Júma, 3 Mamyr 2024
Janalyqtar 3422 0 pikir 29 Mausym, 2009 saghat 08:37

Qarashash TOQSANBAY. Qazaq baletining tamasha jetistigi

Jaqynda K.Bayseyitova atyndaghy Últtyq opera jәne balet teatrynda Bayronnyng poemasy jelisi boyynsha әzirlengen Adolif Adannyng "Teniz qaraqshysy" baleti sahnalandy. Qonshy horeografy - KSRO halyq әrtisi, Sosialistik Enbek Eri, akademiyk, reseylik Yuriy Grigorovich. Beybitshilik jәne kelisim sarayynda ótken qoyylym kórermen kózayymyna ainalyp, Memlekettik hatshy Qanat Saudabaev pen Resey Federasiyasy elshiligi attarynan sahnagha arnayy gýlge toly sebetter tartu etildi. Spektakliden song Memlekettik hatshy Qanat Saudabaev pen Mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhammed Reseyding ataqty baletmeysterine qúrmet kórsetip, alghystaryn bildirdi. "Siz az uaqytta mynaday ýlken júmys bitirdiniz. Osy enbeginiz ýshin óz atymnan shyn jýregimmen alghys aitamyn", dedi Memlekettik hatshy. Sahna sanlaghyn ortagha alyp, estelik suretke týsip jatqan truppa mýshelerining quanyshynda shek joq.

Jaqynda K.Bayseyitova atyndaghy Últtyq opera jәne balet teatrynda Bayronnyng poemasy jelisi boyynsha әzirlengen Adolif Adannyng "Teniz qaraqshysy" baleti sahnalandy. Qonshy horeografy - KSRO halyq әrtisi, Sosialistik Enbek Eri, akademiyk, reseylik Yuriy Grigorovich. Beybitshilik jәne kelisim sarayynda ótken qoyylym kórermen kózayymyna ainalyp, Memlekettik hatshy Qanat Saudabaev pen Resey Federasiyasy elshiligi attarynan sahnagha arnayy gýlge toly sebetter tartu etildi. Spektakliden song Memlekettik hatshy Qanat Saudabaev pen Mәdeniyet jәne aqparat ministri Múhtar Qúl-Múhammed Reseyding ataqty baletmeysterine qúrmet kórsetip, alghystaryn bildirdi. "Siz az uaqytta mynaday ýlken júmys bitirdiniz. Osy enbeginiz ýshin óz atymnan shyn jýregimmen alghys aitamyn", dedi Memlekettik hatshy. Sahna sanlaghyn ortagha alyp, estelik suretke týsip jatqan truppa mýshelerining quanyshynda shek joq.

Búl bir osyndaghy quanyshtan jýrekteri lýpildegen baletting jauqazyn jastarynyng sezim tolqyndarymen aitar bolsaq, qay elding sahnasyna bolsyn úyalmay aparyp kórsetuge túratyn spektakli. Al endi K.Bayseyitova atyndaghy Últtyq opera jәne balet teatrynyng әrtisteri oryndaghan "Teniz qaraqshysy" shynymen de dәl sol ýdeden shyghyp otyr ma? Álemdik klassikany iygeruden kóp jyldyq tәjiriybesi bar Europa elderindegi, kórshiles Reseydegi teatr újymdarymen terezesi teng dep aitugha bola ma? Mine, osy jәne spektakliding múnan basqa da qyrlary men syrlaryna az-kem toqtalyp kórelik. Búl súraqtargha, әriyne, "iyә" bolmasa "joq" dep bir-eki sóz­ben kesip aitu qiyn. Sondyqtan ýsh bólimdi spektakliding әueli oqighasynan bas­tayyq. Álemge aty mәshhýr baletmeyster qazaq balet truppasyna qanday ýlgini úsy­nady, osyny bayandap óteyik. Suretkerding shymyldyq ashyla bere janynyzdy tenizding saumal lebimen әldiylep, ózimen birge tolqyndar tylsymyna batyryp әketetin siqyrly túsyna tanqalmau mýmkin emes. Qaterli teniz apatynan aman-esen sytylyp shyqqan qaraqshylar jaghalaudy betke alyp kele jatady. Osy sәttegi keyipkerler kelbeti ekrandaghyday anyq ta kórkem beynelengen. Búl jerde, әriyne, qoiyshy suretshi Nikolay Sharonov­tyng ayanyp qalmaghanyn, ol keme men asau tolqyngha qasarysa jýzgen asqaq qalyptaghy qaraq­shylar beynesin kórsetude óte túshymdy boyaular tapqan eken.

Múnan keyin shyghys shaharyndaghy qyz-qyz qaynaghan tirshilikke enip kete barasyz. Shygharmanyng tól mәdeniyetimizden onsha alys emes ekendigine dәl osy tústa kóz jetkizetin kóp nәrsege tap bolasyz. Búl әlbette - shyghys bazaryndaghy kórinister. Ataqty teniz qaraqshysy Konradtyng sonynan ergen olar osy aragha ayaldaydy. Qúl satushy Lankedem tabany jerge tiymey zyr jýgiredi. Ol satugha әkelgen biykeshteri­ning qúnyn asyra madaqtap, qaytse de qaltasyn qampityp qaytu qamynda. Solardyng biri - Medora ay dese auzy, kýn dese kózi bar, әr elding de anyz-ertegisinde kezdesetin naghyz arudyng ózi. Ol ózining myng búralghan biyimen jiylghan júrtty tan-tamasha qaldyryp, talaydy súqtandyrady. Dәl osy jerde Konradtyng nazary sharshy alanda dóngelene by biylep, janary kóktegi jasynnan jaralghanday әsem qyzgha auady. Ózine osylaysha yntygha, asqan sýiispenshi­lik­pen kóz tastaghan Konradty bayqaghan Me­dora oghan jýrek gýlin úsynady. Osy jerde qos ghashyq qol ústasyp, beyneleri bir jýrekke tútasyp ketkendey әser qaldyrady. Bolmashy nәrsege kónili alyp-úshyp túratyn janghalaq Lankedem ashugha bulyghyp, ony sol jerden tezirek alyp ketuge asyghady. Biraq osy mezette bazargha bir top nókerlerimen týrik biyleushisining ókili Seyd-pasha kelip qalady. Ol ózining sarayyna qyz tanday bastaydy. Biraq Lankedem kórsetken birde-bir qyz onyng kónilinen shyqpaghan son, qaytpaq bolady. Osy kezde saudager Medo­rany ortagha alyp shyghady. Múnday súludan Seyd-pasha ayanyp qalsyn ba? IYesining súraghan aqshasyn berip, nókerlerine ony sarayyna alyp barudy tapsyrady. Búl Medo­ranyng yza-kegin qaynatady. Biraq qúlqynyn aqsha tesken Lankedemnen ne ýmit, ne qayyr? Onyng ózine qol úshyn sozbasyn úqqan Medora sol arada Konradtan jәrdem súraugha mәjbýr bolady. Qaraqshylar qyzdy kýn­dikten qútqarady. Sóitip, qyzdardy sa­typ qúnyqqan Lankedemning ózi tútqyngha al­ynyp, dýniye-mýlki kemege tiyeledi. Birinshi bólimde Konrad pen Medora (oryndaghan I halyqaralyq balet әrtisteri bayqauynyng diplomanty Jandos Áubәkirov pen Gýl­fay­ruz Qúrman­ghoja­eva), sonday-aq Kon­rad­tyng joldasy Biyr­­­banto (Rýstem Sey­itbekov) rólderi oqiy­ghanyng negizgi tús­tarynda shirygha tý­sip otyrady. Al ekin­­shi kóriniste teniz qa­raqshylarynyng ke­me­si jaghalaugha ke­lip toq­taydy. Osy bó­lim­de dostyq pen zú­lymdyqtyn, adal­dyq pen qastandyq­tyng shiye­lenisi spek­takli­ding kórkemdik týiinin jasap beredi. Úiqygha ketken Kon­rad, zú­lym­dyqqa kósh­­­ken Birbanto, osy qas­tan­dyqty jýzege asy­rugha qol úshyn bergen Lanke­dem, ghashyghyna ara­sha tý­sip, sýigeni ajal qú­sha jazdaghan­da dúsh­pa­nynyng qo­lyn ja­ra­lap ýlgergen Me­do­ra beyneleri birinen song biri oidaghyday órilip, kórermen oqighany әrbir qimyl-әreketten, qúdiretti by tilimen op-onay úghyp otyr­dy deuge tolyq negiz bar. Ár bólim­degi dekorasiyalar men kiyim ýlgileri esinizden shyq­pay qalady. Búl rette aita ketetin bir mәsele, jalpy spektakliding tabysty ótui, kórermenning kónilinen shy­ghuy osy dý­niye­lerge kóbirek baylanys­ty kórinedi. "Teniz qaraq­shysy" baleti búl ja­ghynan órkeniyetti elderdegi aituly tuyndylarmen tere­zesi tenese alady dep esh qymsynbay aita alamyz.

Taghy bir tartymdy túsy - kiyim ýlgilerining shyghys­tyq naqyshta, últtyq dәs­týr­shil órnekke negizdel­gen­digi. Barsha kórermen talgha­myna ortaq kele beredi. Eg­deni de, jasty da jatyr­qa­may­dy. Kóz aldynyzda adam­­zatty tolghantqan mәn­gilik mәseleler bayandalady. Dosqa adaldyq pen ayarlyq, sýiispenshilik pen zúlym­dyq qay kezde de ómir qaghiy­dattaryna qazyq bola be­retin taqyryptar ghoy. Ro­mantizm ýlgisinde jazylghan Bayron tuyndysynyng tuy jyghylmay, býgingi kýnmen, qazirgi adamdar tabighatymen ýndesip jatsa, ol degeniniz dýniyede bir jerde to­ghyspas, basy birikpes qarama-qayshylyqtar әli de jetip artylady degen oigha bastaydy. Qayghy men qasiretten japa shekken ghashyq jýrekterding mún-saryny eshqashan toqta­map­ty. Ol tulaghan da­riyanyng shuylynday ba­syl­maytyn tirshilik әueni eken. Ghasyrlar sahna­sy osy tolqyn­men qan­sha ret dýr sil­kinip, qanshama mәr­te jan­ghyr­ghan. Mine, ol endi qazaq sahara­sy­nyng tanghy janghyry­ghy se­kildi qayta tuyp­ty. Aghyl­shyn, fran­suz, orys qoghamynyng ru­ha­ny kókjiyegindegi jau­har­dy Yuriy Griy­gorovich qazaqtyng mә­deniyetine úqsatyp, últ­tyq erekshelikti saqtay otyryp ónde­ge­­nine min taqqymyz kelmeydi. Qayta keri­sinshe, jas teatrdyng әrtisterine qol úshyn sozyp, qazaq baleti­ning kórkengine atsa­lysyp jatqan enbegi alghysqa layyq. Key tuyndy qoyylyp jat­­­qan sah­nasyna lezde tastay batyp, suday sinip ketip jatpay ma? "Teniz qaraqshysy" da dәl sonday dýnie eke­ni shýbә keltirmeydi.

Ýshinshi bólimning boyaulary kózding jau­yn alady. Qyz-gýlder sahnany kórkem biymen kestelep, siqyrly ýnge qúlaq týrgizedi. Ol - Seyd-pasha (Janat Sәrsenbaev) sarayy­nyng baqshasy. Ámirshini qorshaghan qyzdar bii saray ishindegi tirshilik shoghyn ýrleydi. Ol keyde mazdap janyp, endi birde alabúrt­qan aru jýzindegi úyandyq belgisindey sezile­di. Lankedem Medorany Seyd-pashagha alyp kelip, ózining bir kezde jibergen qateligin týzegen synay tanytady. Sol uaqytta bay-saudagerler keldi degen habar jetedi. Olar alyp kelgen syilyqtaryn tartu ete bastaydy. Súlulyghy saraydyng jaqqan sha­my­nan asqan aru osy saudagerlerding ishinde ózining sýigen ghashyghy bar ekenin bilgende, quanyshynda shek bolmaydy. Biyshi qyzdar beynebir jayqalyp ósken dala gýlindey shat sezim syilaydy. Ásirese Qúlpyrghan baqty somdaghan Mәdina Ónerbaeva syndy jas talanttyng sahnadaghy úlpaday jenil qimy­ly­na qyzygha qol soghyp jatty júrt. Basy­bayly biykeshterdi oryndaghan Ghaliya Ma­ja­ghúlova, Elena Semenova, Tatiyana Ten de qosalqy rólder demeseniz, әrqaysysynyng kótergen jýgi jenil bolghan joq. Jalpy, әngime kimning qay róldi oryndaghandyghynda emes, ony qay dengeyge jetkizip oinauynda bolatyny anyq. Osy jaghynan saralaghanda, kólenkede qalyp qoyyp jatqan jandy kórmedik. Sanagha týigenimiz - balet te adam­nyng bes sausaghy sekildi nәrse eken. Sol bes sausaqtyng bir demmen júmyl­gha­nyna kuә boldyq, bәri bir mýddege kýsh júmsady.

Spektakliding týiini boyynsha taghy da sahnagha jelkendi keme shyghyp, teniz tolqynyn qaq jaryp bara jatqan qos ghashyqtyng mahabbaty suretteledi. Konrad pen Medora sýiispenshiligi klassikalyq muzyka ýnimen astasyp, ghashyqtar jyryn bayandaytyn qoyylymnyng perdesi jabylyp kele jatady. Birine biri jete almay ketken zarly, zapyran toly saryn emes, erkindikte samghap úshqan, teniz kezgen mahabbat jyry. Spektaklide D.Pupi, L.Deliba, R.Drigo muzykalary, sonday-aq M.Petiyp, J.Perro, K.Sergeev, A.Chekrygin siyaqty aituly ba­let­meysterlerding biylerinen ýzindiler oryn­daldy. A.Sen-Jorj ben J.Mazilie libret­tosyn HHI ghasyr tilimen óndep, ghúmyr syilaghan Yuriy Grigorovich degen kim desek, onyng qazaq baleti ýshin osynday enbek sinirgen adam ekenin endi barlyq júrt bile jýretin bolady. Áriyne, "Teniz qaraqshysy" baletin K.Bayseyitova atyn­daghy Últtyq opera jәne balet teatrynyng repertuar qo­ryna óz qolymen tapsyrghan enbegi arqyly.

Lebiz

- Yuriy Nikolaevich, "Teniz qaraqshysy" spektaklin osyghan deyin qansha jerde qoydynyz?

nriy GRIGOROVICh, reseylik belgili horeograf, KSRO halyq әrtisi:

- Ýlken teatrdy qospaghan­da, búl jerde ýshinshi ret Bay­ron ruhymen jýzdesip otyr­myn. Álemdik klassikanyng in­ju-mar­jany sanalatyn "Teniz qaraq­shysy" spektaklin óz ba­sym kórkemdik iyirimi men qoy­yl­ym­dyq ýlgisi jaghynan bas­qa­lardan bólek әri óner janry­nyng qay-qaysysynyng qazanyna salsang da qaynap kete baratyn asa iri tuyndynyng biri dep sanaymyn. Shygharmashylyq ómirining edәuir kezenin osynau jauhargha arnaghan adam retinde aitarym, aqyn Bayron jýre­gining lýpilinen tughan ghalamat sezimderding ta­layyna kuә bolghan jayym bar, biraq men dәl mynaday balet balyn alghash ret kórip otyrmyn. Kózim jet­ken aqiqattyng taghy biri - sah­nadaghy ghúmyry bir jarym gha­syr­dan assa da esh­qashan kómes­ki tartpaytyn, qay­ta zamanmen birge zanghar kókke kóterile týsetin múnday shy­gharmanyng shyny da, shynyrauy da әste joq-au degen oigha qaldym. Europa sahnalaryn saltanatqa bólegen balet endi mine, býgin qazaq sah­n­a­synda búrynghy ýlgilerdi tolyq­tyryp, K.Bayseyi­tova atyn­daghy Últtyq opera jәne balet teatryn­da әrmen qaray ómirin jalghasty­ryp jatyr. Men ýshin óte quanysh­ty jaghday. Áriyne, múny tek mening ghana qol jetkizgen tabysym desem, jansaq bolar. Ne­bir talantty jastar jauqazynday ósip keledi eken. Olardyng birazyn halyqa­ra­lyq festivaliderden kórip te qalamyn. Mәselen, ja­qyn­da Elidar Sәrsenbaev degen jas ónerpaz qola jýldeni jenip aldy.

Astananyng balet teatry ja­nyma jaqyn újymgha ainaldy. Búl - mening osyndaghy ekinshi qoyy­lymym. Múnyng aldynda "Tshetnaya predostorojnosti" spektaklin sahnalaghan edim. Aldaghy uaqytta "Romeo men Djuliettany" qolgha alsaq pa degen maqsatym bar.

- Bas baletmeyster retinde osy dýniyening basy-qasynda óziniz de jýrdiniz. Ne bayqadynyz, kónilge ne týidiniz?

 

Túrsynbek NÚRQALIYEV, K.Bayseyitova atyndaghy Últtyq opera jәne balet teatrynyng bas baletmeysteri:

- Ádildik pen erlik ruhqa toly Bayron poeziyasyndaghy shoqtyghy biyik osynau tuyndyny sahnalau­dyng mehnat-mashaqaty az bolghan joq. "Teniz qaraqshysy" baletin qon­dy orystyng belgili baletmeys­teri Yuriy Grigorovichke ótinge­ni­mizde, bizding teatrdyng tehnikalyq mýmkindigi múnday iri dýniyege mýlde say bolmay shyqty. Alpys­­tan as­tam әrtis qatysatyn baletke sah­na­nyng tarlyghy óte-móte kedergi bol­dy. Keyin oilana kele Beybitshilik jәne kelisim sarayy­nyng sahnasyn tandadyq. Óner sanlaghy osy mә­sele sheshilgen son, bizding oiy­myzben kelisetinin aitty. Rasynda da bir mezgilde sahnagha alpys tórt adamnyng syngy qiyn nәrse ghoy. Jәne olardyng belgili bir beyneni shynayy somdap shyghuyna mynaday jaghday­dyng onay soqpasy onsyz da tý­sinikti. Biraq, Yuriy Grigorovich siyaqty sanlaq sahnager ýshin mún­day qiyndyqty jenu sonshalyq auyr soqty dep aitpas edim. Kóz aldynyzda tamasha tuyndy tirilip, týrlenip shygha kelgende bastapqy kezde ayaqtan shalghan әlgindey kedergiler taqtayday jayylyp sala beredi eken. "Teniz qaraqshysy" baletin tamashalaghanda osy sezimdi bastan keshtik.

Qazir, әriyne, qazaq baleti ýshin ozyq elderding mәdeniyetinen ýirenetin nәrse kóp. Jetistigimiz, jemisimiz de joq emes. Ónerimizdi Italiya, Resey, Ukraina siyaqty birtalay elderde kórsetsek, endi osy jaqyn kýnderde Vengriyagha sapar shekpekpiz. Biraq ónerding búl týri boyynsha bәsekege qabiletti elu elding esigine deyin әli bizge kóp ter tóguimizge tura keledi.

- Medora beynesin somdaghan Gýlfayruzdyng alda taghy qanday maqsattary baryn bilsek bola ma?

 

Gýlfayruz QÚRMANGhOJAEVA, Qazaqstan Respublikasynyng enbek sinirgen qayratkeri:

- "Teniz qaraqshysy" baletinde men negizgi keyipkerding biri Medorany beyneledim. Jany tanghy shyqtay móldir mahabbat iyesining syrtqy bolmysy men ishki sezimi osyghan deyingi ózim somdaghan gha­shyqtardyng bitimimen kóp qabysa bermeydi. Búl bir boyauy dara, arnasy ken, bólek túlgha. Sol sebepti men oghan jәy oryndau­shy­lyq túrghysynan ghana qarap qoy­gha­nym joq. Osy beynemen kónil-kýiimnin, keskin-pishimimning qa­by­syp ketui ýshin tyrysyp baq­tym. Medora bop kóz ilip, osy esim­men oyandym. Yuriy Grigoro­vich syndy danqy jer jarghan qon­shy-horeografpen tynysy­myz ýn­desip, osy adam arqyly shy­gharmashylyq soqpaghymdaghy talay beymәlim syrlargha qanyq­tym. Biyik degenim әli jәy jota ekenin, teniz degenim bar bolghany jylgha ekenin sezindim. Talay kýn damylsyz ter tókken beynetting dәl múnday rahatty sәtine ne teng keledi? Álem sahnalaryn nebir ghajap esimdermen tanymal etken Medora múnan bylay endi mening de arman-bastaularymnyng túny­ghyna ainalyp qala beredi. Áli talay klassikalyq beyneler som­dala jatar, ruhany múramyzdan layyqty ornyn tabar, biraq mening kókjiyegimde osy beyne mәn­gi biyik bolyp qala beredi. "Te­niz qaraqshysynan" sanadan sy­zylyp qalmaytyn múnday key­ip­­kerlerdi tez tabasyz. Ol júrt­ty qalyng oigha salyp, qorghasyn múng artpaydy. Jelpintip, kýl­ki­men sergitip shygharady. Shyghys­tyq ýlgidegi óner tuyndysy bizding hal­qymyzgha osy jaghynan da jaqyn bolyp kórindi. Ho­reograf spektaklidi qoyarda mú­nyng osyn­day qyrlaryn da әbden jýregine qondyryp alyp qolgha alghanyn bayqaysyz.

 

 

Qarashash TOQSANBAY, Suretterdi týsirgen Orynbay BALMÚRAT.

«Egemen Qazaqstan» gazeti 26 mausym 2009 jyl

 

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 614
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 363
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 357
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 363