyalyq jaqtan dúrys ósip-jetiluine ýilesimdi bolmay otyrghandyghyn, sonday-aq, balalardyng qabiletti adam boluyna kedergi ekenin kórip-bile túra, bir auyz pikir aityp, kózqaras bildirmeu qylmysqa teng aiyp bolmaq. Sondapdyqtan, qolgha qalam alyp, osy maqalany jazugha niyettendik.

Ghylymy qaghidagha qayshy, oqu-aghartudyng pedagogikalyq zanyna ýilespeytin Qazaqstan oqu-aghartuynyng osynday asyra siltep, shekten shyghu isining balagha jetkizetin zardabyn kóp úzamay-aq, ata-ana, kópshilik týsinetin bolady. Eger, Qazaqstan oqu-aghartuynyng osy baghyty ózgertilmese, osylay oqytudyng otanymyz bolashaghy ýshin auyr zardap әkeleri anyq.

Adam jany tilsim syrgha toly. Ony dúrys mengerip paydalana bilgen kisi, ózining oilaghan maqsatyna jete alady.

Asqap Janqara

Pedagog, Zeynetker

Abai.kz

5 pikir